ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
13
BYUDJETLARNI TUZISH VA TASDIQLASHNING DAVLAT MOLIYAVIY
NAZORATINI TAKOMILLASHTIRISH
Abdiraimov Qurbonali Jo‘rayevich
O‘zbekiston Respublikasi Bank-Moliya Akademiyasi magistranti.
Ramazonov Akmal Samadovich
Renassans ta’lim universiteti, Moliya va kredit kafedrasi dotsenti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17521852
Annotatsiya.
Ushbu maqolada byudjetlarni tuzish va tasdiqlash jarayonida davlat
moliyaviy nazoratining ahamiyati, amaldagi tizimning afzallik va kamchiliklari, hamda uni
takomillashtirish yo‘llari ilmiy asosda tahlil qilinadi. O‘zbekiston Respublikasida davlat
moliyasini boshqarishning zamonaviy mexanizmlari, xususan, “Byudjet kodeksi”, elektron
byudjet (e-budget) tizimi hamda Hisob palatasi faoliyati orqali nazoratning institutsional
asoslari yoritiladi.
Maqolada shuningdek, xalqaro tajriba (OECD, IMF, Janubiy Koreya, Buyuk
Britaniya) asosida fiskal shaffoflik, natijaviylikka asoslangan byudjetlashtirish va jamoatchilik
ishtiroki mexanizmlari o‘rganilgan. Tahlillar asosida raqamli nazorat tizimini kengaytirish,
parlament va jamoatchilik nazoratini kuchaytirish, hamda ichki audit xizmatlarining
mustaqilligini oshirish bo‘yicha takliflar ilgari surilgan.
Tadqiqot natijalari O‘zbekiston byudjet
siyosatini xalqaro standartlarga moslashtirish, moliyaviy intizomni mustahkamlash va byudjet
mablag‘laridan samarali foydalanishni ta’minlash uchun ilmiy-amaliy asos bo‘lib xizmat qiladi.
Kalit so‘zlar:
byudjet, davlat moliyasi, moliyaviy nazorat, fiskal siyosat, byudjet jarayoni,
audit, shaffoflik, javobgarlik, raqamlashtirish, byudjet intizomi, ichki audit, jamoatchilik
nazorati, samaradorlik, fiskal barqarorlik, xalqaro tajriba.
IMPROVEMENT OF STATE FINANCIAL CONTROL OF BUDGET FORMULATION
AND APPROVAL
Abstract.
This article analyzes the importance of state financial control in the process of
budget formation and approval, the advantages and disadvantages of the current system, and
ways to improve it on a scientific basis. The modern mechanisms of state finance management in
the Republic of Uzbekistan, in particular, the “Budget Code”, the electronic budget (e-budget)
system, and the institutional foundations of control through the activities of the Accounts
Chamber, are discussed.
The article also studies the mechanisms of fiscal transparency,
performance-based budgeting, and public participation based on international experience
(OECD, IMF, South Korea, Great Britain). Based on the analysis, proposals are put forward to
expand the digital control system, strengthen parliamentary and public oversight, and increase
the independence of internal audit services.
The results of the study serve as a scientific and
practical basis for harmonizing Uzbekistan's budget policy with international standards,
strengthening financial discipline, and ensuring the effective use of budget funds.
Keywords:
budget, public finance, financial control, fiscal policy, budget process, audit,
transparency, accountability, digitalization, budget discipline, internal audit, public oversight,
efficiency, fiscal sustainability, international experience.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
14
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ГОСУДАРСТВЕННОГО ФИНАНСОВОГО КОНТРОЛЯ
ЗА ПОДГОТОВКОЙ И УТВЕРЖДЕНИЕМ БЮДЖЕТА
Аннотация.
В статье анализируется значение государственного финансового
контроля в процессе подготовки и утверждения бюджета, преимущества и недостатки
действующей системы, а также пути его совершенствования на научной основе.
Освещены современные механизмы управления государственными финансами в
Республике Узбекистан, в частности, институциональные основы контроля посредством
«Бюджетного кодекса», система электронного бюджета (электронного бюджета) и
деятельность Счетной палаты. В статье также исследуются механизмы фискальной
прозрачности, бюджетирования, ориентированного на результаты, и участия
общественности на основе международного опыта (ОЭСР, МВФ, Южная Корея,
Великобритания). На основе анализа выдвигаются предложения по расширению системы
цифрового контроля, усилению парламентского и общественного контроля, повышению
независимости служб внутреннего аудита. Результаты исследования служат научно-
практической основой для гармонизации бюджетной политики Узбекистана с
международными стандартами, укрепления финансовой дисциплины и обеспечения
эффективного использования бюджетных средств.
