403
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
ASOSIY ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI AUDITINI TAKOMILLASHTIRISH
Chorshanbiyev Ibroxim Raxmon oʻgʻli
TerDU v.b. dotsenti.
A.M. Xudoyqulov
i.f.f.d.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17612102
Annotatsiya.
Ushbu maqolada asosiy ishlab chiqarish xarajatlarini auditorlik
tekshiruvini samarali tashkil etishning nazariy va amaliy jihatlari tahlil qilinadi. Xususan, audit
jarayonida qo‘llaniladigan metodlar, ichki nazorat tizimi samaradorligini baholash, hamda
raqamli texnologiyalar yordamida xarajatlarni monitoring qilish yo‘llari yoritilgan.
Takomillashtirish bo‘yicha takliflar O‘zbekiston korxonalarining hozirgi iqtisodiy
islohotlari kontekstida ishlab chiqilgan.
Kalit so‘zlar:
Audit, ishlab chiqarish xarajatlari, asosiy ishlab chiqarish, buxgalteriya
hisobi, ichki nazorat, moliyaviy tahlil, audit standartlari, xarajatlarni boshqarish, raqamli audit,
xalqaro tajriba, audit tizimini takomillashtirish, iqtisodiy samaradorlik.
KIRISH
Bozor
iqtisodiyoti
sharoitida
korxona
faoliyatining
samaradorligini
oshirish,
raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash eng muhim
vazifalardan biridir. Bunda ishlab chiqarish jarayonida amalga oshiriladigan xarajatlarni to‘g‘ri
rejalashtirish, hisobga olish va ularni tahlil qilish hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa,
asosiy ishlab chiqarish xarajatlari
korxona faoliyatining iqtisodiy natijasiga bevosita ta’sir
etuvchi omil bo‘lib, ular mahsulot tannarxini shakllantiradi, foyda miqdorini belgilaydi va
moliyaviy natijalar ishonchliligini ta’minlaydi.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiyotning barcha sohalarida
raqamli
transformatsiya, korporativ boshqaruv va xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga o‘tish
jarayonlari faollashdi. Bu esa o‘z navbatida audit tizimini ham zamonaviy talablar asosida
takomillashtirishni taqozo etmoqda. Ayniqsa, ishlab chiqarish korxonalarida xarajatlarni nazorat
qilishda
ichki audit, tashqi audit va boshqaruv hisobi
o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikni ta’minlash
dolzarb masalaga aylandi.
Hozirgi kunda ayrim korxonalarda ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishda
hujjatlashtirishning to‘liq emasligi, mehnat va xomashyo resurslarining noto‘g‘ri tasniflanishi,
shuningdek, ichki nazorat tizimining yetarlicha kuchli emasligi kabi kamchiliklar uchrab turadi.
Bu esa moliyaviy natijalarning ishonchliligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, asosiy
ishlab chiqarish xarajatlari auditini takomillashtirish — bu nafaqat hisob-kitoblarning
to‘g‘riligini ta’minlash, balki korxona boshqaruv qarorlarini samarali qabul qilish, foydani
maksimallashtirish va resurslardan oqilona foydalanish imkonini beruvchi vosita hisoblanadi.
Bundan tashqari, xalqaro amaliyotda ishlab chiqarish xarajatlari auditi
riskga asoslangan
yondashuv
,
data-analitika
, hamda
raqamli kuzatuv tizimlari
orqali amalga oshirilmoqda.
O‘zbekiston korxonalarida ham ushbu ilg‘or tajribalarni bosqichma-bosqich joriy etish
orqali audit sifatini oshirish, aniqlik va shaffoflikni ta’minlash mumkin. Shu nuqtai nazardan,
asosiy ishlab chiqarish xarajatlari auditini takomillashtirish masalasi nafaqat buxgalteriya hisobi,
balki korxona boshqaruvi, moliyaviy strategiya va iqtisodiy barqarorlik bilan chambarchas
bog‘liqdir.
404
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Mazkur maqolada ishlab chiqarish xarajatlari auditining nazariy asoslari, amaliy
muammolari va ularni hal etish bo‘yicha takliflar yoritiladi. Shuningdek, ichki nazorat tizimini
mustahkamlash, raqamli audit yondashuvlarini joriy etish, va xalqaro tajribani mahalliy
sharoitlarga moslashtirish asosida samaradorlikni oshirish yo‘llari tahlil qilinadi.
