718
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
PARA STOL TENNISCHILARNING BOSHLANG‘ICH MAXSUS JISMONIY VA
UMUMIY JISMONIY TAYYORGARLIGINI RIVOJLANTIRISH
Mamadaliyev Sardorbek Abdurahmonovich
Oriental universiteti katta o‘qituvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17713493
Annotatsiya.
Ushbu maqolada para stol tennischilarining boshlang‘ich bosqichdagi
maxsus va umumiy jismoniy tayyorgarligini rivojlantirish masalalari chuqur o‘rganiladi.
Nogironligi bo‘lgan sportchilar uchun sport mashg‘ulotlarini tizimli va ilmiy asosda olib
borish ularning sportdagi muvaffaqiyatini ta'minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Maqolada
para stol tennisiga xos harakat elementlari, zarur bo‘lgan jismoniy sifatlar (chaqqonlik,
koordinatsiya, tezlik, kuch) va ularni rivojlantirish metodikasi tahlil qilinadi. Shuningdek,
mashg‘ulotlarning tashkiliy shakllari, xavfsizlik choralariga alohida e’tibor qaratiladi. Ilmiy
tadqiqotlar asosida nogiron sportchilar uchun samarali tayyorgarlik tizimini yaratish bo‘yicha
amaliy tavsiyalar ishlab chiqiladi.
Kalit so‘zlar:
Para sport, stol tennisi, jismoniy tayyorgarlik, maxsus mashqlar, funksional
imkoniyatlar, sport reabilitatsiyasi, adaptiv sport, koordinatsiya, sport metodikasi.
НАЧАЛЬНАЯ СПЕЦИАЛЬНАЯ И ОБЩАЯ ФИЗИЧЕСКАЯ ПОДГОТОВКА ПАРА-
ТЕННИСИСТОВ
Аннотация.
В статье подробно рассматриваются вопросы развития начальной
специальной и общей физической подготовки у спортсменов с инвалидностью,
занимающихся пара настольным теннисом. Актуальность темы обусловлена
необходимостью научно обоснованного подхода к тренировкам в параспорте.
Описываются двигательные особенности пара теннисистов, ключевые
физические качества и методы их совершенствования. Особое внимание уделяется
структуре тренировочного процесса, мерам безопасности, а также методическим
рекомендациям по реабилитации и адаптации. Разрабатываются эффективные
стратегии для повышения уровня подготовки и спортивных результатов.
Ключевые слова:
Параспорт, настольный теннис, физическая подготовка,
специальные упражнения, координация, адаптивный спорт, реабилитация, тренировки,
методика.
DEVELOPING BASIC SPECIAL AND GENERAL PHYSICAL PREPARATION FOR
PARA TABLE TENNIS ATHLETES
Abstract.
This article explores the development of basic special and general physical
preparation for para table tennis players. The scientific approach to training athletes with
disabilities is crucial for improving their sports performance and quality of life. The study
identifies key physical abilities required in para table tennis, including agility, coordination,
speed, and strength, and offers effective methods for their enhancement. The paper emphasizes
the importance of training structure, safety protocols, and practical guidance for inclusive and
adaptive sports environments. Recommendations are based on current research and aim to
support rehabilitation and sporting success among para-athletes.
Keywords:
Para sport, table tennis, physical preparation, adaptive exercises,
coordination, functional training, rehabilitation, inclusive sports, training methodology.
Kirish.
Jismoniy faollik inson hayotining ajralmas qismi bo‘lib, har qanday yoshdagi
insonlar, ayniqsa nogironligi bo‘lganlar uchun sog‘liqni tiklash va ijtimoiy hayotda faol ishtirok
719
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
etishning muhim vositasidir. Para sport yo‘nalishlari orasida stol tennisi nogiron sportchilar
uchun eng ommabop va foydali turlardan biridir. U harakat koordinatsiyasi, tezkor fikrlash,
reaksiya va jismoniy bardoshlilikni rivojlantiradi. Ammo sportdagi muvaffaqiyatli natijalarga
erishish uchun para stol tennischilarining boshlang‘ich bosqichda jismoniy va maxsus
tayyorgarligi ilmiy asoslangan tarzda olib borilishi zarur.
