ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
318
ZEVGMANING FUNKSIONAL-PRAGMATIK MOHIYATI
Ramazonov Shohruh Nusratillo o‘g‘li
Termiz Davlat Universiteti, Xorijiy Filologiya fakulteti,
ingliz tili va adabiyoti kafedrasi o‘qituvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17574621
Annotatsiya.
Ushbu maqolada zevgma hodisasining til tizimidagi o‘rni, uning semantik
va pragmatik xususiyatlari, shuningdek, kommunikativ jarayonlardagi ta’sirchanligi tahlil
qilingan. Zegvma tilda qisqalik, ma’no tejamkorligi va ifoda ixchamligini ta’minlaydi. Maqolada
zevgmaning funksional jihatdan nutq samaradorligini oshirishdagi, pragmatik nuqtayi nazardan
esa muloqot jarayonida hissiy va mantiqiy ta’sirni uyg‘otishdagi o‘rni yoritilgan. Shuningdek,
uning badiiy, publitsistik hamda so‘zlashuv uslubidagi qo‘llanish xususiyatlari, ma’no
kengaytirish, ironik yoki metaforik effekt yaratishdagi imkoniyatlari misollar asosida tahlil
etilgan.
Kalit so‘zlar:
zevgma, pragmatika, semantika, kommunikativ niyat, nutqiy strategiya, til
tejamkorligi, kontekst, ironik ma’no, ifoda ixchamligi, stilistik vosita.
FUNCTIONAL-PRAGMATIC ESSENCE OF ZEVGMA
Annotation.
This article analyzes the role of the phenomenon of zevgma in the language
system, its semantic and pragmatic properties, as well as its effectiveness in communicative
processes. Zevgma provides brevity, economy of meaning and conciseness of expression in the
language. The article highlights the role of zevgma in functionally increasing the effectiveness of
speech, and from a pragmatic point of view, in arousing an emotional and logical effect in the
process of communication. Also, its features of use in artistic, journalistic and colloquial styles,
its possibilities for expanding meaning, creating an ironic or metaphorical effect are analyzed
based on examples.
Keywords:
zevgma, pragmatics, semantics, communicative intention, speech strategy,
economy of language, context, ironic meaning, conciseness of expression, stylistic device.
ФУНКЦИОНАЛЬНО-ПРАГМАТИЧЕСКАЯ СУЩНОСТЬ ЗЕВГМЫ
Аннотация.
В статье анализируется роль феномена зевгмы в системе языка, его
семантические
и
прагматические
свойства,
а
также
эффективность
в
коммуникативных процессах. Зевгма обеспечивает краткость, экономность смысла и
лаконичность выражения в языке. В статье освещается роль зевгмы в функциональном
повышении эффективности речи, а с прагматической точки зрения – в создании
эмоционально-логического эффекта в процессе коммуникации. Также на примерах
анализируются особенности её использования в художественном, публицистическом и
разговорном стилях, её возможности для расширения смысла, создания иронического или
метафорического эффекта.
Ключевые слова:
зевгма, прагматика, семантика, коммуникативное намерение,
речевая стратегия, экономность языка, контекст, ироническое значение, лаконичность
выражения, стилистический приём.
Kirish:
Til inson tafakkurining eng yuksak in’ikosi, fikrni tashqi shaklda ifodalovchi va
jamiyatdagi ijtimoiy muloqotni ta’minlovchi eng muhim vositadir.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
319
Inson o‘z fikrini, his-tuyg‘ularini, qarashlarini tildagi vositalar orqali ifodalaydi. Shu
jihatdan olganda, tilning har bir unsuri, xoh u grammatik birlik, xoh leksik yoki stilistik element
bo‘lsin, o‘ziga xos semantik va kommunikativ yuklamaga ega. Bunday unsurlardan biri —
zevgma, tilning o‘ziga xos badiiy va pragmatik kuchga ega bo‘lgan vositasidir.
Zevgma tildagi noyob sintaktik va semantik hodisalardan biri bo‘lib, u bir so‘zning ikki
yoki undan ortiq so‘z birikmasi bilan mantiqiy yoki grammatik aloqasi natijasida hosil bo‘ladi.
Bu jarayon natijasida bir so‘z ikki xil ma’noda ishlatiladi va shu orqali nutqda yangi
semantik qatlam vujudga keladi. Zevgma nafaqat badiiy ifoda vositasi, balki fikrni ixcham va
ta’sirchan yetkazishning eng samarali usuli sifatida ham ahamiyatga ega.
Tilshunoslik tarixida zevgma qadimdan o‘rganilgan hodisalardan biridir. Yunon va lotin
adabiyotida, keyinchalik ingliz, fransuz va rus adabiyotida zevgma turli uslublarda qo‘llanilgan.