Ключевые слова:
бюджет, государственные финансы, финансовый контроль,
фискальная политика, бюджетный процесс, аудит, прозрачность, подотчетность,
цифровизация, бюджетная дисциплина, внутренний аудит, общественный надзор,
эффективность, фискальная устойчивость, международный опыт.
Kirish
Har qanday davlatning iqtisodiy siyosati uning moliyaviy resurslarini shakllantirish,
taqsimlash va ulardan samarali foydalanish tizimi orqali amalga oshiriladi. Shu jihatdan,
byudjetlarni tuzish va tasdiqlash jarayoni — davlat boshqaruvi tizimining eng muhim
bosqichlaridan biri bo‘lib, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yo‘nalishini belgilovchi
asosiy omil hisoblanadi. Byudjet faqat raqamlar to‘plami emas, balki u jamiyatda mavjud
ustuvorliklar, siyosiy qarorlar va iqtisodiy barqarorlikni ifodalovchi moliyaviy boshqaruv
asbobidir.
O‘zbekiston Respublikasida mustaqillikdan so‘ng davlat byudjeti tizimi bosqichma-
bosqich isloh qilinib, xalqaro standartlarga mos moliyaviy nazorat mexanizmlari joriy etildi.
Ayniqsa, “Byudjet kodeksi” ning qabul qilinishi, Hisob palatasi faoliyatining
kengaytirilishi va elektron byudjet tizimi (e-budgetning amaliyotga joriy etilishi davlat
moliyasini boshqarishda sifat jihatidan yangi bosqichni boshlab berdi. Biroq, byudjet
jarayonining barcha bosqichlarida — rejalashtirish, tasdiqlash va ijroda — nazorat
mexanizmlarining samaradorligini oshirish bugungi kunda ham dolzarb masala bo‘lib qolmoqda.
So‘nggi yillarda iqtisodiy o‘sish sur’atlarining tezlashuvi, yangi infratuzilma loyihalari,
ijtimoiy dasturlarning ko‘payishi byudjet mablag‘laridan foydalanish samaradorligini yanada
muhimlashtirdi. Shu sababli, davlat moliyaviy nazoratining takomillashtirilishi — faqat
moliyaviy intizom masalasi emas, balki mamlakatning iqtisodiy barqarorligi va xalq
farovonligini ta’minlashga xizmat qiluvchi tizimli islohot yo‘nalishidir.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
15
Shuningdek, bugungi global iqtisodiy muhitda fiskal shaffoflik, natijaviylikka asoslangan
byudjetlashtirish va jamoatchilik ishtirokini kengaytirish kabi tamoyillar ilg‘or davlatlarning
muvaffaqiyatli tajribasiga aylangan. O‘zbekiston uchun ham bu yo‘nalishlarda xalqaro
andozalarni o‘zlashtirish, davlat nazorati institutlarini mustaqil, raqamli va ochiq mexanizmlarga
asoslash zarurati mavjud.
Demak, ushbu tadqiqotning dolzarbligi shundaki, u byudjetlarni tuzish va tasdiqlash
bosqichida nazorat mexanizmlarini takomillashtirish orqali davlat moliyasining samaradorligini
oshirish, korrupsiya xavfini kamaytirish va iqtisodiy boshqaruvda javobgarlikni kuchaytirish
masalalarini o‘rganadi.
Shu tariqa, mazkur mavzuni chuqur tahlil qilish orqali fiskal siyosatning barqarorligini
ta’minlash, byudjet jarayonida shaffoflik va ishonchni mustahkamlash hamda davlat moliyaviy
nazoratini modernizatsiya qilish yo‘llari aniqlanadi.
Adabiyotlar sharxi:
Davlat moliyaviy nazorati, ayniqsa byudjetlarni tuzish va tasdiqlash
jarayonida, jahon iqtisodiyoti va moliyaviy boshqaruv tizimlarida keng o‘rganilgan konseptual
yo‘nalishlardan biridir. Bu sohada xorijiy hamda mahalliy olimlar tomonidan ishlab chiqilgan
nazariy yondashuvlar va amaliy tajribalar O‘zbekiston uchun ham muhim ilmiy asos bo‘lib
xizmat qilmoqda.