Asosiy qism
Ishlab chiqarish korxonalarida asosiy ishlab chiqarish xarajatlarini to‘g‘ri hisobga olish
va ularni auditorlik tekshiruvdan o‘tkazish korxonaning moliyaviy intizomini mustahkamlash,
ishlab chiqarish samaradorligini oshirish hamda foydani ko‘paytirishning muhim shartlaridan
biridir.
Buxgalteriya hisobi va audit nazariyasiga ko‘ra, xarajatlarning ishonchli hisobga olinishi
moliyaviy hisobotning asosiy tamoyillaridan biri bo‘lib, ular orqali korxonaning iqtisodiy
faoliyati holati aniqlanadi (Karimov, 2022, 34-bet).
Asosiy ishlab chiqarish xarajatlari mahsulot tannarxining tarkibiy qismini tashkil etadi.
Ular xomashyo, materiallar, energiya resurslari, ish haqi va amortizatsiya kabi
elementlardan iborat bo‘lib, har bir xarajat turi ishlab chiqarish jarayonining muayyan
bosqichida shakllanadi. Shuning uchun, bu xarajatlarni auditorlik tekshiruvi jarayonida aniqlik
bilan tahlil qilish va ularning hujjatli asoslanganligini baholash zarur. Harmer (2017)
ta’kidlaganidek, “audit – bu shunchaki tekshiruv emas, balki tashkilotning moliyaviy faoliyatini
chuqur tahlil qilish va samaradorlikni oshirishga xizmat qiluvchi strategik jarayondir”.
O‘zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatining huquqiy asoslari “Auditorlik faoliyati
to‘g‘risida”gi Qonun bilan belgilangan bo‘lib, unda auditning asosiy vazifasi – moliyaviy
hisobotning ishonchliligi va to‘liqligini ta’minlash ekani qayd etilgan (O‘zbekiston Respublikasi
Qonun hujjatlari, 2021). Shunga ko‘ra, auditor korxonaning xarajatlar bo‘yicha hisob yuritish
siyosatini chuqur tahlil qilishi, buxgalteriya yozuvlari va ishlab chiqarish hisobotlarini amaldagi
milliy hamda xalqaro standartlar bilan solishtirishi lozim.
Ko‘plab mahalliy tadqiqotchilar, jumladan Rasulov (2023) o‘z asarida ta’kidlaydiki,
ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishdagi asosiy muammo — buxgalteriya
ma’lumotlarining ishlab chiqarish bo‘limlari bilan to‘liq integratsiyalanmaganligidir. Bu esa
ma’lumotlarning kechikishi, takroriy yoki noto‘g‘ri kiritilishi, ayrim hollarda esa xarajatlarning
noto‘g‘ri tasniflanishiga olib keladi. Shu sababli, audit jarayonida ma’lumotlar almashinuvi
tizimini yaxshilash, raqamli buxgalteriya dasturlari (ERP, SAP, 1C va boshqalar)
imkoniyatlaridan samarali foydalanish dolzarb ahamiyatga ega.
Xalqaro amaliyotda ishlab chiqarish xarajatlari auditi
riskga asoslangan yondashuv
orqali amalga oshiriladi. Bunda auditor eng yuqori xavfga ega xarajat turlarini aniqlab, chuqur
tahlilga e’tibor qaratadi. ISA (International Standards on Auditing) 315-standartiga muvofiq,
auditor tashkilot faoliyatida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muhim xatoliklar xavfini baholashi
va ularni kamaytirish uchun zarur tekshiruv chora-tadbirlarini belgilashi lozim. Shuningdek, ISA
330-standarti auditorni aniqlangan xavflarga nisbatan tegishli javob choralarini ishlab chiqishga
majbur etadi.
Amaliyotda shuningdek, “data-analitika” yondashuvi keng qo‘llanilmoqda. Bu usul orqali
auditor katta hajmdagi raqamli ma’lumotlar bazasini tahlil qilib, xarajatlar bo‘yicha
anomaliyalarni tez aniqlaydi. Deloitte (2022) kompaniyasi hisobotida qayd etilishicha, raqamli
audit tizimlarini qo‘llagan korxonalarda moliyaviy xatoliklar darajasi 30–35 foizga kamaygan.