Mavzuning dolzarbligi.
Para sport turlari, jumladan, stol tennisi O‘zbekiston va xalqaro
miqyosda jadal rivojlanmoqda. Shu bilan birga, ko‘plab nogiron sportchilar o‘z faoliyatlarini sust
darajada boshlaydi, chunki boshlang‘ich bosqichdagi tayyorgarlik yetarlicha ilmiy-metodik
asosga ega emas. Bu holat sportchilarning salohiyatini to‘liq ochib bera olmaslik xavfini
tug‘diradi. Shu sababli, maxsus va umumiy jismoniy tayyorgarlikning metodikasini ishlab
chiqish va uni amaliyotga tatbiq etish bugungi kunda nihoyatda dolzarb hisoblanadi.
Mavzuning ilmiy yangiligi.
Maqolaning asosiy ilmiy yangiligi shundan iboratki, unda
para stol tennischilarining tayyorgarlik tizimi alohida yo‘nalishda — boshlang‘ich bosqichda
jismoniy va maxsus mashg‘ulotlarni uyg‘unlashtirish orqali yondashiladi. Ilgari olib borilgan
tadqiqotlarda ko‘proq musobaqaga tayyorlov darajasi yoritilgan bo‘lsa, ushbu maqola
sportchining ilk bosqichdagi fiziologik, ruhiy va texnik tayyorgarligiga qaratilgan.
Mavzuning maqsadi.
Ushbu maqolaning asosiy maqsadi — para stol tennischilarining
boshlang‘ich bosqichda jismoniy salohiyatini rivojlantirish, ular uchun moslashtirilgan mashqlar
tizimini yaratish va bu orqali sport faoliyatida yuqori natijalarga erishishiga asos bo‘ladigan
kompleks tayyorgarlik metodikasini ishlab chiqish.
Mavzuning vazifalar.
Para stol tennisi uchun zarur bo‘lgan jismoniy sifatlarni aniqlash
va tahlil qilish.
Maxsus jismoniy tayyorgarlikka mos mashqlar to‘plamini shakllantirish.
Harakat koordinatsiyasi, tezlik, kuch va chidamlilik sifatlarini rivojlantirish metodikasini
ishlab chiqish.
Boshlang‘ich bosqichdagi sportchilarning fiziologik xususiyatlarini hisobga olgan holda
mashg‘ulotlar tizimini yaratish.
Mashg‘ulotlarda xavfsizlik va ruhiy qo‘llab-quvvatlash omillarini integratsiyalash.
Mavzuning tibbiy, fiziologik va biologik xususiyatlar.
Para sportchilar, ayniqsa pastki
yoki yuqori a'zolari faoliyati cheklangan shaxslar, odatdagi sportchilardan farqli ravishda
individual fiziologik ehtiyojlarga ega bo‘ladi. Ularning mushak massasini rivojlantirish, qon
aylanish tizimi faolligini saqlash, nafas olish va yurak-qon tomir faoliyatini qo‘llab-quvvatlash
alohida yondashuvni talab qiladi. Shuningdek, mushaklar va bo‘g‘imlarga tushadigan zo‘riqish
darajasi ehtiyotkorlik bilan nazorat qilinishi kerak.
Tibbiy xususiyatlar.
Para sportchilar, xususan pastki yoki yuqori a’zolari faoliyati
cheklangan shaxslar, maxsus tibbiy ehtiyojlarga ega. Tibbiy nuqtai nazardan ularning
tayyorgarligi quyidagi omillarni hisobga olgan holda olib borilishi kerak:
Muhim jihatlar:
Reabilitatsiya va tibbiy monitoring – Mushak, bo‘g‘im yoki asab tizimiga oid nogironligi
bo‘lgan sportchilar uchun reabilitatsion tadbirlar asosiy o‘rinda turadi. Har bir mashg‘ulotdan
oldin va keyin harakatchanlik, og‘riq darajasi, qon bosimi, yurak urishi, O2 darajasi tekshirilib
borilishi zarur.
Ko‘p hollarda surunkali holatlar (masalan: paraplegiya, serebral falaj, amputatsiya,
poliomielit) mavjud bo‘lishi sababli sportchilar sog‘lig‘i muntazam nazoratda bo‘lishi lozim.
