197
БАҚСЫЛАР АТҚАРҒАН ҚОСЫҚЛАР АРҚАЛЫ ЖАСЛАРДЫ ЎАТАН
СҮЙИЎШИЛИККЕ МӘРТЛИК-ЕРКИНЛИККЕ, ИСКЕРЛИККЕ ТӘРБИЯЛАЎ
Есемуратов Бахтияр Сагидуллаевич
Өзбекстан мәмлекетлик көркем өнер ҳәм мәденият институты Нөкис филиалы «Фольклор
етнография» кафедрасы доценти
https://doi.org/10.5281/zenodo.10048025
Аннотация.
Мақалада қарақалпақ халқының бақсы намаларын жаслар санасына
сиңдириўдиң тәлим-тәрбиялық әҳмийети ҳаққында сөз етиледи.
Гилт сөзлер:
Миллий намалар, ақыл-нәсият қосықлар, терме-толғаўлар, дәстанлар,
ўатан сүйиўшилик, мәртлик- еркинлик, искерлик.
ВОСПИТАНИЕ МОЛОДЕЖИ К ПАТРИОТИЗМУ, МУЖЕСТВУ И СВОБОДЕ
ЧЕРЕЗ ЛОЖКИ В ИСПОЛНЕНИИ ДРУГИХ
Аннотация.
В статье говорится о важности преподавания и изучения
каракалпакских народных песен.
Ключевые слова:
Национальные символы, акыл-нисят косыклар, терме-толгао,
дастан, оатан сюёшилик, храбрость-свобода, искарлик.
EDUCATION OF YOUNG PEOPLE TO PATRIOTISM, COURAGE, AND
FREEDOM THROUGH SPOONS PERFORMED BY OTHERS
Abstract.
The article talks about the importance of teaching and training of Karakalpak
people's traditions.
Key words:
National symbols, akyl-nisyat kosyklar, terme-tolgao, dastan, oatan syuyoshilik,
bravery-freedom, iskarlik.
Қарақалпақ халқын аңлатыўшы, миллий намаларына, миллий усылына салып
атқарылатуғын көплеген тәрбиялық әҳмийетке ийе ақыл-нәсият қосықлар, терме-
толғаўлар, дәстанларымыз бар. Бул қосықлар терме-толғаўлардың айрым қатарлары,
халқымыздың нақыллар орнынада пайдаланып айтылып киятыр. Халықты жақсы турмысқа
алып шығатуғын, ерликке искерлик пенен мәртликке, дослыққа шақырыўшыда ақыл-
нәсият қосықлар.
Тәлим тәрбиялық әҳмийетине нәзер салсақ, қосықлардың өтмиштен усы дәўирге
намалары менен халық аўзында сақланып келиўинде. «Халықты тәрези»-деп бийкарға
айтылмаса керек. Тек ғана пайдалы, ел ийгилигине дурыс жуўап беретуғын, инсан санасына
иркинишсиз қәсийетлилиги менен жетип баратуғын пазыйлетли нәрселерди халық қабыл
198
алып ҳәм удайы сақлайды. Ақыл-нәсият қосықлардың жасларымыз тәрбиясына терең тәсир
етеди. Бул нәсият сөзлердиң тийкарғы орайы халық болып есапланады.
Булай деўимиздиң себеби нақылда-ақылда халық мүлки десек алжаспаған болармыс.
Халықтың өтмишинен келип шыққан ҳалда нақыл, ақыл сөзлер, нәсиятлар пайда болады.
Шайырларымыз халық данышпанлығына сүйенген ҳалда қосықлар дөретеди-деп
ойлаймыз. Нәсият қосықлар жазып, турмысты сүўретлеген, елин мақтаныш еткен,
халқымыздың мақтанышы Бердақ, Әжинияз, Күнхожа, Өтеш ҳ.т.б. көплеген шайырлары
бар. Бул шайырларымыздың нәсият қосықлары қарақалпақ халық намалары менен
суўғарылып, халқымыз арасында бақсылар, жыраўлар тәрепинен айтылып киятыр.
Миллий музыкамыздың қүдиретлилиги сонда, шайыр қосықларын нама менен
халықтың жүрегине тез елтип жеткериўинде. Егер намасыз айтылса ямаса оқылса, онда да
тыңланып халық рәҳәтленеди, ал нама сол шығарылған қосыққа егиздиң сыңарындай
болып жантасады. Бул усылда шайырлар қосықлары узақ сақланып ҳәм тез таралады.