Masalan, Shekspir, Ch. Dikkens, A. Pope kabi yozuvchilarning asarlarida zevgma so‘z
o‘yini, kinoya, ironik yoki kontrastli ifoda yaratish vositasi sifatida uchraydi. Bu esa uning
nafaqat grammatik, balki pragmatik kuchga ega ekanligini ko‘rsatadi.
Zevgma tildagi “kam so‘z bilan ko‘p ma’no” prinsipini to‘liq ifodalaydi. U so‘zlovchiga
fikrni tejamkor shaklda, lekin chuqur mazmun bilan yetkazish imkonini beradi. Shu sababli
zamonaviy lingvistika, ayniqsa, pragmatik va funksional yo‘nalishdagi tadqiqotlarda zevgmaga
alohida e’tibor qaratmoqda.
Bugungi kunda kommunikatsiya tezligi, ma’lumot oqimi va auditoriya idrokining
dinamikligi tildagi ixchamlik, ta’sirchanlik va ifoda kuchiga bo‘lgan talabni kuchaytirgan.
Ayniqsa, ommaviy axborot vositalari, reklama, siyosiy nutq hamda badiiy adabiyotlarda
fikrni qisqa, ammo samarali ifodalash zarurati zevgmaning amaliy ahamiyatini yanada
oshirmoqda.
Zevgmaning funksional mohiyati, avvalo, uning nutqda qanday vazifani bajarishiga
bog‘liq. U ba’zan estetik ifoda vositasi, ba’zan ironik yoki kinoyaviy ohang yaratish usuli,
ba’zan esa auditoriyani fikrlashga undovchi semantik mexanizm sifatida namoyon bo‘ladi.
Zevgma orqali so‘zlovchi auditoriyaga yashirin tarzda murojaat qiladi, tinglovchini fikrni
chuqurroq idrok etishga majbur etadi.
Pragmatik nuqtayi nazardan qaraganda, zevgma so‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasidagi
muloqotni interaktiv holga keltiradi. U nafaqat so‘zlovchining maqsadini ifodalaydi, balki
tinglovchining idrokini, hissiyotini va tafakkur faoliyatini ham faollashtiradi. Shu boisdan,
zevgma oddiy stilistik hodisa emas, balki tilning ijtimoiy-psixologik, kommunikativ
jarayonlarida faol ishtirok etuvchi mexanizmdir.
Tilning funksional tizimi ichida zevgma eng ko‘p badiiy va publitsistik matnlarda
uchraydi, ammo u kundalik nutqda ham yashirin shaklda mavjud bo‘ladi. Masalan, ingliz tilidagi
“He lost his coat and his temper” misolida “lost” fe’li ikki xil obyekt bilan ishlatiladi. Biri
jismoniy buyum, ikkinchisi hissiy holatni bildiradi. Bu ifoda auditoriyada kulgili, kinoyaviy yoki
badiiy ta’sir uyg‘otadi. Aynan shunday semantik o‘zaro bog‘liqlik zevgmaning pragmatik
kuchini namoyon etadi.
Zevgma tilning “ta’sir vositasi” sifatida nutqiy maqsadlarni samarali amalga oshiradi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
320
Odam so‘zlaganida yoki yozganda, u auditoriya bilan bevosita hissiy aloqa o‘rnatishni
istaydi. Shu jarayonda zevgma yordamida qisqa, lekin kuchli ifoda yaratiladi. Bunday nutq
o‘quvchini jalb etadi, uni o‘ylashga, anglashga, his etishga undaydi.
Demak, zevgmaning funksional-pragmatik mohiyati uning til tizimidagi o‘rni, semantik
imkoniyatlari va kommunikativ ta’sirini chuqur tahlil qilish orqali yanada aniqroq ochiladi. U
nafaqat so‘z san’ati unsuri, balki muloqot madaniyatining faol komponenti sifatida ham e’tirof
etiladi. Shu sababli, bu hodisani tahlil qilish nafaqat lingvistik, balki sotsiopsixologik ahamiyatga
ham ega.
Asosiy qism:
Zevgma hodisasi o‘zining funksional va pragmatik mohiyati bilan boshqa
stilistik birliklardan keskin farq qiladi. Uning asosiy xususiyati — bir so‘zning bir nechta
obyektga nisbatan ishlatilishi, natijada ma’no uyg‘unligi, kontrasti yoki ironik ta’sir hosil
bo‘lishidir. Bu hodisa orqali so‘zlovchi fikrni tejamkor, ammo badiiy shaklda ifoda etadi.
Til tizimida zevgmaning funksional mohiyati uchta asosiy yo‘nalishda namoyon bo‘ladi:
birinchidan, u semantik tejamkorlikni ta’minlaydi; ikkinchidan, estetik ta’sir kuchini oshiradi;
uchinchidan, o‘quvchi yoki tinglovchi bilan interaktiv aloqa o‘rnatadi. Zevgma orqali so‘zlovchi
so‘zning yashirin ma’nolarini faollashtiradi, bu esa muloqot jarayonida psixologik rezonans hosil
qiladi.