R. Musgrave (1959) o‘zining “The Theory of Public Finance” asarida davlat byudjeti
orqali iqtisodiy barqarorlik, resurslarni qayta taqsimlash va ijtimoiy adolatni ta’minlash
funksiyalarini aniqlab bergan. Unga ko‘ra, byudjet nafaqat xarajatlar rejasidir, balki jamiyat
ehtiyojlariga javob beruvchi iqtisodiy siyosat vositasidir. A. Smithning “The Wealth of Nations”
(1776) asarida ham byudjet xarajatlarining samaradorligi va soliqlarning adolatliligi davlat
boshqaruvining poydevori sifatida ko‘rsatiladi.
OECD (2022) va IMF (2023) tomonidan tayyorlangan “Budget Transparency Toolkit” va
“Fiscal Risk Management” hisobotlarida davlat byudjeti ustidan parlament, jamoatchilik va
mustaqil audit institutlarining nazorati fiskal barqarorlikning kafolati sifatida e’tirof etiladi.
Xususan, “Performance-based budgeting” (natijaviylikka asoslangan byudjetlashtirish)
modeli davlat xarajatlarining samaradorligini oshirishga qaratilgan eng ilg‘or yondashuv sifatida
qaraladi.
Buyuk Britaniya tajribasida “National Audit Office” mustaqil fiskal audit organi sifatida
parlamentga hisobot beradi, bu esa siyosiy aralashuvsiz moliyaviy nazoratni ta’minlaydi (Allen
& Tommasi, 2018). Janubiy Koreyada esa “Open Fiscal System” orqali byudjet loyihalari
jamoatchilik muhokamasiga qo‘yiladi, bu esa shaffoflikni va ishonchni oshiradi. Shvetsiyada esa
“Medium-Term Expenditure Framework” (o‘rta muddatli byudjet rejalashtirish tizimi) fiskal
intizomni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi.
O‘zbekiston olimlari orasida M. Xolboev, N. Qodirova, S. Yuldashev va A.
Murtazoyevlarning ishlari e’tiborga molikdir. Ular byudjet intizomini mustahkamlash, moliyaviy
nazoratni raqamlashtirish va mahalliy byudjetlarni mustaqil shakllantirish masalalarini keng
yoritgan. Xususan, M. Xolboev (2021) “Davlat moliyasini boshqarishda ochiqlik va
samaradorlik” nomli maqolasida “e-budget” tizimining joriy etilishi nazorat samaradorligini
oshirganini ta’kidlaydi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
16
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Byudjet kodeksi (2024-yil tahriri) va Hisob
palatasi hisobotlari davlat moliyaviy nazoratining huquqiy asosini belgilab bergan. 2018-yilda
qabul qilingan PQ–3772-sonli qarorda “davlat moliyasini boshqarish tizimini modernizatsiya
qilish” masalasi strategik yo‘nalish sifatida belgilandi.
O‘zbekiston tajribasida esa bu tamoyillar bosqichma-bosqich joriy etilmoqda. Ammo
ichki audit tizimining mustaqilligi, parlament nazorati mexanizmlarining kuchsizligi va mahalliy
byudjetlarning o‘zini o‘zi boshqarish salohiyatining cheklanganligi kabi muammolar mavjud.
Adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, byudjetlarni tuzish va tasdiqlash jarayonida davlat
moliyaviy nazoratining samaradorligini oshirish uchun xalqaro standartlar va milliy qonunchilik
o‘rtasida uyg‘unlikni ta’minlash zarur. Shuningdek, ilmiy manbalar raqamli texnologiyalar,
ochiq ma’lumotlar tizimi va ichki audit xizmatlari mustaqilligini kuchaytirishni asosiy yo‘nalish
sifatida ko‘rsatmoqda.
Shu tariqa, adabiyotlar sharhi mazkur tadqiqotning nazariy poydevorini shakllantirib,
fiskal barqarorlikni mustahkamlash, byudjet shaffofligini oshirish va davlat moliyaviy nazoratini
takomillashtirish bo‘yicha ilmiy xulosalar ishlab chiqish uchun asos yaratadi.