Тыңлаўшылар рәҳәтленип сөзине ҳәм намасына итибар берип тыңлайды ҳәм қандайда
нәсият қосықлардан үлги алады. Мәселен Бердақ шайырдың «Халық ушын» қосығында
Жигит болсаң, арысландай туўылған,
Хызмет еткил удайына халық ушын,
Жигит болсаң арысландай туўылған,
Ҳеш қашанда жумыс етпес өзи ушын
Жақсы адамның аяғына бас урар,
Жаманлар дарғазап етип тас урар.
Мәрт жигитлер халық исине тақ турар,
Соныңдайлар хызмет етер халық ушын [1] -деп келтиреди. Бул жерде Бердақ
шайыр адамның мақсети ҳаққында сөз етеди, адам билимли болып халыққа ҳадал хызмет
етиў кереклигин нәсиятлайды. Бул қосықты ҳәзирги дәўиримизде қарақалпақ халық намасы
«Хожа бала» намасына салынып бақсыларымыз айтып киятыр.
Тийкарында Бердақ шайыр болып ғана қоймастан бақсы да болғанлығын тарийх
айқын айтып бере алады. Шайыр қосықларын халық намаларына салып өзи атқарғанлығын
ҳеш кимсе бийкарлай алмайды.
Бердақ шайырдың нәсият қосықларынан «Жақсырақ», «Балам», «Бүлбил», «Маған
бер» ҳәм батырлыққа тәрбиялаўшы «Амангеди», «Ерназар бий», «Ақмақ патша» ири
көлемли шығармалары жасларға сабақ бола алады. Мәселен «Жақсырақ» қосығында
Жумыс исле туўылған соң ел ушын,
199
Жаныңды аяма елде ер ушын,
Киндиктен қан тамған туўған жер ушын,
Өлип кеткениңше хызмет жақсырақ [2]-деп келтирген.
Бул қосығында белгили бир кәсипти ийелеп, Ана Ўатан, халық ушын хызмет етиў
кереклигин нәсиятлайды, ақыл береди. Халық арасында Қарақалпақтың «Дәрдиңнен»
намасы менен айтылып киятыр. Бул намада тыңлаўшыны ериксиз өзине тартады,
ойландырады, ақылландырады.
Батырлық дәстанлар деп «Қоблан», « Алпамыс», «Едиге», «Қырық қыз», ҳ.т.б.
дәстанларды айтамыз. Бул дәстанның ўақыясы, мазмуны халықтың арзыў-әрманларынан
тикленген ҳәм буны халық тән алған. Бул дәстанлар келешек әўладларды ер жүрек,
билимли, өнерли, ўатанын сүйиўшиликке тәрбиялаўда үлкен әҳмийетке ийе.
Себеби дәстан мазмунында елдиң жаўын қырып ямаса достын қутқарыў жағдайлар
сөз етиледи. Бул ўақыяларды жыраў өзиниң жағымлы даўысы менен жырлап, халықты
силтидей тындыра алған ҳәм халық сүйсине тыңлаған. Қаҳарманлық дәстанлардың халыққа
тәсирин бир ғана мысалдан билиўге болады. Мәселен туўылған балларын дәстандағы бас
қаҳарманның атын үлкен үмит пенен қойыўы.
Қаҳарманлық дәстанда жоқарыда айтып өткенимдей тийкарынан ерликке,
батырлыққа шарықлайды. Мәселен «Едиге» дәстанын алып қарайық. Едиге дәстанында
ўатан, туўылған жерге сүйиўшилик ерликлер жүрек толғаныслары менен бериледи.
Мысалы.
Есиктиң алды бай терек,
Ол не болар Хожамжан,
Есиктиң алды шоқ қамыс,
Бул не болар Хожамжан
Есиктиң алды тақ қамыс
Бул не болар Хожамжан [3]
-деген жумбақ сораўларға Едигени тәрийплеп жуўап бериўлери.
Есиктиң алды бай терек
Едиге батыр болмасын
Есиктиң алды шоқ қамыс,
Аттың жалы болмасын
Есиктиң алды тақ қамыс
Ат қуйрығы болмасын, -деп келтирген.
200
Бунда Едигениң батырлығы, душпанларының сетем алып қорқыўлары сөз етилсе
Атам күйеў болған жер
Енем келин болған жер
Ийилип сәлем берген жер
Сазандайын тиресип
Сап азамат өскен жер
Киндик қаным тамған жер
Китап алып қолыма
Мектепке ойнап барған жер
Сен не болдың меннен соң
Мен не болдым сеннен соң [4] деген қатарларында жоқарыда айтып өткенимиздей
Ўатанға туўылған жерге сүйиўшилик жүдә шеберлик пенен жағымлы намаларда
сүўретленген. Бул толғаўда адам баласы туўылып өскен жеринен айрылса жетим, ал
өсирген азаматынан айрылса ел жетим екенлигин айқын көрсетеди.