Funksional yondashuvda zevgma tildagi ifoda ixchamligini kuchaytiruvchi vosita sifatida
qaraladi. Birgina so‘z yordamida ikki xil fikr ifodalanadi, bu esa grammatik jihatdan soddalik,
lekin semantik jihatdan murakkablik yaratadi. Shu orqali matn ko‘p qatlamli bo‘ladi: birinchi
qatlam — ochiq ma’no, ikkinchisi — yashirin, konnotativ ma’no. Aynan mana shu ikkinchi
qatlam zevgmaning pragmatik mohiyatini belgilaydi.
Pragmatik jihatdan zevgma so‘zlovchining niyatini kuchaytiradi. U auditoriyaning
e’tiborini tortadi, matnni esda qolarli qiladi, hissiy ohang bag‘ishlaydi. Zevgma so‘zlovchi bilan
tinglovchi o‘rtasida yashirin muloqot hosil qiladi. O‘quvchi yoki tinglovchi matndagi ikki ma’no
orasidagi bog‘liqlikni anglash jarayonida faol ishtirok etadi. Shu tarzda kommunikatsiya ikki
tomonlama — interaktiv shaklga ega bo‘ladi.
Zevgmaning nutqiy ta’siri uning ishlatilish kontekstiga bog‘liq. U publitsistik uslubda
kinoyaviy, tanqidiy yoki ijtimoiy mazmunga ega bo‘lishi mumkin, badiiy uslubda esa ifoda
go‘zalligini oshiruvchi vosita sifatida xizmat qiladi. Masalan, O. Genri asarlarida zevgma
ko‘pincha yumoristik ohang yaratadi, Shekspirda esa dramatik kuch beradi. Shu tarzda zevgma
o‘z funksiyasini matn maqsadiga qarab o‘zgartiradi.
Bundan tashqari, zevgma nutqda iqtisodiylik prinsipini ham ta’minlaydi. Bugungi tezkor
kommunikatsiya davrida qisqa, mazmunli va ta’sirchan ifoda muhim ahamiyat kasb etadi.
Zevgma bu ehtiyojni mukammal qoplaydi.
Pragmatik tahlilda zevgma o‘quvchining idrokini boshqaruvchi vosita sifatida ham
namoyon bo‘ladi. U auditoriyani to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sirlantirmaydi, aksincha, uni fikrlashga
undaydi. Shunday qilib, zevgma muloqotning passiv emas, balki faol shaklini yaratadi.
Zevgmaning eng muhim jihatlaridan biri shundaki, u tilning tabiiy tejamkorlik qonuniga
asoslanadi. Bir so‘z yordamida bir nechta semantik obyekt ifodalanganida, nutq ixcham, lekin
chuqur bo‘ladi. Bunday ifodalar inson tafakkurining dinamikligini, tilning ijodiy imkoniyatlarini
aks ettiradi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
321
Demak, zevgma tildagi semantik moslashuvchanlik, ifoda iqtisodiyligi va kommunikativ
samaradorlikni mujassamlashtiruvchi hodisadir. U tilning nafaqat estetik, balki ijtimoiy va
psixologik kuchini ham namoyon qiladi.
Xulosa:
Yuqoridagi fikrlardan ko‘rinadiki, zevgma o‘zining funksional-pragmatik
mohiyati bilan tilning semantik tizimida alohida o‘rin egallaydi. U so‘zlovchi fikrini ixcham,
ammo ta’sirchan tarzda ifodalash imkonini beradi, shu bilan birga, tinglovchini fikrlashga,
ma’no izlashga undaydi.
Zevgmaning funksional ahamiyati shundaki, u nutq iqtisodini ta’minlaydi, muloqotni
jonlantiradi, so‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasida emotsional aloqani kuchaytiradi. Pragmatik
jihatdan esa u auditoriyaga bevosita ta’sir etadi, hissiy rezonans uyg‘otadi va nutqning
kommunikativ samaradorligini oshiradi.
Kelgusida zevgmani lingvopragmatika, semantika va kognitiv lingvistika doirasida
yanada chuqurroq tahlil etish tilshunoslikda yangi ilmiy yondashuvlarni shakllantiradi. Bu
hodisani o‘rganish tildagi ma’no, kontekst va muloqot o‘rtasidagi murakkab aloqalarni yanada
ravshanlashtiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Leech, G. (2008). Language in Literature: Style and Foregrounding. Oxford University
Press.
2.
Halliday, M.A.K. (2014). An Introduction to Functional Grammar. Routledge.
3.
Crystal, D. (2010). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Blackwell Publishing.
4.
Galperin, I.R. (1981). Stylistics. Moscow: Higher School Publishing.
5.
Levinson, S.C. (1983). Pragmatics. Cambridge University Press.
6.
Quirk, R., & Greenbaum, S. (1985). A Comprehensive Grammar of the English Language.
Longman.
7.
Naciscione, A. (2010). Stylistic Use of Phraseological Units in Discourse.
