4
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 (Special issue)
YOSHLAR O‘RTASIDA HUQUQBUZARLIKLARNING OLDINI OLISH: NAZARIY
ASOSLAR VA AMALIY YECHIMLAR
Mirfayzullayeva Aziza Mahmudjon qizi
Sergeli tumani Farog'atli mahallasi yoshlar yetakchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17637034
Annotatsiya.
Ushbu maqolada yoshlar o‘rtasida huquqbuzarliklarning kelib chiqish
sabablari, ularni yuzaga keltiruvchi ijtimoiy, psixologik, ma’naviy va axborot omillari chuqur
tahlil qilingan. Globallashuv, raqamli texnologiyalar va axborot oqimlarining kuchayishi
sharoitida yoshlarning xulq-atvoridagi o‘zgarishlar, shuningdek virtual makonning salbiy ta’siri
ilmiy asosda yoritiladi. Shuningdek, oilaning tarbiyaviy roli, ta’lim muassasalari faoliyati,
mahalla va jamiyat institutlarining o‘zaro hamkorlikdagi choralari, erta profilaktika modeli va
ijtimoiy-psixologik yordam ko‘rsatish mexanizmlarining ahamiyati ochib berilgan. Maqolada
yoshlar o‘rtasida huquqbuzarliklarning oldini olish bo‘yicha samarali strategiyalar, xususan
huquqiy ongni yuksaltirish, media-savodxonlikni oshirish, bo‘sh vaqtni mazmunli tashkil etish,
mentorlik tizimini rivojlantirish va psixologik qo‘llab-quvvatlashning zamonaviy shakllari
keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
Huquqbuzarlik, yoshlar, profilaktika, huquqiy ong, media-savodxonlik,
ijtimoiy muhit, psixologik omillar, mahalla, ta’lim tizimi, deviant xulq, raqamli xavfsizlik,
ijtimoiy nazorat, ijtimoiylashuv.
Kirish.
Yoshlar o‘rtasida huquqbuzarliklarning oldini olish masalasi zamonaviy jamiyat
taraqqiyoti, huquqiy davlat barpo etish jarayoni va fuqarolik jamiyatining shakllanishida eng
dolzarb yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. XXI asrning globallashuv sharoitida ijtimoiy
munosabatlar tizimi keskin o‘zgarib, yoshlarning ijtimoiy faolligi, dunyoqarashi va xulq-atvoriga
ta’sir etuvchi omillar ko‘lami ham sezilarli darajada kengaydi. Axborot texnologiyalarining
rivojlanishi, internetning ommalashuvi, transmilliy madaniy oqimlar, shuningdek, migratsiya
jarayonlarining kuchayishi yoshlarning ruhiy, ijtimoiy va axloqiy rivojlanishiga turlicha ta’sir
ko‘rsatmoqda. Ana shunday sharoitda yoshlar orasida huquqbuzarliklarning kelib chiqishi,
ularning tur va shakllari, sabablari va profilaktika mexanizmlarini mukammal o‘rganish zarurati
tobora ortib bormoqda.
O‘zbekiston Respublikasida yoshlar siyosati davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan
biri bo‘lib, yoshlarning huquqiy madaniyatini yuksaltirish, ularni ijtimoiy faollikka jalb etish,
huquqbuzarlik va jinoyatchilikning oldini olish borasida davlat organlari, ta’lim muassasalari,
jamoat tashkilotlari va mahalla institutlari o‘rtasida hamkorlikni kuchaytirishga alohida e’tibor
qaratilmoqda. So‘nggi yillarda qabul qilingan qonunlar, qarorlar, dasturlar, xususan, “Yoshlar —
kelajagimiz” davlat dasturi, “Yoshlar daftari” tizimi, mahalla va ta’lim tizimining
integratsiyalashuvi huquqbuzarlikni erta aniqlash va oldini olishda samarali mexanizmlar bo‘lib
xizmat qilmoqda.
