ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
584
AMERIKA QO’SHMA SHTATLARINING GLOBAL QUROL SAVDOSIDAGI
O‘RNI
Po'latova Zilola
Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti
https://doi.org/10.5281/zenodo.10375779
Annotatsiya.
Ushbu maqolada AQSHning global qurol-yarog’ savdosida tutgan o’rni
hamda savdoning siyosiy asoslari haqida ma’lumotlar keltirilgan. Qolaversa, FMS, DCS kabi
savdo departamentlarining faoliyati ham yoritib berilgan.
Kalit so’zlar:
FMS, DCS, global savdo, CAT, BAA, eksport, SIPRI.
РОЛЬ СОЕДИНЕННЫХ ШТАТОВ АМЕРИКИ В ГЛОБАЛЬНОЙ ТОРГОВЛЕ
ОРУЖИЕМ
Аннотация.
В этой статье представлена информация о роли США в мировой
торговле оружием и политической основе торговли. Кроме того, освещена и
деятельность таких отделов продаж, как FMS, DCS.
Ключевые слова:
FMS, DCS, глобальная торговля, CAT, ОАЭ, экспорт, SIPRI.
THE ROLE OF THE UNITED STATES OF AMERICA IN THE GLOBAL ARMS
TRADE
Abstract.
This article provides information about the role of the United States in the global
arms trade and the political basis of the trade. In addition, the activities of sales departments such
as FMS, DCS are also covered.
Key words:
FMS, DCS, global trade, CAT, UAE, export, SIPRI.
Dunyoning yetakchi qurol eksportchisi sifatida Qo’shma Shtatlar qurol-yarog’ sotishni
nazorat qilish siyosatiga katta ta’sir ko’rsatadi va mas’uliyatli, shaffof va hisob beruvchi milliy
yondashuvlar uchun namuna hisoblanadi. Xalqaro qurol savdosi tashqi siyosat va xalqaro
xavfsizlikning barcha jabhalariga taalluqlidir, qolaversa, g’arazli maqsadda foydalanilganda zarar
yetkazish va inson huquqlarini buzish vositasidir. Xalqaro siyosatga o’ziga xos ta’siriga qaramay,
global qurol savdosi asosan pinhona ishlaydi va xavfsizligi yetarlicha kafolatlanmaydi.
Noto’g’ri boshqariladigan savdo yoki noto’g’ri qo’llanilgan qurollar katta xavfsizlik
muammolarini kuchaytirib insoniyatga misli ko’rilmagan azoblar keltirishi mumkin. To’g’ri
tashkillashtirilgan qurol savdosi siyosati barqarorlik va xavfsizlikni ta’minlab, inson huquqlari,
tinch aholini himoya qilish va ko’p tomonlama hamkorlik qadriyatlarini qo’llab-quvvatlaydi.
Amerika Qo’shma Shtatlari an’anaviy ravishda dunyodagi eng mustahkam qurol-yarog’ uzatishni
nazorat qilish tizimlaridan birini saqlab kelgan bo’lsa-da, so’nggi siyosatlar asosiy mas’uliyatdan
orqaga chekinish va oxir-oqibat AQShning ushbu hayotiy manfaatlariga putur etkazish xavfini
tug’dirishi mumkin. Mana shu xavfni minimal darajada kamaytirish va tizimli savdoni yo’lga
qo’yish uchun Qo’shma Shtatlar ma’muriyati tomonidan salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda.
1
Jumladan, qurol savdosini hamkorlarning ehtiyojlari, imkoniyatlari va xulq-atvori bilan
muvofiqlashtirib, inson huquqlari va xalqaro me’yorlar va standartlarni, shu jumladan fuqarolik
1
Gilman, Derek. “A Comparison of Foreign Military Sales Versus Direct Commercial Sales.” Defense Security
Cooperation Agency, September 30, 2014. P.67.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
585
muhofazasiga oid insonparvarlik kafolatlarini ta’minlash; Inson huquqlarini muntazam ravishda
buzish va urush qonunlarini buzish bilan shug’ullanadigan davlatlarga o’tkazmalarni cheklash
orqali mavjud qonunlarni qat’iy tatbiq etish;
Saudiya Arabistoni va BAAga Yamandagi urushni ta’qib qilish uchun ishlatilishi mumkin
bo’lgan barcha qurol savdosini to’xtatish;
2
Birlashgan Millatlar Tashkilotiga ma’lum qilingki, Qo’shma Shtatlar, aslida, Shartnomani
imzolagan davlat sifatida qurol savdosi bo’yicha shartnoma majburiyatlariga rioya qilish va
yakuniy ratifikatsiya qilish maqsadida Senatni ATT faktlari va afzalliklari haqida o’qitishni
boshlash;
Davlat departamentiga o’qotar qurollar eksporti nazoratini tiklash. Katta toifadagi o’qotar
qurollar va boshqa o’ldiradigan qurollarni Davlat departamenti yurisdiksiyasidan Savdo
vazirligiga ko’chirish rejalarini teskari yo’lga qo’yish, va shaffoflik nazoratini Kongress
tekshiruviga o’tkazish;
Qurol uzatish siyosatini qayta yo’naltirish. Inson huquqlari va iqtisodiy muammolarga
nisbatan strategik mulohazalarni ta’kidlaydigan yangi an’anaviy qurollarni uzatish siyosatini
chiqarish kabi masalalar hukumat oldiga qo’yildi.