Едиге дәстанында ата-ана ушын, перзент сағынышы, перзент ушын ата-ана қәдири,
адамның-адамға қәдир-қымбаты, жасы үлкен уламаларға ҳүрмет, дос қәдири жырланады.
Едиге дәстанын халық сүйип тыңлаўының себеби дәстанда батырлық пенен қоса
халықтың философиясы, арзыў әрман ойлары, үрип әдети, халқымыздың терме толғаўлары,
нақыл мақаллары толық ҳәм ықшамлы пайдаланылған халықлық дәстан.
Алпамыс дәстаны да Едиге дәстанындай батырлық ямаса қаҳарманлық дәстан болып
есапланады. Дәстанда Алпамыстың Қаражан менен ушырасыўы, алысып, айтысыў ҳәм
жеңиси, көп қыйншылықты басынан кеширип мақсетине жетисиўи, тыңлаўшыда
сабырлылық, батырлық, ар-намыслы, туўып өскен жерин ҳүрметлеп, елин улуғлаўға терең
ой қалдырады. Қарақалпақ халқының батырлық ҳаққындағы қайсы дәстаны болса да
жоқарыда келтирилип өткен сезимлерди оятып, ҳәм беккемлестиреди деп толық исеним
менен айта аламан. Себеби дәстанлар халықтың ғәзийнеси, миллий байлығы. Инсанның
өсип-өниўи өмирдеги гә аўыр, гә туңғыйық ушырасатуғын қандай да тәшўишке
жеңилмесликке, дослыққа, ең баслы мәселе ер азаматлылық пенен сабырлылыққа сана
сезимди шарықлайды.
REFERENCES
1.
«Қарақалпақ халық намалары» VIII-том Ташкент 1959-жыл. 19-бет.
201
2.
«Бердақ таңламалы шығармалары» Нөкис «Қарақалпақстан» баспасы. 1987-жыл. 82-
бет.
3.
«Қарақалпақ адебияти» Нөкис «Қарақалпақстан» баспасы 9-класс 1995-жыл 92-бет.
4.
«Едиге» қарақалпақ халық дастани Нөкис «Қарақалпақстан» баспасы 1990-жыл 87-
бет.
5.
Jiyenbaevich M. I. The evolution of music pedagogy of the karakalpak people: Historical
and theoretical aspects //Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities. –
2021. – Т. 11. – №. 10. – С. 27-32.
6.
Jiyenbaevich M. I. Competence-based approach in higher musical and professional
education //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. – 2022.
– Т. 12. – №. 4. – С. 42-47.
7.
Moyanov I. TRAINING AND DEVELOPMENT OF ART PERSONNEL //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 65-69.
8.
Jiyenbaevich M. I. COMPETENCE-BASED APPROACH IN HIGHER MUSICAL AND
PROFESSIONAL EDUCATION //PROMINENCE OF INFORMATION BASES&
MEDIA ASSESSMENTS IN THE POST CONFLICT MARKETING ENVIORNMENT.
9.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ: Моянов Ыкласбай Жийенбаевич Ўзбекистон
Давлат санъат вамаданият институти Нукус филиали,«халқ ижодиёти» кафедраси в.
в. б доценти. Педагогика фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) //Образование и
инновационные исследования международный научно-методический журнал. –
2021. – №. 5.
10.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ
ЖИҲАТЛАРИ
//Образование
и
инновационные
исследования международный научно-методический журнал. – 2021. – №. 5.
11.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
12.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
202
13.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
14.
Tajimuratova Shakhnoza Saginbaevna. (2022). MANAGEMENT AND STUDY OF
CULTURE AND ART. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 3(1),
758–762.
15.
Sag’inbaevna, T. S. (2023). Cultural Life in Uzbekistan during the Years of Independence.
Spanish Journal of Innovation and Integrity, 18, 39-41.
16.
Ануаровна O. Р. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚ КУЙЛАРИ ВОСИТАСИДА БОЛАЛАР
ИЖОДКОРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ. – 2023.
17.
Anuarovna U. E. IMPROVING THE MECHANISMS OF EDUCATING STUDENTS IN
THE SPIRIT OF INTER-ETHNIC HARMONY BASED ON NATIONAL MUSIC IN
THE CONDITIONS OF ETHNO-CULTURAL RELATIONS //International Journal of
Advance Scientific Research. – 2023. – Т. 3. – №. 09. – С. 329-333.
18.
БОЛАЛАР Қ. Х. К. В., РИВОЖЛАНТИРИШ И. MODERN SCIENCE АND
RESEARCH //MODERN SCIENCE. – 2023. – Т. 2181. – С. 3906.
19.
Ospanova R. DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY THROUGH BLACK
FOLK SONGS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 70-73.
