ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
273
TÚRKIY TILLERDE KÁSIPLIK LEKSIKANIŃ IZERTLENIWI
Perijamal Turǵanbaeva
stajyor-oqıtıwshısı
Qaraqalpaq mámleketlik universiteti
https://doi.org/10.5281/zenodo.8424284
Annotatsiya.
Bul maqalada
tildiń leksikalıq fondı, onıń sózlik baylıǵı lingvistikalıq
ádebiyatlarda kásiplik leksika haqqinda sóz etilgen.
Gilt sóz:
leksikalıq fond, kásiplik leksika, grammatikalıq qurılıs, dialekt, lingvistikalıq
ádebiyatlar.
STUDY OF POVERTY LEXICON IN TURKISH LANGUAGES
Abstract.
In this article, the lexical fund of the language, its lexical richness is discussed
in the linguistic literature about the professional lexicon.
Keywords:
lexical fund, lexical vocabulary, grammatical structure, dialect, linguistic
literature.
ИЗУЧЕНИЕ ЛЕКСИКИ БЕДНОСТИ В ТУРЕЦКИХ ЯЗЫКАХ
Аннотация.
В данной статье рассматривается лексический фонд языка, его
лексическое богатство в лингвистической литературе о профессиональной лексике.
Ключевые слова:
лексический фонд, лексическая лексика, грамматический строй,
диалект, лингвистическая литература.
Tildiń rawajlanıwı hám qáliplesiwi eń aldı menen onıń leksikasında kórinedi. Qaysı tildiń
bolmasın leksikasın izertlew arqalı, birinshiden, biz sol tildi payda etiwshi xalıqtıń turmısı menen
tanısamız, ekinshiden, sol tildiń qanday dárejede rawajlanǵanlıǵın anıqlaymız, úshinshiden, onıń
ózine tán ishki rawajlanıw nızamlılıqların ele de tolıǵıraq ashıw múmkinshiligine iye bolamız.
Hár bir tildiń leksikalıq fondı, onıń sózlik baylıǵı sol tildi payda etiwshi, sol tilde sóylewshi
xalıqtıń tariyxı menen tikkeley baylanıslı, sol xalıqtıń xalıq bolıp qáliplese baslaǵan uzaq
dáwiriniń jemisi, áwladtan áwladqa ótip, tolısıp, qáliplesip, jańarıp otıratuǵın biybaha miyrası, sol
xalıqtıń mádeniy hám ruwxıy turmısınıń aynası bolıp sanaladı.
Ulıwma xalıqlıq til baylıǵınıń belgili bir bólegin jámiyettiń óndirislik isleri nátiyjesinde
hám adamzattıń ásirler dawamında islegen miyneti procesinde payda bolǵan arnawlı terminler
quraydı. Bunday sózler lingvistikalıq ádebiyatlarda
kásiplik leksika
dep ataladı.
Til adamzat jámiyetinde insanlardıń óz ara miynet etiw procesinde payda bolǵan sociallıq
qubılıs bolsa, ol insan turmısın hár tárepleme sáwlelendirip otıradı. Sonlıqtan da tildiń
grammatikalıq qurılısı menen leksikasın izertlewshilerden sol tilde soylewshi xalıqtıń tariyxına
qatnas, onıń sociallıq turmısı, materiallıq mádeniyatı menen baylanıstırıp úyreniw talap qılınadı.
Kásipke baylanıslı sózler óndirislik kárxanalar menen kásip – ónerdiń hár qanday
tarmaqlarında miynet etiwshi adamlardıń bir – biri menen qatnas jasaw, pikir alısıw, sóylesiw hám
basqa soǵan uqsas talapların qanaatlandırıw zárúrliligi nátiyjesinde payda bolǵanlıǵı sózsiz.