Qurol savdosida Bayden ma’muriyati avvalgi ikki ma’muriyat siyosatiga nisbatan
o’zgarishdan ko’ra ko’proq davomiylikni ko’rsatdi. O’zining birinchi tashqi siyosat nutqida u
AQShning Yamandagi hujum operatsiyalarini qo’llab-quvvatlashini, shuningdek, tegishli qurol
savdosini to’xtatishga va’da berdi. Ma’muriyat, shuningdek, Saudiya Arabistoni va Birlashgan
Arab Amirliklariga mahsulot sotish siyosatini qayta ko’rib chiqishgacha to’xtatdi, biroq Ar-
Riyodga taklif qilingan bomba sotishni blokirovka qilishdan tashqari, uning siyosati tezda avvalgi
holatga qaytdi.
AQShning qurol-yarog’ takliflari Bayden ma’muriyatining birinchi yilida keskin
pasayganini ko’rsatdi, bu Tramp ma’muriyatining so’nggi yilidagi 110,9 milliard dollardan 36
milliard dollargacha kamaygan. Bu pasayish qisman qurol savdosini rag’batlantirishga nisbatan
kamroq tajovuzkor yondashuv tufayli bo’lgan bo’lishi mumkin, lekin Obama va Tramp
ma’muriyatlari davrida tuzilgan katta hajmdagi bitimlar tufayli bozorning to’yinganligi oqibati
bo’lgan. Takliflar 2022-yilda katta o’sishni ko’rsatdi, oktabr oyi holatiga ko’ra 65 milliard dollarga
yetdi. Bu qisman Pentagonning Rossiya va Xitoy bilan “buyuk kuch raqobatiga” e’tibor qaratishi
bilan bog’liq Yevropa va Osiyoga sotuv hajmining oshishi bilan bog’liq.
3
Bayden ma’muriyati Saudiya Arabistoni, BAA, Misr, Nigeriya va Filippin kabi AQSh
manfaatlariga putur yetkazadigan va Qo’shma Shtatlarni keraksiz to’qnashuvlarga olib kelishi
mumkin bo’lgan shafqatsiz, repressiv rejimlarni qurollantirishni davom ettirdi. Uning Amerika
manfaatlariga qanchalar ziyon ekanligi quyida keltirilgan.
Har qanday ma’muriyatning qurol-yarog’larni topshirishga bo’lgan yondashuvini
baholashda shuni ta’kidlash kerakki, qurollarni yetkazib berish to’g’risida qaror qabul qilish va
2
Bali, Asli. “The Humanitarian Paradox: Why Human Rights Require Restraint.” Quincy Institute for Responsible
Statecraft, August 1, 2022. https://quincyinst.wpengine.com/report/the-humanitarian-paradox-why-human-rights-
require-restraint/.
3
Hartung, William D., and Elias Yousif, “U.S. Arm Sales Trends 2020 and Beyond: From Trump to Biden.”
Security Assistance Monitor. Center for International Policy, April 2021 and “Major Arms Sales Notifications
Tracker.” Forum on the Arms Trade, 2022. P.90
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
586
yetkazib berish jarayoni bir necha yil yoki undan ko’proq davom etishi mumkin. Bu shuni
anglatadiki, bitta ma’muriyat ostida taklif qilingan bitimlar avvalgisidan kelib chiqqan bo’lishi
mumkin. Biroq, yuqorida sanab o’tilgan mamlakatlarga maxsus takliflar Bayden yillarida yakuniy
belgini oldi, ya’ni ma’muriyat ushbu savdolarning mumkin bo’lgan ta’siri uchun javobgar bo’lishi
kerak.