Metodologiya:
Byudjetlarni tuzish va tasdiqlash jarayonida davlat moliyaviy nazoratini
takomillashtirish masalalarini o‘rganish — bu ko‘p qirrali, tizimli va empirik tahlilni talab
etuvchi ilmiy jarayon hisoblanadi. Mazkur tadqiqotning metodologiyasi davlat moliyasini
boshqarishning nazariy asoslari, amaliy tahlil uslublari hamda xalqaro tajribalarni
uyg‘unlashtirish orqali shakllantirilgan. Asosiy maqsad — davlat moliyaviy nazoratining hozirgi
holatini tahlil qilish, mavjud muammolarni aniqlash va uni takomillashtirish bo‘yicha ilmiy
asoslangan takliflar ishlab chiqishdir.
Tadqiqotda tizimli, kompleks va empirik yondashuvlar asos qilib olingan. Tizimli
yondashuv yordamida byudjet jarayonining barcha bosqichlari — rejalashtirish, tasdiqlash, ijro
va nazorat — o‘zaro bog‘liqlikda ko‘rib chiqildi. Bu usul byudjet siyosatini yagona iqtisodiy
mexanizm sifatida baholash imkonini berdi. Empirik yondashuv esa 2020–2024-yillar davomida
O‘zbekiston Respublikasining byudjet daromadlari, xarajatlari, moliyaviy qonunbuzarliklar
holati va fiskal barqarorlik ko‘rsatkichlari asosida statistik tahlilni amalga oshirishga
yo‘naltirildi.
Tadqiqotning nazariy poydevori sifatida R. Musgrave, J. Stiglitz va V. Tanzi kabi
olimlarning davlat moliyasi va fiskal nazorat nazariyalari, shuningdek, “fiskal shaffoflik”,
“performance-based budgeting” va “medium-term expenditure framework” kabi zamonaviy
konsepsiyalar asos qilib olindi. Bu nazariyalar davlat xarajatlarining natijaviylik mezonlari bilan
o‘lchanishi, byudjet intizomini mustahkamlash hamda nazoratni institutsional darajada
kuchaytirish zaruratini ilmiy jihatdan asoslab beradi.
O‘zbekiston tajribasi tahlil qilinar ekan, “Byudjet kodeksi”, Prezident farmonlari, Moliya
vazirligi hamda Hisob palatasining me’yoriy hujjatlari asosida davlat moliyaviy nazorati
tizimining huquqiy asoslari o‘rganildi. Amaliy tahlil jarayonida byudjetni tuzish va
tasdiqlashdagi mavjud mexanizmlar, ularning samaradorligi, shaffoflik darajasi va jamoatchilik
ishtirokini baholovchi ko‘rsatkichlar tahlil qilindi.
Bundan tashqari, xalqaro tajriba bilan solishtirish usuli (komparativ tahlil) ham tadqiqot
metodologiyasining muhim qismi hisoblanadi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
17
OECD, IMF, Jahon banki va Janubiy Koreya moliyaviy nazorat tizimlari tahlil qilinib,
ularning O‘zbekiston amaliyotiga mos jihatlari aniqlashtirildi. Bu solishtirma tahlil natijalari
orqali davlat moliyaviy nazoratini takomillashtirish uchun zarur konseptual yondashuvlar ishlab
chiqildi. Tadqiqot jarayonida foydalanilgan ma’lumotlar bazasi O‘zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligi, Hisob palatasi va Davlat statistika qo‘mitasi hisobotlari, shuningdek, xalqaro
tashkilotlarning rasmiy nashrlari hamda mahalliy ilmiy manbalardan iborat bo‘lib, bu tadqiqot
natijalarining ishonchliligini ta’minladi.
Ushbu ilmiy izlanish natijasida byudjetlarni tuzish va tasdiqlashda raqamli nazorat
tizimlarini kengaytirish, parlament va jamoatchilik ishtirokini oshirish, natijaviylikka asoslangan
baholash tizimini joriy etish hamda davlat moliyaviy nazoratining institutsional mustaqilligini
kuchaytirish kabi takliflar ishlab chiqildi.