720
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Tana holati bilan bog‘liq tibbiy xavf omillari: uzoq muddatli nogironlikda venoz staz
(qon aylanishning sustlashuvi), bosim yaralari (prolej), osteoporoziya, mushaklar atrofiyasi
kuzatilishi mumkin.
Dori vositalariga sezuvchanlik: Ayrim para sportchilarda doimiy dorilar (masalan,
spazmolitiklar, antikoagulyantlar) qabul qilinadi, bu mashg‘ulot rejalariga ta’sir qilishi mumkin.
Fiziologik xususiyatlar.
Fiziologik jihatdan para stol tennischilar oddiy sportchilardan
farq qiladi. Ularning jismoniy harakatlanishidagi cheklovlar turli tizimlarga ta’sir ko‘rsatadi.
Muhim jihatlar: Yurak-qon tomir tizimi: Yurishdagi cheklovlar sababli yurak chiqishi
(cardiac output) pastroq bo‘lishi mumkin, ayniqsa paraplegiya yoki tetraplegiyada. Shuning
uchun mashg‘ulotlar yurak ritmini ko‘tarish, qon aylanishni faollashtirishga qaratiladi.
Nafas olish tizimi: Orqa miya shikastlanishida diafragma va interkostal mushaklar
faoliyati susaygan bo‘lishi mumkin. Bu holatda nafas olish hajmi va kislorod bilan ta’minlanish
cheklangan bo‘ladi.
Termoregulyatsiya: Ayniqsa orqa miya shikastlanishlarida terlash mexanizmi pasayadi,
bu esa tana haroratining ko‘tarilishi xavfini oshiradi. Mashg‘ulotlar paytida tana haroratining
ortiqcha ko‘tarilishidan ehtiyot bo‘lish kerak.
Energiya sarfi: Sportchilarda energiya sarfi harakatlanishda kamroq bo‘lishi mumkin,
lekin harakatda qatnashadigan mushaklar uchun yuklanish yuqori bo‘ladi.
Morfologik xususiyatlar. Morfologik o‘zgarishlar – para sportchilarda tananing shakli,
mushaklarning hajmi, suyak tuzilmasi va tana proporsiyalaridagi farqlar bilan bog‘liq.
Muhim jihatlar: Mushak massasi: Faoliyat cheklangan a’zolarda mushak atrofiyasi
(atrofiya musculorum) kuzatiladi. Ayniqsa pastki tana mushaklari zaiflashgan bo‘lishi mumkin.
Shuning uchun faollashtirilgan mushak guruhlari bilan ishlash asosiy vazifadir.
Mushak tolalari tarkibi: Cheklangan mushaklarda tez qisqaruvchi (fast-twitch) tolalar
kamayadi, buning o‘rniga sekin qisqaruvchi (slow-twitch) tolalar ustunlik qiladi. Bu
chidamlilikni oshirishga imkon beradi, ammo eksploziv kuchni oshirishni murakkablashtiradi.
Suyak zichligi: Nogironlik sababli kam harakatli a’zolarda suyak zichligi kamayadi
(osteopeniya yoki osteoporoziya). Bu suyak sinish xavfini oshiradi va mashg‘ulotlar dizayni
ehtiyotkorlikni talab qiladi.
Bo‘g‘imlar moslashuvchanligi: Aktiv bo‘lmagan bo‘g‘imlarda passiv harakatchanlik
yo‘qoladi yoki ankiloz (qotib qolish) rivojlanadi. Shu bois umumiy tayyorgarlikda streching va
harakatchanlikni tiklashga alohida e’tibor beriladi.
Biologik xususiyatlar. Para sportchilarning biologik xususiyatlari ularning organizmining
umumiy rivojlanishi, hujayra faoliyati, gormonlar, regeneratsiya va adaptatsiya mexanizmlari
bilan bog‘liq.
Muhim jihatlar: Adaptatsion javob: Para sportchilar jismoniy yuklamalarga nisbatan
o‘ziga xos tarzda adaptatsiya qiladi. Masalan, faollikda ishtirok etayotgan mushaklarda
mitoxondriyalar soni ko‘payadi, qon aylanishi yaxshilanadi, bu esa chidamlilikni oshiradi.