4
Qurol savdosining ta’sirini tahlil qilish qurol-yarog’ yetkazib berishning ikkita asosiy
kanalidagi tafovutlar bilan yanada murakkablashadi - Davlat departamenti tomonidan
litsenziyalangan xorijiy harbiy sotish (FMS) dasturi doirasida hukumatdan hukumatga sotish va
to’g’ridan-to’g’ri tijorat savdosi (DCS) orqali dunyo aholisini qurol bilan ta’minlash. FMS
takliflari AQSh hukumatiga bitim shartlariga ko’proq ma’lumot beradi va ehtiyot qismlar bilan
ta’minlashni tashkil qilish kabi keyingi yordamni o’z ichiga oladi, lekin ular shuningdek, ba’zi
yetkazib beruvchilar va oluvchilar qochishni afzal ko’radigan 3 foizlik ma’muriy qo’shimcha
to’lovni ham o’z ichiga oladi. Tijorat savdosi yetkazib beruvchi kompaniya va oluvchi o’rtasidagi
to’g’ridan-to’g’ri muzokaralarni o’z ichiga oladi, bu qurol eksport qiluvchi firmaga narx bo’yicha
muzokaralar olib borish va qabul qiluvchida qurol tizimining tarkibiy qismlarini ishlab chiqarishni
o’z ichiga olgan birgalikda ishlab chiqarish bitimlari kabi qo’llab-quvvatlovchi kelishuvlar
shartlarini belgilashni taklif qiladi. FMS dasturi doirasidagi asosiy mudofaa uskunalari takliflari
Kongressga taqdim etilayotgan asbob-uskunalar, uning kutilayotgan dollar qiymati, uning
mantiqiy asoslarining qisqacha tavsifi, jalb qilingan asosiy pudratchilarning identifikatsiyasi va
qanchaligi koʻrsatilgan batafsil bildirishnomalarga havola qilinadi. AQSh xodimlari sotishni
qo’llab-quvvatlash uchun qabul qiluvchi mamlakatga joylashtirilishi mumkin.
Aksincha, DCS avtorizatsiyalari yuqoridagi siyosiy talablarga javob bermaydi. Qurol-
yarog’ tizimlari faqat keng toifalarning bir qismi sifatida tavsiflanadi, bunda qaysi ruxsatnomalar
yakuniy sotuvda yoki mijozlarga yetkazib berishda sodir bo’lishi ko’rsatilmaydi. Bu kanal harbiy
samolyotlar, zirhli transport vositalari, artilleriya, raketalar va jangovar kemalar kabi yirik
tizimlarning aksariyat savdolarini o’z ichiga oladi.
AQSH ma’muriyatning qurol sotishga bo’lgan yondashuvi, bu masala bo’yicha uzoq
vaqtdan beri kechiktirilgan siyosat yo’riqnomasini e’lon qilgandan keyin aniqlanishi mumkin.
Hech bo’lmaganda, hujjatning e’lon qilinishi AQSh qurollari eksportining oqibatlari va qaysi
davlatlarni qurollantirishni hal qilishda qanday mezonlardan foydalanish kerakligi haqida
qo’shimcha Kongress va jamoatchilik muhokamasi uchun imkoniyat yaratadi.
Stokgolm Xalqaro Tinchlik Tadqiqot Instituti (SIPRI) tomonidan tuzilgan maʼlumotlarga
koʻra, 2017–21-yillar oraligʻidagi besh yillik davrda asosiy qurol yetkazib berishning 39 foizi
Qoʻshma Shtatlar hissasiga toʻgʻri kelgan. Bu Rossiyaning bozordagi ulushidan ikki baravar,
Xitoyning ulushidan sakkiz baravar ko’p.
5
4
Al Haj, Ahmed.“Yemen’s Warring Parties Fail to Extend UN-backed Truce.” Associated Press, October 2,
2022.p.98
5
Wezeman, Pieter D., Alexandra Kuimova, and Siemon T. Wezeman, “Trends in International Arms Sales, 2021.”
Stockholm International Peace Research Institute, March 2022. https://www.sipri.org/publications/2022/sipri-fact-
sheets/trends-international-arms-transfers-2021.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
587
Qurol savdosi, shuningdek, mojarolarni kuchaytirish, AQSh dushmanlarini qo’zg’atish,
qurollanish poygasini kuchaytirish va AQShni keraksiz yoki teskari urushlarga jalb qilish orqali
AQSh xavfsizligiga xavf tug’dirishi mumkin.
Qurol eksporti tarafdorlari AQSh ittifoqchilariga o’zlarining mudofaasini ta’minlash,
asosiy hududlarni barqarorlashtirish, AQSh dushmanlarini to’xtatish, AQShning hozirgi va
potentsial hamkor davlatlar bilan harbiy aloqalarini o’rnatish, siyosiy va diplomatik ta’sir
ko’rsatish va ish o’rinlarini yaratishda yordam berishlarini da’vo qilib, savdoni rag’batlantiradilar.