Shu bilan birga, yoshlar o‘rtasida huquqbuzarliklarning kelib chiqishiga olib keluvchi
ijtimoiy-psixologik, ma’naviy, iqtisodiy, oilaviy va axborot omillarining murakkabligi
profilaktika jarayoniga yangicha yondashuvni talab etadi. Huquqbuzarlik faqat sodir bo‘lganidan
keyin jazolash orqali emas, balki uning ildizini aniqlab, shaxsning xulq-atvoriga ta’sir etuvchi
salbiy omillarni bartaraf etish orqali oldini olish mumkin. Shu ma’noda, yoshlarning bo‘sh
vaqtini mazmunli tashkil etish, ularni sport, san’at, texnika, innovatsiya va ijtimoiy loyihalarga
5
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 (Special issue)
keng jalb etish, psixologik ko‘mak tizimini kuchaytirish, raqamli savodxonlik va huquqiy ongni
oshirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Demak, yoshlar o‘rtasida huquqbuzarliklarning oldini olish masalasi kompleks, ko‘p
omilli va uzluksiz yondashuvni talab qiladigan jarayon bo‘lib, uning samaradorligi barcha
ijtimoiy institutlarning hamkorlikdagi faoliyatiga bog‘liqdir. Maqolada aynan shu jarayonning
nazariy asoslari, dolzarb muammolari va amaliy yechimlari tahlil qilinadi.
Adabiyotlar sharhi.
Yoshlar o‘rtasida huquqbuzarliklarning oldini olish masalasi
sotsiologiya, psixologiya, pedagogika, huquqshunoslik va kriminologiya fanlari kesishmasida
keng o‘rganilgan dolzarb yo‘nalishlardan biridir. Jahon va mahalliy tadqiqotchilarning ilmiy
ishlari ushbu masalaning nazariy va amaliy jihatlarini yoritishga katta hissa qo‘shgan.
Avvalo, kriminolog olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda huquqbuzarlikning
shakllanish jarayoni asosan shaxsning ijtimoiylashuvi, oilaviy muhit, axloqiy qadriyatlar va
ta’lim tarbiyaning sifatiga bog‘liq ekani ta’kidlanadi. Masalan, T. Parsons va E.
Durkheimlarning ijtimoiy muvozanat nazariyalarida jamiyatdagi nomutanosiblik, ijtimoiy
nazoratning sustlashuvi va anomiya holatlari yoshlar orasida huquqbuzarliklar sodir bo‘lishining
muhim omillari sifatida ko‘rsatiladi [1, 32-bet].
Mahalliy olimlardan A. Xudoyqulov, N. Jo‘rayev va Sh. Raxmonovlarning ishlarida
O‘zbekistonda yoshlar o‘rtasida huquqbuzarliklarning ijtimoiy-psixologik ildizlari, oilaning
tarbiyaviy rolidagi bo‘shliqlar, mahalla tizimining profilaktik vazifalari chuqur tahlil qilingan.
Tadqiqotlarda, xususan, oilada emotsional qo‘llab-quvvatlash yetishmasligi, ota-
onalarning migratsiyaga ketishi, yoshlarning bo‘sh vaqtini mazmunli tashkil etilmagani
huquqbuzarlikka moyillikni kuchaytirishi qayd etilgan [2, 45–47-betlar].
Psixologik adabiyotlarda esa huquqbuzarlikning asosiy sabablari sifatida yoshlarda
impulsivlik, stressni boshqarish ko‘nikmalarining sustligi, ko‘p hollarda shaxslararo nizolarni
konstruktiv hal qila olmaslik keltiriladi. Masalan, A. Bandura tomonidan ilgari surilgan “ijtimoiy
o‘rganish nazariyasi”ga ko‘ra, yoshlar ko‘pincha atrofidagi shaxslarning xatti-harakatlariga
taqlid qiladi; salbiy guruhlar ta’siri esa deviant xulq shakllanishiga olib kelishi mumkin [3, 88-
bet].
So‘nggi yillarda raqamli texnologiyalar rivojlanishi bilan bog‘liq kiberhuquqbuzarliklar
bo‘yicha ham xilma-xil ilmiy manbalar paydo bo‘lgan. Xususan, Yevropa davlatlarida
o‘tkazilgan tadqiqotlarda yoshlarning ijtimoiy tarmoqlarda zo‘ravon kontentni ko‘rishi, zararli
guruhlarga qo‘shilishi yoki anonim muloqotlardan foydalanishi real hayotdagi huquqbuzarliklar
bilan bevosita bog‘liqligi ilmiy asosda isbotlangan [4, 102-bet]. Bu esa yoshlar bilan ishlashda
media-savodxonlik va kiberxavfsizlikni o‘rgatishning dolzarbligini yana-da oshiradi.