Jámiyettin óndiris isleri menen xalıqtıń ásirler dawamında qılǵan dóretiwshilik miyneti
procesinde júzege kelgen, belgili bir kásipte qollanılatuǵın terminlerdi miynet procesiniń, qural –
ásbaplardıń, ónimlerdiń atların kásiplik leksika dep ataymız. Kásiplik terminlerdi arnawlı sóz
yamasa arnawlı leksika dewge de boladı. Bul jóninde N.M.Shanskiy bılay deydi: «Специальные
термины обозначают специальные понятия, орудия или продукты труда, трудовые
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
274
процессы производства. Поэтому их называют иногда специальными словами или
специальными терминами». [1,122]
Ulıwma terminologiya sıyaqlı kásipke baylanıslı leksikada jámiyettiń óndiris isleri menen
jasaw turmısına baylanıslı. «Лексика, как непосредственно связанная с историей, культурой,
общественно - экономическим развитием народа, находится тесных связях с
внелингвистическими фактами» - dep jazadı A.A.Ufimceva. [2,17]
Kásipke baylanıslı terminler dialekt yamasa govorlar sıyaqlı, ulıwma xalıq tili leksikasınıń
bir bólegin qurap, qollanıw órisiniń sheklengenligi jaǵınan uqsaydı, biraq ámelde bir-birinen parıq
qıladı. Kásiplik leksikanıń qollanıw órisi territoriya boyınsha emes, al sociallıq jaqtan sheklengen,
ekinshiden, kásiplik leksika ádebiy tildiń quramına kiredi.
Kásipke baylanıslı sózlerge tán belgiler, tiykarınan, tómendegilerden ibarat:
a) Arnawlı terminler islep shıǵarıw tarawlarınıń rawajlanıwı hám hár qıylı kásiptiń payda
bolıwı nátiyjesinde júzege shıǵadı.
á) Bunday terminler sol tilde sóylewshi xalıqtıń hámmesine túsinikli bolmay, al belgili bir
orınnıń zárúrligine, sharayatına baylanıslı payda bolıp, tiykarınan, sol kásip penen shuǵıllanatuǵın
adamlardıń tilinde ǵana qollanılıwı múmkin.
b) Kásipke baylanıslı sózler tariyxıy rawajlanıw nátiyjesinde, sonday-aq xalıqtıń
ekonomikalıq hám mádeniy turmısındaǵı ózgerislerge baylanıslı bárqulla ózgerip, óz quramın jańa
sózler esabınan tolıqtırıp otıradı.
v) Kásipke baylanıslı sózlerdiń ayırımları dialektlik xarakterge iye bolǵan sózler menen
jaqın bolıp keledi, yaǵnıy olardıń quramında jergilikli, dialektlik ózgesheliklerge iye terminler
boladı.
g) Kásipke baylanıslı terminlerdiń ayırımlarınıń qollanıw órisi tar, yaǵnıy belgili bir kásip
tarawında ǵana qollanılsa, geybirewleri belgili sebeplerge baylanıslı bir neshe atamaǵa iye bolıp,
dublet sózlerdi payda etedi.
ǵ) janlı tilde qollanılatuǵın kásipke baylanıslı sózler, tiykarınan, ilimiy terminologiya
menen de jaqınlasadı. Sebebi ayırım kásiplik sózler terminler sıyaqlı belgili bir túsiniktiń dál óz
mánisin ańlatadı. Bul, álbette, terminlerge tán belgi. Biraq kásipke baylanıslı sózler terminlerdiń
qollanıw órisine qarap ajıraladı.
Qaysı ilim tarawında bolmasın belgili bir máseleni tolıǵıraq úyreniw ushın onıń izertleniw
tariyxına názer awdarıw zárúrligi tuwıladı. Óytkeni, bul arqalı sol tarawdaǵı islengen jumıslardı
juwmaqlawǵa, máseleniń qaysı tárepine ele de kóbirek kewil awdarıw kerek ekenligin anıqlawǵa
múmkinshilik alamız.