Umuman olganda, mazkur tadqiqotning metodologiyasi nazariy, tahliliy va amaliy
yondashuvlarning uyg‘unligiga asoslanib, davlat moliyaviy nazoratining hozirgi holatini
baholash, tizimdagi zaif nuqtalarni aniqlash va ularni isloh qilish bo‘yicha ilmiy asoslangan
xulosalar ishlab chiqishga imkon berdi. Shu tariqa, tadqiqot natijalari O‘zbekiston
Respublikasida byudjet jarayonining shaffofligini oshirish, moliyaviy intizomni kuchaytirish
hamda fiskal barqarorlikni ta’minlashga amaliy hissa qo‘shadi.
Tahlil va natijalar
Davlat byudjetini tuzish va tasdiqlash jarayoni mamlakat iqtisodiy siyosatining asosiy
yurak urish nuqtasi sanaladi. Chunki aynan shu bosqichda milliy resurslar shakllanadi, ijtimoiy-
iqtisodiy ustuvorliklar belgilanadi va moliyaviy intizom uchun asos yaratiladi. Byudjetni
shakllantirishda nazorat mexanizmlarining samarali ishlashi davlat siyosatining barqarorligini,
iqtisodiy rivojlanishning izchilligini va jamiyat ishonchini ta’minlaydi.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasi byudjet tizimida sezilarli islohotlar amalga
oshirilmoqda. Ayniqsa, 2020–2024-yillar davomida elektron byudjet tizimi (e-budget) to‘liq
ishga tushirilib, “Ochiq byudjet” platformasi jamoatchilik uchun keng imkoniyatlar yaratdi.
Hisob palatasi faoliyatining institutsional mustahkamlanishi esa moliyaviy nazoratning
huquqiy va tashkiliy asoslarini yanada kuchaytirdi. Natijada fiskal shaffoflik va javobgarlik
darajasi ancha oshdi.
Bugungi kunda byudjet nazoratining asosiy yo‘nalishlari sifatida shaffoflikni
kengaytirish, raqamli monitoringni kuchaytirish va jamoatchilik nazoratini yo‘lga qo‘yish
belgilangan. Statistik tahlillar ham bu boradagi ijobiy natijalarni ko‘rsatadi. Moliya vazirligi va
Hisob palatasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2020-yilda byudjet hajmi 128,4 trillion so‘mni tashkil etgan
bo‘lsa, 2024-yilda bu ko‘rsatkich 236,1 trillion so‘mga yetgan. Shu bilan birga, aniqlangan
moliyaviy qonunbuzarliklar summasi 412 milliard so‘mdan 318 milliard so‘mgacha kamaygan.
Bu holat nazorat mexanizmlarining bosqichma-bosqich takomillashayotganini va
moliyaviy intizomning mustahkamlanayotganini tasdiqlaydi.
Biroq tizimda hali ham bir qator muammolar saqlanib qolmoqda. Jumladan, mahalliy
byudjetlarda xarajatlarning iqtisodiy asoslanish darajasi pastligicha qolmoqda. Ichki audit
xizmatlarining mustaqilligi yetarli darajada emas, nazorat organlari o‘rtasida vakolatlar
takrorlanishi mavjud.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
18
Bundan tashqari, jamoatchilik nazoratining huquqiy bazasi to‘liq shakllanmaganligi
sababli ochiqlik va ishonch darajasi to‘liq ta’minlanmayapti. Bu omillar ayrim hollarda byudjet
mablag‘larining maqsadsiz sarflanishiga olib keladi va fiskal intizomni susaytiradi.
Xalqaro tajriba tahlili shuni ko‘rsatadiki, ilg‘or mamlakatlarda byudjet nazorati
natijaviylik va shaffoflik tamoyillariga asoslanadi. Masalan, Janubiy Koreyada “Digital Fiscal
Management System” orqali barcha byudjet operatsiyalari onlayn kuzatiladi, bu esa inson
omilini kamaytiradi va korrupsiya xavfini pasaytiradi. Buyuk Britaniyada “National Audit
Office” parlamentdan mustaqil faoliyat yuritadi va moliyaviy hisobotlarni bevosita
jamoatchilikka taqdim etadi. Shvetsiyada esa o‘rta muddatli byudjet rejalashtirish tizimi fiskal
intizomni mustahkamlash va xarajatlar ustidan nazoratni kuchaytirish imkonini beradi.
O‘zbekiston uchun ushbu tajribalardan foydalanish dolzarb. Mustaqil fiskal kengash
(Fiscal Council) tashkil etish, raqamli audit tizimlarini kengaytirish hamda natijaviylikka
asoslangan byudjet modelini joriy etish orqali nazorat tizimini sifat jihatidan yangi bosqichga
olib chiqish mumkin.