O‘zbekiston Respublikasida qabul qilingan “Yoshlar siyosati to‘g‘risida”gi qonun,
shuningdek, Yoshlar ishlari agentligi, Ichki ishlar organlari va ta’lim muassasalari tomonidan
amalga oshirilayotgan profilaktika dasturlariga oid amaliy qo‘llanmalar ham ilmiy
adabiyotlarning muhim qismi hisoblanadi. Ushbu manbalarda huquqbuzarlikning oldini olish
bo‘yicha kompleks yondashuv — oila, maktab, mahalla va jamiyatning hamkorlikdagi faoliyati
zarurligi alohida ta’kidlanadi [5].
Shuningdek,
xalqaro
tashkilotlar—UNICEF,
UNESCO,
UNODC
tomonidan
tayyorlangan hisobotlarda yoshlar o‘rtasida deviant xulqning global tendensiyalari,
huquqbuzarliklarning oldini olishga doir ilg‘or xorij tajribalari, “risk-guruh”dagi o‘smirlar bilan
ishlashning psixologik mexanizmlari yoritilgan.
6
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 (Special issue)
Xususan, “Early Prevention Model” (Erta profilaktika modeli) yoshlar orasidagi
huquqbuzarlikni erta aniqlash bo‘yicha eng samarali metodlardan biri sifatida tavsiya etiladi [6].
Umuman
olganda,
mavjud
ilmiy
adabiyotlar
tahlili
shuni
ko‘rsatadiki,
huquqbuzarliklarning oldini olish ko‘p omilli, kompleks yondashuvni talab qiladigan jarayon
bo‘lib, bu borada davlat siyosati, ta’lim muassasalari, oilalar va mahalla institutlarining o‘zaro
hamkorligi, shuningdek, yoshlarning psixologik ehtiyojlarini to‘g‘ri aniqlash va qo‘llab-
quvvatlash muhim ahamiyat kasb etadi.
ASOSIY QISM.
Yoshlar o‘rtasida huquqbuzarliklarning oldini olish masalasi ko‘p
omilli, murakkab va uzluksiz yondashuvni talab qiladigan jarayon bo‘lib, u shaxsning
ijtimoiylashuvi, ruhiy rivojlanishi, oilaviy tarbiyasi, axborot olami va jamiyatda tutgan o‘rni
bilan uzviy bog‘liqdir.
Mazkur jarayonni samarali tashkil etish uchun avvalo huquqbuzarliklarning kelib chiqish
sabablari, ularni yuzaga keltirayotgan ijtimoiy va psixologik omillarni to‘g‘ri aniqlash zarur.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, yoshlar tomonidan sodir etilayotgan huquqbuzarliklarning
aksariyati shaxsning emotsional ehtiyojlarining qondirilmasligi, oilaviy muhitdagi beqarorlik,
nazoratning sustlashuvi, ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashning yetishmasligi, shuningdek, atrof-
muhitning salbiy ta’siri bilan bog‘liq. Ota-onalarning chet elda mehnat migratsiyasida bo‘lishi,
ota-onaning bir-biriga e’tiborining sustligi, to‘liq bo‘lmagan oilalar yoki mojaro muhiti hukm
surgan xonadonlar yoshning ruhiy barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Natijada, yoshlar tashqi
ta’sirlarga, ayniqsa, salbiy guruhlar bosimiga, zo‘ravonlik, qulay yo‘l bilan moliyaviy manfaat
olish yoki o‘ziga “obro‘ orttirish” kabi illatlarga moyil bo‘lib qoladi.
Bugungi kunda ijtimoiy tarmoqlar, ochiq axborot maydoni, virtual kommunikatsiya
vositalari yoshlarning xulq-atvoriga kuchli ta’sir ko‘rsatmoqda. Internet orqali tarqatilayotgan
zo‘ravonlikka undovchi kontentlar, virtual o‘yinlar, qimor o‘yinlari, noqonuniy faoliyatga
rag‘batlantiruvchi kanallar yoshlar ongiga bevosita ta’sir qilmoqda. Kiberhuquqbuzarliklar,
yolg‘on axborot tarqatish, shaxsiy ma’lumotlarga noqonuniy kirish, internet orqali firibgarlik
kabi holatlar aynan o‘smirlar orasida tez tarqalayotgan yuqori xavfli xatti-harakatlar sirasiga
kiradi. Shu sababli raqamli savodxonlik, media madaniyat, axborotni tanlash ko‘nikmalari,
onlayn xulq-atvor odobini o‘rgatish huquqbuzarliklarning oldini olishdagi muhim omillardan biri
hisoblanadi.