Kásipke baylanıslı leksikanıń tyurkologiyadaǵı izertleniwi haqqında sóz etkende, ózbek
tilshi ilimpazlarınıń izertlewlerin ayrıqsha atap ótiw kerek. Bul tarawda S.I.Ibragimov hám
N.Mamatov tárepinen jazılǵan ilimiy miynetlerdiń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti úlken. Olar
arnawlı terminlerdiń bayıw derekleri menen jasalıw principleri sıyaqlı tiykarǵı belgilerdi bay
faktler tiykarında hár tárepleme izertledi. Kásiplik leksikanıń ádebiy tildiń rawajlanıwında
atqaratuǵın xızmetin ayrıqsha kórsetti. Sonday-aq, kásiplik leksikanıń termin hám dialektler
menen jaqın bolıp, olardıń qollanıw sebeplerin de anıq mısallar menen túsindirdi.
Bul taraw boyınsha qaraqalpaq til biliminde de bir qansha ilimiy jumıslar islendi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
275
Miywe hám palız eginlerine baylanıslı kásiplik terminlerdi izertlew máselesine túrkiy
tillerde sońǵı dáwirde ayrıqsha kewil bólinbekte. Bul T.Nugmanovtıń Ferǵana ózbekleri tili
materialları tiykarında jazǵan bir qatar miynetleri palız eginleri terminlerin analizlewge arnalǵan.
Sh.Baratovtıń ,,Uyǵur tiliniń káspiy leksikası” (Almatı, 1975) degen miynetinde házirgi
uyǵır tilindegi baǵmanshılıq, miyweshilik hám palızshılıqqa baylanıslı terminler, olardıń mánileri,
qollanılıw hám bildiriliw jolları, principleri haqqında bir qatar pikirler aytılǵan. Sonday-aq onda
ayırım miywe atamaları (alma, almurt, biye, jiyde, erik, júzim) haqqında ulıwma maǵlıwmatlar
berilip, olardıń mánileri hám fonetikalıq variantları kórsetilgen.
S.Annaberdievanıń bir qatar ilimiy maqalalarında qabaq, qawın hám ǵarbızdıń túrleri
anıqlanıp, olardıń dúzilisi boyınsha túrleri de kórsetip berilgen.
Yu.Ishanqulovtıń ,,K истории названий плодов в узбекском языке” (Tashkent, 1985)
atlı miynetinde alma, júzim, jemis, miywe hám t.b. sózler, olardıń jumsalıwı, quramı hám mánileri
tariyxıy-etimologiyalıq jaqtan ayırım túrkiy jazba estelikler materialları tiykarında házirgi ózbek
tili materialları menen salıstırıp analizlengen.
Shayır hám jazıwshılar óz shıǵarmalarında ózleri jasaǵan dáwirdiń kásiplik leksikasınan
belgili dárejede paydalanadı. Bul, álbette, olardıń dóretiwshiligi sociallıq turmıs hám dóretiwshilik
miynet penen birge qatnasta bolıp, shıǵarmalarında tábiyat kórinislerin sáwlelendirip,
personajların sóyletiw zárúrliginen payda bolǵan.
Solay etip, kásiplik leksikanıń ádebiy til leksikası menen óz ara qatnası tildiń
rawajlanıwında bolıp turatuǵın qubılıs.
Bul álbette, kásipke baylanıslı qollanılatuǵın terminlerdiń qaraqalpaq ádebiy tilin
bayıtıwdaǵı tiykarǵı qurallardıń biri bolıp esaplanatuǵınlıǵın anıq kórsetedi.
Juwmaqlap aytqanda tyurkologiyada kásiplik leksikanıń izertleniw tariyxı júdá bay hám kóp
qırlı. Bul máseleni tolıq úyreniw túrkiy tiller sonıń qaraqalpaq tiliniń sózlik quramın bayıtıp ǵana
qoymay, al xalıq tariyxın, milliy mánawiyattı ańlawǵada járdem beredi.
REFERENCES
1.
Шанский Н.М. Лексикология современного русского языка. – М., 1964.
2.
Уфимцева А.А. Опыт изучения лексика как системы. – М., 1962.
3.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
4.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 5. – С. 196-203.
5.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OFINDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