Gormonlar: Jismoniy yuklama mushaklarda o‘sish gormoni (GH), testosteron va boshqa
anabolik gormonlar ishlab chiqarilishini rag‘batlantiradi, bu esa mushak massasini oshirishga
yordam beradi.
Qon tarkibi: Faol mushaklar atrofidagi qon tomirlar sonining ortishi, gemoglobin
miqdorining nisbatan ko‘payishi organizmning kislorodga bo‘lgan talabini qoplashga yordam
beradi.
721
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Immun tizim: Cheklangan harakatlanish holatlarida immun tizimi zaiflashgan bo‘lishi
mumkin. Mashg‘ulotlar doimiy, lekin ortiqcha bo‘lmagan tarzda olib borilsa, bu immun
funksiyalarni yaxshilaydi
Mavzuga oid mahsus metodlar.
AMALIY MASHG‘ULOTLAR REJASI
Maqsad: Para stol tennischilarning umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarligini
yaxshilash, sportda funksional samaradorligini oshirish.
Mashg‘ulot haftalik sikli (3–4 kunlik reja):
Kun
Maqsad
Mashg‘ulot yo‘nalishlari
1-kun
Umumiy jismoniy tayyorgarlik
Nafas mashqlari, elastiklik, kardio (qo‘l
ergometrik mashqlar)
2-kun
Maxsus tayyorgarlik
Reaktsiya tezligi, qo‘l mushaklari kuchi, stolda
harakatlilik
3-kun
Koordinatsiya va muvozanat
Vizual-motor koordinatsiya, vaqtli harakat
reaksiyasi
4-kun
(ixtiyoriy)
Kompleks mashg‘ulot
Stol tennisi texnikasi + umumiy chidamlilik
BOSQICHMA-BOSQICH RIVOJLANTIRISH METODIKASI
Para sportchilar uchun mashg‘ulotlar 3 bosqichda olib boriladi:
I. Tayyorlov bosqichi (1–2 hafta)
1)
Maqsad: Mushaklarni faollashtirish, umumiy sog‘lomlashtiruvchi yondashuv
2)
Mashqlar:
A)
Nafas olish-gimnastik mashqlar (5–10 min)
B)
Bo‘g‘imlarni harakatchanligini oshiruvchi mashqlar
C)
Qo‘l bilan yugurish ergometri, elastik lentalar bilan tortishish
D)
Isitish uchun stol tennisi elementlari (raketka bilan to‘p uzatish)
II. Asosiy bosqich (3–6 hafta)
1)
Maqsad: Maxsus jismoniy tayyorgarlikni shakllantirish
2)
Mashqlar:
A)
Qo‘l mushaklarini kuchaytiruvchi rezina lentalar, gantellar (1–3 kg)
B)
Reaktsiya tezligi mashqlari: to‘pni ushlash, raqamlar reaksiyasi
C)
Stol tennisi texnikasi: forehand, backhand, xizmat uzatish, blok
D)
Vizual koordinatsiya: ekran orqali tezkor javob berish o‘yinlari
III. Yakuniy (nazorat) bosqich (1 hafta)
1)
Maqsad: Natijalarni mustahkamlash, baholash
2)
Mashqlar:
A)
Ko‘p sonli texnik urinishlar
B)
Kombinatsion harakatlar (stolda)
C)
Tayanch mashqlarni test orqali takrorlash
DASTLABKI TESTLAR ASOSIDA BAHOLASH USULLARI
Umumiy jismoniy tayyorgarlik testlari:
Ko‘rsatkich
Test nomi
Baholash
Qo‘l kuchi
Dinamometriyada qo‘l kuchi
kg bilan o‘lchanadi
722
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Nafas olish
Spirometriya orqali O2 sig‘imi
Litrda (l)
Harakat koordinatsiyasi
To‘pni bir qo‘ldan
ikkinchisiga otib tutish
30 sekunddagi takrorlar soni
Maxsus tayyorgarlik testlari (stol tennisi bo‘yicha):
Ko‘rsatkich
Test usuli
Maqsad
Reaksiya tezligi
Murabbiy to‘p uzatadi,
sportchi javob qaytaradi
ms da baholanishi mumkin
To‘pni tutish aniqligi
10 marta uzatib, nechtasi
to‘g‘ri qaytariladi
% yoki ball bilan
Xizmat urish sifatlari
Xizmatlar ketma-ketligi
Texnik tozaligi, yo‘nalish
aniqligi
Texnik chidamlilik
3 daqiqa ichida ketma-ket
o‘yin
Ishchanlik darajasi
Tavsiyalar.