405
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Bu esa shuni ko‘rsatadiki, raqamli audit vositalari ishlab chiqarish jarayonidagi
shaffoflikni oshirish va inson omilidan kelib chiqadigan xatolarni kamaytirishda muhim
ahamiyatga ega.
O‘zbekiston sharoitida asosiy ishlab chiqarish xarajatlari auditi samaradorligini oshirish
uchun bir qator omillarni takomillashtirish zarur. Avvalo, ichki nazorat tizimi to‘liq
avtomatlashtirilgan bo‘lishi kerak. Chunki, ichki nazorat mexanizmlari kuchli bo‘lmagan
korxonalarda audit natijalarining ishonchliligi pasayadi. Shuningdek, auditorlar malakasini
muntazam oshirib borish, xalqaro standartlar (IFRS, ISA) bo‘yicha trening va sertifikatsiya
tizimlarini kengaytirish zarur.
Bundan tashqari, Karimov va To‘xtayev (2021) fikricha, ishlab chiqarish xarajatlarini
nazorat qilishda “profilaktik audit” yondashuvi joriy etilishi maqsadga muvofiq. Ya’ni, auditor
faqat yakuniy hisobotni tekshirish emas, balki jarayon davomida doimiy monitoring olib borib,
xatoliklar paydo bo‘lishidan oldin ularni bartaraf etish imkoniyatini yaratadi. Bu yondashuv
hozirgi raqamli iqtisodiyot davrida yanada samarali natijalar beradi.
Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatmoqdaki, ishlab chiqarish xarajatlari auditining
muvaffaqiyati ko‘p jihatdan korxonada joriy etilgan axborot texnologiyalari darajasiga bog‘liq.
Masalan, KPMG (2021) ma’lumotlariga ko‘ra, raqamli audit tizimlari joriy etilgan
korxonalarda auditorlik jarayoni uchun sarflanadigan vaqt o‘rtacha 40 foizga qisqaradi. Bu esa
audit samaradorligini oshiradi, xarajatlarni tejaydi va inson xatosi ehtimolini kamaytiradi.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, asosiy ishlab chiqarish xarajatlari auditini takomillashtirish — bu
korxona moliyaviy boshqaruvini yangi bosqichga olib chiqish demakdir. Ushbu jarayonni
muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun ichki nazorat tizimlarini mustahkamlash, raqamli
texnologiyalarni keng joriy etish, auditorlar malakasini oshirish va xalqaro tajriba asosida yangi
metodologiyalarni ishlab chiqish lozim. Shunda audit faqat tekshiruv mexanizmi emas, balki
korxonaning barqaror rivojlanishini ta’minlovchi muhim boshqaruv vositasiga aylanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1.
O‘zbekiston Respublikasi “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni.
(2021-yil 25-
martdagi yangi tahriri). — Toshkent: Adliya vazirligi nashri.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni.
“O‘zbekiston Respublikasida
buxgalteriya hisobi va audit tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida.” — PF–
6079, 2020-yil 12-oktabr.
3.
Karimov, A.
(2022).
Audit nazariyasi va amaliyoti.
— Toshkent: Iqtisodiyot nashriyoti.
4.
Rasulov, B.
(2023).
Korxonalarda xarajatlar hisobi va tahlili.
— Toshkent: Fan va
texnologiya.
5.
To‘xtayev, M. & Karimov, J.
(2021).
Ichki audit tizimini tashkil etishning nazariy
asoslari.
— “Moliyaviy nazorat” jurnali, №2, 45–52-betlar.
6.
International Federation of Accountants (IFAC).
(2020).
International Standards on
Auditing (ISA 315, 330, 500, 520).
— New York: IFAC Publications.
7.
International Accounting Standards Board (IASB).
(2021).
International Financial
Reporting Standards (IFRS).
— London: IFRS Foundation.
8.
Deloitte Global Report.
(2022).
Digital Audit Transformation: The Future of Assurance.
— Deloitte Insights, London.
406
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
9.
KPMG International.
(2021).
The Digitalization of Audit: Efficiency, Transparency, and
Risk Management.
— Amsterdam: KPMG Publishing.
10.
Harmer, J.
(2017).
Audit and Assurance Fundamentals: Contemporary Practice in
Business.
— Oxford University Press.
11.
Porter, B., Simon, J., & Hatherly, D.
(2015).
Principles of External Auditing (4th
edition).
— Wiley, UK.