1-jadval.
O‘zbekiston Respublikasida byudjet daromadlari va xarajatlari dinamikasi
(2020–2024-yillar)
Yil
Konsolidatsiyalashgan
byudjet daromadlari
(trln so‘m)
Xarajatlar
(trln so‘m)
Byudjet taqchilligi
(trln so‘m)
Ijtimoiy
xarajatlar
ulushi (%)
Fiskal intizom
indeksi
(0–100)
2020
128,4
132,1
-3,7
38,2
59
2021
151,6
157,8
-6,2
40,5
63
2022
172,3
180,5
-8,2
41,7
69
2023
202,4
210,7
-8,3
43,2
74
2024
228,9
236,1
-7,2
44,0
79
Manba: O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Davlat statistika qo‘mitasi
ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan.
Tahlil natijalari asosida nazorat tizimini yanada takomillashtirish uchun bir qator amaliy
yo‘nalishlar aniqlangan: raqamli nazorat tizimlarini keng joriy etish, ichki audit xizmatlarini
mustaqil maqomga ega qilish, parlament va jamoatchilik nazoratini kuchaytirish, byudjet
tashkilotlari faoliyatini KPI tizimi asosida baholash hamda hududiy byudjetlarda tahliliy
salohiyatni oshirish. Ushbu chora-tadbirlar moliyaviy nazoratni yanada kuchaytirish bilan birga,
byudjet siyosatini xalqaro standartlarga yaqinlashtiradi.
Yakuniy tahliliy jihatdan aytganda, byudjetlarni tuzish va tasdiqlash jarayonida moliyaviy
nazoratni takomillashtirish — bu davlat boshqaruvi sifatini oshirish, korrupsiya xavfini
kamaytirish va resurslarni samarali taqsimlashning asosi hisoblanadi. O‘zbekiston tajribasi shuni
ko‘rsatadiki, islohotlarning izchil davom ettirilishi natijasida davlat moliyasi yanada shaffof,
javobgar va samarali boshqariladigan tizimga aylanish yo‘lidan barqaror ilgarilab bormoqda.
Muhokama
Davlat byudjetini tuzish va tasdiqlash jarayonida moliyaviy nazorat tizimining
takomillashuvi — mamlakatning iqtisodiy barqarorligini, ijtimoiy ishonchni va fiskal intizomni
mustahkamlovchi eng muhim omillardan biridir. Byudjet faqat moliyaviy hujjat emas, balki
davlat siyosatining iqtisodiy ifodasi, jamiyat ehtiyojlariga yo‘naltirilgan strategik reja
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
19
hisoblanadi. Shu bois, uni nazorat qilish, tahlil qilish va baholash jarayonlari ilmiy asoslangan,
shaffof va natijaga yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston moliyaviy boshqaruv tizimida sezilarli ijobiy o‘zgarishlar
kuzatilmoqda. “Byudjet kodeksi”ning yangilanishi, “Ochiq byudjet” portali va elektron nazorat
platformalarining joriy etilishi davlat moliyasi ustidan nazoratni ancha samarali qildi. Ayniqsa,
Hisob palatasi faoliyatining kengaytirilishi va Moliya vazirligi tarkibida raqamli nazorat
bo‘limlarining tashkil etilishi moliyaviy monitoring tizimini kuchaytirdi. Biroq, bu islohotlar hali
ham o‘zining to‘liq natijasini bermagan.
Amaldagi tizimda ayrim muammolar saqlanib qolmoqda: ichki audit xizmatlarining
mustaqilligi yetarli emas, parlament nazorati institutsional jihatdan kuchsiz, va jamoatchilik
ishtirokini ta’minlovchi huquqiy mexanizmlar yetarlicha ishlamayapti. Natijada, ayrim
holatlarda byudjet mablag‘lari maqsadsiz sarflanmoqda yoki samaradorlikka yo‘naltirilmagan
loyihalarga ketmoqda. Bu esa fiskal barqarorlikni zaiflashtiruvchi omil bo‘lib qolmoqda.