A)
Para sportchilarda har bir mashq individual yondashuv bilan tuzilishi lozim.
B)
Tana holatiga qarab og‘irlik darajasi, mashqlar soni va vaqti sozlanadi.
C)
Har bir bosqichdan oldin va keyin sog‘liq holati, mushaklarning holati, qon bosimi va
yurak urish tezligi kuzatib borilishi kerak.
D)
Test natijalari doimiy ravishda qayd etilib, sportchining rivojlanish dinamikasi tahlil
qilinadi.
Funktsional tayyorgarlik mashqlari
: Moslashtirilgan og‘irliklar, qarshilik lentalari
bilan kuch mashqlari.
A)
Koordinatsiya mashqlari: Ko‘rish yoki eshitish refleksi asosida harakat qilish, raketka
to‘g‘ri ushlash, tezkor reaktsiya mashqlari.
B)
Yumshoq kardio mashqlar: Erkin velotrenajyor, suzish (agar imkon bo‘lsa), qo‘l
ergometrlarida mashqlar.
C)
Sensor-motor mashqlar: Tananing yuqori qismini faollashtiruvchi teginish va reflektor
mashqlar.
D)
Psixologik yondashuv: Motivatsion treninglar, meditatsion diqqat jamlash texnikalari,
ijobiy tasdiqlar.
Amaliy tavsiyalar.
A)
“Raketka bilan aniqlik” mashqi: Sportchi o‘tirgan holatda stoldagi maqsadli nuqtalarga
to‘pni qaytaradi. Bu nafaqat texnikani, balki mushak xotirasini ham faollashtiradi.
B)
“Qo‘l tezligini oshirish”: O‘yinchi oldiga ikki yoki uch xil og‘irlikdagi to‘plar tashlanadi,
u esa ularni raqamlar bo‘yicha ushlashi kerak.
C)
“O‘yin orqali nafas”: Har bir to‘p zarbasidan oldin maxsus nafas olish ritmini bajaradi, bu
yurak urishini boshqarishga yordam beradi.
Ko‘rsatma tavsiyalar.
A)
Har bir mashg‘ulot individual yondashuv asosida tashkil etilishi lozim.
B)
Trening oldidan sog‘liq holati tibbiy ko‘rikdan o‘tkazilishi kerak.
C)
Har bir mashg‘ulotdan oldin va keyin dam olish va meditatsiya texnikalari qo‘llanilishi
lozim.
723
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
D)
Mashg‘ulotlarda ishtirok etuvchi murabbiylar maxsus pedagogik va psixologik
tayyorgarlikka ega bo‘lishi zarur.
E)
Ota-onalar yoki yaqinlar bilan birgalikda o‘tkaziladigan treninglar sportchining
motivatsiyasini kuchaytiradi.
Xulosa
Para stol tennis sporti nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun sog‘lom turmush tarzini
shakllantirishda, ijtimoiy faol hayot kechirishda va o‘ziga bo‘lgan ishonchni oshirishda muhim
vositadir. Ushbu maqolada keltirilgan boshlang‘ich maxsus va umumiy jismoniy tayyorgarlik
tizimi
orqali
sportchilarning
jismoniy,
psixologik
va
ijtimoiy
salohiyati
yanada
mustahkamlanadi. Mazkur metodika para sport sohasida faoliyat yuritayotgan mutaxassislar,
murabbiylar, pedagoglar va oilaviy a’zolar uchun qo‘llaniladigan samarali vosita bo‘la oladi.
Adabiyotlar ro‘yxati
1.
M.X.MIRJAMOLOV ADAPTIV JISMONIY TARBIYA VA SPORT (o`quv qo`llanma)
Chirchiq – 2020