Ammo qurol savdosi, shuningdek, mojarolarni kuchaytirish, AQSh dushmanlarini qo’zg’atish,
qurollanish poygasini kuchaytirish va AQShni keraksiz yoki teskari urushlarga jalb qilish orqali
AQSh xavfsizligiga xavf tug’dirishi mumkin. AQSh savdolari hamkor davlatlar tomonidan inson
huquqlarining buzilishiga ham imkon berishi mumkin; bu ko’pincha noroziliklarni keltirib
chiqaradi va terroristik guruhlarning yollash qobiliyatini oshiradi. Ko’pincha qurol sotish bo’yicha
qarorlar xavfsizlik nuqtai nazaridan bo’lgani kabi, mudofaa pudratchilarining paroxial
manfaatlaridan kelib chiqadi.
AQShning hozirgi qurol siyosati va amaliyoti ko’pincha urushni to’xtatib qo’yishdan
ko’ra, uni kuchaytiradi. Hozirgi mojarolarning qariyb uchdan ikki qismi - 46 tadan 34 tasi -
Qo’shma Shtatlar tomonidan qurollangan bir yoki bir nechta tomonlar ishtirok etadi. Ba’zi
hollarda AQSh bu urushlarda jangchilarga qurol sotish kamtarona bo’lsa, boshqalarida esa ular
yoqilg’i va urushni kuchaytirishda katta rol o’ynaydi. ziddiyatni saqlab qolish. 2017 va 2021 yillar
oralig’ida AQSh tomonidan ta’minlangan urushdagi davlatlardan 15 tasi 50 million dollar yoki
undan ko’proq qiymatdagi AQSh qurollarini oldi.
6
Bu AQSh qurollari muntazam ravishda
barqarorlikni qo’llab-quvvatlaydi va mojarolarni oldini oladi, degan uzoq davom etgan dalillarga
zid keladi. AQShning ba’zi transferlari qonuniy mudofaa maqsadlarida foydalanilsa, boshqalari
mojarolarni kuchaytiradi, keskinlikni oshiradi va mintaqaviy qurollanish poygasini avjga
chiqaradi. Ushbu urushlarning aksariyatida AQSh qurollarining roli haqida aniq shaffoflik yo’q,
ammo AQSh qurollari juda ko’p mojaro zonalariga borishi o’z-o’zidan tashvish tug’diradi va
AQShning aniq rolini yaxshiroq kuzatishni talab qiladi.
REFERENCES
1.
Landler, Mark, and Peter Baker. “Trump Vetoes Measure to Force End to U.S.
Involvement in Yemen War.” New York Times, April 16, 2019. Kennedy, 2.
2.
Merrit. “Trump Vetoes Bills Intended to Block Arms Sales to Saudi Arabia.” National
Public Radio, July 25, 2019.
3.
Wong, Edward, and Catie Edmondson. “Democrats to Scrutinize Ex-Lobbyist’s Role in
Arms Sales to Gulf Nations.” New York Times, June 11, 2019.
4.
Fang, Lee and Alex Emmon. “State Department Team Led by Former Raytheon Lobbyist
Pushed Mike Pompeo to Support Yemen War Because of Arms Sales.” The Intercept,
September 21, 2018.
6
Davis, Ian, and Claudia Pfeifer Cruz. “Global Developments in Armed Conflict, Peace Processes, and Peace
Operations.” SIPRI Yearbook 2022; Armaments, Disarmament, and International Security,’ Oxford University
Press, 2022, pp. 27-28. Data on U.S. arms transfers to countries in conflict is from U.S. Department of Defense,
Defense Security Cooperation Agency (DSCA), “Historical Sales Book, Fiscal Years 1950 to 2021.”
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
588
5.
Nissenbaum, Dion. “Top U.S. Diplomat Backed Continuing Support for Saudi War in
Yemen Over Objections of Staff.” Wall Street Journal, September 20, 2018.
6.
Mwatana for Human Rights. “U.S. Weapons Responsible for Civilian Deaths in Yemen.”
September 20, 2018.
7.
Elbagir, Nima, Salma Abdelaziz, and Laura Smith-Spark. “Made in America: Shrapnel
Found In Yemen Ties U.S. Bombs to String of Deaths Over Course of Bloody Civil War.”
CNN, September 2018.
8.
Congressional Research Service. “Congress and the War in Yemen: Oversight and
Legislation, 2015 to 2021.” Updated February 10, 2022.
9.
Smithberger, Mandy. “Brass Parachutes: Defense Contractors’ Capture of Pentagon
Officials Through the Revolving Door.” Project on Government Oversight, November 5,
2018. 24 – 27.
10.
Project on Government Oversight. “Pentagon Revolving Door Database.” Accessed
August
22,
2022.
https://www.pogo.org/database/pentagon-revolving-
door/companies/boeing.