Xalqaro tajriba ko‘rsatadiki, byudjet nazorati muvaffaqiyatli ishlashi uchun bir nechta
muhim shartlar mavjud. Birinchidan, moliyaviy nazorat organlari to‘liq institutsional
mustaqillikka ega bo‘lishi kerak. Masalan, Buyuk Britaniyada “National Audit Office”
parlamentdan ham, ijro hokimiyatidan ham mustaqil faoliyat yuritadi. Ikkinchidan, raqamli
texnologiyalar orqali real vaqt rejimidagi monitoring tizimi yo‘lga qo‘yilishi lozim. Janubiy
Koreya tajribasida “Digital Fiscal Management System” aynan shu maqsadga xizmat qiladi.
Uchinchidan, fuqarolik ishtiroki — zamonaviy byudjet siyosatining ajralmas qismi
bo‘lib, “fuqarolar byudjeti” mexanizmlari orqali jamoatchilikka moliyaviy qarorlar ustidan ta’sir
ko‘rsatish imkonini beradi.
O‘zbekiston ham bu yo‘nalishlarda faol islohotlarni amalga oshirmoqda. Ammo amaliy
natijalar shuni ko‘rsatadiki, tizim hali ham ko‘p darajali, markazlashgan va qisman byurokratik
tuzilishga ega. Hududiy byudjetlarning mustaqilligi past, moliyaviy tahlil salohiyati cheklangan.
Shu sababli, byudjet nazoratini takomillashtirishda hududiy moliya organlarini raqamli
texnologiyalar bilan qurollantirish, ularning hisobotini ochiq shaklda e’lon qilish, shuningdek,
mahalliy kengashlar faoliyatini nazorat mexanizmlariga jalb etish dolzarbdir.
Muhokama jarayonida shuni alohida ta’kidlash kerakki, davlat moliyaviy nazoratining
samaradorligi faqat texnik vositalarga emas, balki inson kapitali va institutsional madaniyat
darajasiga ham bog‘liq. Nazorat tizimida ishlovchi mutaxassislarning malakasini oshirish, ularni
xalqaro audit standartlari (INTOSAI, ISSAI) bo‘yicha tayyorlash davlat moliya boshqaruvining
sifatini belgilovchi asosiy omil hisoblanadi.
Bundan tashqari, natijaviylikka asoslangan byudjetlashtirish (performance-based
budgeting) tamoyilini keng joriy etish, har bir xarajat birligining iqtisodiy va ijtimoiy
samaradorligini o‘lchash tizimini yaratish zarur. Chunki bu yondashuv orqali byudjet
mablag‘larining maqsadliligi, foydaliligi va samaradorligi oshadi.
Yana bir muhim jihat — raqamli audit tizimlari va sun’iy intellekt asosidagi tahliliy
platformalarni kengaytirishdir. Hozirda O‘zbekistonda “e-budget”, “Open Budget”, “e-
monitoring” kabi platformalar mavjud, biroq ular o‘rtasidagi integratsiya va ma’lumot almashish
samaradorligi past. Shu sababli, yagona moliyaviy nazorat axborot tizimini yaratish mamlakat
uchun strategik zaruratdir.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
20
Yuqoridagi tahlillar shuni ko‘rsatadiki, davlat moliyaviy nazorati tizimi samaradorligini
oshirish uchun faqatgina yangi hujjatlar emas, balki tizimli o‘zgarishlar, inson resurslari va
texnologik integratsiya zarur. Byudjet ustidan nazorat kuchaygan sari, davlat boshqaruvi shaffof
va javobgar bo‘ladi, bu esa iqtisodiy islohotlarning barqaror natijasini kafolatlaydi.
Byudjetlarni tuzish va tasdiqlash jarayonida moliyaviy nazoratni takomillashtirish
O‘zbekiston uchun nafaqat moliyaviy barqarorlikni, balki demokratik boshqaruv tamoyillarini
ham mustahkamlovchi jarayondir. Nazorat tizimi qanchalik professional, ochiq va raqamli
asosda ishlasa, davlat boshqaruvi shunchalik samarali va xalq manfaatlariga yaqin bo‘ladi. Shu
bois, kelgusi yillarda davlat moliyaviy nazoratini yanada chuqurlashtirish O‘zbekistonning fiskal
siyosatidagi eng muhim ustuvor yo‘nalishlardan biri bo‘lib qoladi.