Yoshlar hayotida muhim o‘rin tutadigan ta’lim muassasalari ham huquqbuzarliklarning
oldini olishda bevosita mas’ul sohaga kiradi. Maktab va oliy ta’lim muassasalarida psixologik
xizmatlar faoliyatini kuchaytirish, o‘qituvchi-o‘quvchi o‘rtasidagi sog‘lom muloqot tizimini
shakllantirish, nizolarni tinch yo‘l bilan hal qilish, kommunikativ kompetensiyalarni
rivojlantirish yoshlarning axloqiy xulq-atvoriga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Tadqiqotlar
ko‘rsatishicha, o‘zini jamiyatda qadrlangan, eshitilayotgan, qo‘llab-quvvatlanayotgan deb his
qilgan o‘quvchi huquqbuzarlikka kamroq moyil bo‘ladi. Shu bois ta’lim muassasalarida
o‘quvchilarning bo‘sh vaqtini sport, fan, texnologiya, madaniyat yo‘nalishlari bo‘yicha
to‘garaklar orqali samarali tashkil etish, iqtidorli yoshlarni rag‘batlantirish, ijtimoiy faollikni
oshiruvchi loyihalarni ko‘paytirish lozim.
Mahalla
instituti,
yoshlar
yetakchilari,
psixologlar,
profilaktika
inspektorlari
hamkorligidagi ishlarda ham sezilarli natijalar kuzatilmoqda. Mahallalarda “Yoshlar daftari”
orqali ijtimoiy muammolarning aniqlanishi, yoshlarning qiziqishlari va ehtiyojlarini o‘rganish,
kasbga yo‘naltirish, bandlikni ta’minlashga doir chora-tadbirlar huquqbuzarliklarning oldini
olishda muhim rol o‘ynaydi.
7
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 (Special issue)
Ayniqsa, erta profilaktika modeli – xavf guruhiga mansub yoshlarni aniqlash, ular bilan
individual ishlash, psixologik yordam ko‘rsatish, oilasi bilan muloqot o‘rnatish – samaradorligi
bilan ajralib turadi. Bunday yondashuv yoshning salbiy xatti-harakat holatiga yetib bormasdan
oldin uni ijobiy yo‘lga qaytarish imkonini beradi.
Yoshlar o‘rtasida huquqbuzarlikning oldini olish jarayonida psixologik omillar alohida
ahamiyatga ega. Xavotir, qo‘rquv, o‘z-o‘zidan qoniqmaslik, boshqalar bilan solishtirish, o‘zini
jamiyatda topa olmaslik kabi holatlar o‘smirlarda tajovuzkorlik, itoatsizlik, rad etish kabi deviant
xatti-harakatlarni yuzaga keltiradi. Shuning uchun maktab va kollej psixologlari bilan muntazam
suhbatlar, stressni boshqarish bo‘yicha treninglar, emotsional intellektni rivojlantirish
mashg‘ulotlari zarurdir. Mutaxassislarning fikricha, yoshlar o‘z muammosiga yechim
topolmaganda yoki uni kim bilan baham ko‘rishni bilmaganda, salbiy guruhlar ta’siriga tez
tushib qoladi.
Huquqbuzarliklarning oldini olishda davlat siyosati ham beqiyos ahamiyatga ega.
So‘nggi yillarda yoshlarni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan qonunlar, hukumat qarorlari,
yoshlarni band qilish, kasbga yo‘naltirish, ularni ijtimoiy hayotga jalb etishga qaratilgan
dasturlar ijobiy natijalar berayotganini ko‘rish mumkin. Ta’lim-tarbiya jarayoniga joriy
etilayotgan zamonaviy pedagogik texnologiyalar va innovatsion yondashuvlar yoshlarning
tanqidiy fikrlashi, mas’uliyati va fuqarolik madaniyatini rivojlantirishga xizmat qilmoqda. Bu
esa huquqbuzarliklarning oldini olishning eng muhim poydevori sanaladi.
Shuningdek, huquqbuzarlikni kamaytirishning muhim yo‘llaridan yana biri – yoshlarning
bo‘sh vaqtini maqsadli band qilishdir. Mamlakatimizda sport maktablari, san’at maktablari, IT
markazlar, yoshlar texnoparklari, kutubxonalar, madaniyat markazlarining faoliyati aynan
yoshlarni ijtimoiy faol, maqsadli va ma’naviy barkamol shaxs sifatida shakllantirishga xizmat
qilmoqda. Bo‘sh vaqtni samarasiz o‘tkazuvchi yoshlar orasida huquqbuzarliklar ko‘rsatkichlari
yuqori bo‘lishi ko‘plab ilmiy tadqiqotlarda qayd etilgan.
Umuman olganda, yoshlar o‘rtasida huquqbuzarliklarning oldini olish — bu jazolash
emas, balki tarbiyalash, tushuntirish, ogohlantirish, qo‘llab-quvvatlash va shaxsning ma’naviy-
axloqiy kamolotini ta’minlash jarayonidir. Har bir o‘smirning qiziqishi, ehtiyoji, oilaviy sharoiti,
atrof-muhitining o‘ziga xos xususiyatlari inobatga olingan hollarda profilaktika choralari yanada
samarali bo‘ladi. Davlat, jamiyat, ta’lim tizimi, oila va mahalla birgalikda harakat qilgandagina
yosh avlodning sog‘lom, huquqiy ongli, mas’uliyatli va ma’naviy barkamol bo‘lib voyaga yetishi
ta’minlanadi.
Xulosa
Yoshlar o‘rtasida huquqbuzarliklarning oldini olish — bu jamiyatning barqaror
rivojlanishi va huquqiy davlat qurilishining eng muhim kafolatlaridan biridir. Tadqiqotlar shuni
ko‘rsatadiki, huquqbuzarliklarning asosiy sabablari shaxsning ruhiy barqarorligi, oilaviy muhit,
ta’lim jarayonidagi kamchiliklar, axborot makonining salbiy ta’siri, ijtimoiy nazoratning
sustlashuvi va bo‘sh vaqtning mazmunsiz tashkil etilishi bilan bog‘liq. Shu bois profilaktika
jarayoni kompleks yondashuvni talab etadi: oila, maktab, mahalla, davlat va jamoat tashkilotlari
birgalikda harakat qilgandagina yoshlar ongida huquqiy madaniyat, fuqarolik mas’uliyati va
ijtimoiy faol pozitsiya shakllanadi.
Yoshlarni ijtimoiy hayotga faol jalb etish, ularning qiziqish va ehtiyojlarini inobatga
olgan holda to‘garaklar, loyiha va tashabbuslarni rivojlantirish, psixologik yordamni
kuchaytirish, media-savodxonlik va kiberxavfsizlik bo‘yicha bilimlarni oshirish —
huquqbuzarliklarning oldini olishning eng samarali yo‘llaridan hisoblanadi.
8
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 (Special issue)
Shuningdek, erta profilaktika modeli orqali xavf guruhidagi o‘smirlar bilan individual
ishlash, tarbiya jarayonini kuchaytirish, yoshlarning ijtimoiy qo‘llab-quvvatlanishi, bandligi va
ma’naviy immunitetini mustahkamlash muhim ahamiyat kasb etadi.
Umuman olganda, yoshlar o‘rtasida huquqbuzarliklarning oldini olish — jazodan ko‘ra
tarbiyaga asoslangan, shaxsga yo‘naltirilgan va jamiyatning barcha bo‘g‘inlari o‘rtasidagi
uzluksiz hamkorlikni talab etuvchi jarayondir. Bu yo‘nalishda amalga oshirilgan har bir sa’y-
harakat jamiyatning kelajagi bo‘lgan yuksak ma’naviyatli, mas’uliyatli va huquqiy ongli yosh
avlodni tarbiyalashga xizmat qiladi.
Reference
1.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.
– Toshkent, 2023.
2.
“Yoshlar siyosati to‘g‘risida”gi Qonun.
O‘RQ-406-son, 2016-yil 14-sentabr.
3.
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi.
– Toshkent: Adolat, 2023.
4.
O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi.
– Toshkent,
2023.
5.
“Yoshlar daftari” tizimini joriy etish to‘g‘risida hukumat qarorlari.
Vazirlar
Mahkamasining tegishli qarorlari, 2021–2024.
6.
Xudoyqulov A.
Yoshlar huquqbuzarligi: ijtimoiy-psixologik omillar.
– Toshkent:
Universitet, 2020.
7.
Jo‘rayev N.
O‘smirlar jinoyatchiligining oldini olishning zamonaviy mexanizmlari.
–
Toshkent: Adolat, 2019.
8.
Raxmonov Sh.
Kriminologiya asoslari.
– Toshkent: Yuridik adabiyotlar nashriyoti, 2021.
9.
Qosimov B.
Huquqiy madaniyat va yoshlar: nazariya va amaliyot.
– Toshkent:
Ma’naviyat, 2018.