Xulosa
Yuqoridagi tahlil va muhokamalar shuni ko‘rsatadiki, byudjetlarni tuzish va tasdiqlash
jarayonida davlat moliyaviy nazoratini takomillashtirish – mamlakat iqtisodiy barqarorligi, fiskal
intizomi va ijtimoiy ishonch tizimining mustahkam poydevoridir. Nazoratning samarali ishlashi
byudjet mablag‘larining maqsadli sarflanishini, korrupsiya xavfini kamaytirishni hamda
resurslardan oqilona foydalanishni ta’minlaydi.
O‘zbekiston
Respublikasida
2020–2024-yillar
davomida
byudjet
jarayonini
raqamlashtirish, “Ochiq byudjet” platformasini joriy etish va Hisob palatasi faoliyatini
kuchaytirish orqali moliyaviy boshqaruv sifatida sezilarli yutuqlarga erishildi. Shu bilan birga,
ayrim
kamchiliklar
— ichki audit tizimining mustaqilligi, jamoatchilik nazorati
mexanizmlarining sustligi va hududiy byudjetlar tahliliy salohiyatining pastligi — hali ham
dolzarbligicha qolmoqda.
Xalqaro tajriba asosida shunday xulosa chiqarish mumkinki, moliyaviy nazorat tizimini
yanada kuchaytirish uchun:
Raqamli monitoring va audit tizimlarini (e-monitoring, blockchain asosidagi nazorat)
keng joriy etish;
Mustaqil fiskal kengash (Fiscal Council) tashkil etish orqali parlamentdan tashqari
nazoratni yo‘lga qo‘yish;
Natijaviylikka asoslangan byudjetlashtirish (performance-based budgeting) modelini
kengaytirish;
Ichki audit xizmatlarining institutsional mustaqilligini ta’minlash;
Jamoatchilik va fuqarolik nazoratini qonunchilik asosida mustahkamlash zarur.
Ushbu chora-tadbirlar amaliyotga joriy etilsa, byudjet jarayoni yanada shaffof, adolatli va
samarali bo‘ladi. Eng muhimi, davlat moliyasi ustidan nazorat kuchaygani sari jamiyatda
iqtisodiy ishonch ortadi, fiskal siyosat barqarorlashadi va mamlakatda “javobgar davlat
boshqaruvi” tamoyili to‘liq shakllanadi.
Shunday qilib, davlat moliyaviy nazoratini takomillashtirish — nafaqat moliya tizimi
islohoti, balki iqtisodiy xavfsizlik va ijtimoiy taraqqiyotning eng muhim omilidir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
O‘zbekiston Respublikasi Byudjet kodeksi. (2024). Toshkent: Adliya vazirligi nashriyoti.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
21
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2018).
PQ–3772-son Qaror – Davlat moliyasini
boshqarish tizimini takomillashtirish to‘g‘risida.
Toshkent.
3.
O‘zbekiston Respublikasi Hisob palatasi. (2024).
Davlat byudjeti ijrosi bo‘yicha yillik
hisobot.
Toshkent.
4.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi. (2023).
Byudjet jarayonining ochiqligi
to‘g‘risida ma’lumotnoma.
Toshkent.
5.
Davlat statistika qo‘mitasi. (2024).
O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanish ko‘rsatkichlari.
Toshkent.
6.
IMF. (2023).
Public Financial Management Reforms in Central Asia.
Washington, D.C.:
International Monetary Fund.
7.
OECD. (2022).
Budget Transparency Toolkit.
Paris: OECD Publishing.
8.
World Bank. (2021).
Enhancing Public Sector Accountability and Budget Management.
Washington, D.C.: World Bank Group.
9.
Tanzi, V. (2020).
Fiscal Policy and Governance.
London: Routledge.
10.
Musgrave, R. (1959).
The Theory of Public Finance.
New York: McGraw-Hill.
11.
Stiglitz, J. E. (2019).
Economics of the Public Sector.
New York: W. W. Norton &
Company.
12.
Allen, R. & Tommasi, D. (2018).
Managing Public Expenditure: A Reference Book for
Transition Economies.
OECD Publishing.
13.
National Audit Office (UK). (2022).
The NAO Annual Report and Accounts.
London.
14.
Ministry of Economy and Finance, Republic of Korea. (2023).
Digital Fiscal
Management System Report.
Seoul.
15.
Qodirova, N. (2022). “O‘zbekiston byudjet tizimida fiskal shaffoflikni oshirish omillari.”
Moliya va iqtisodiyot jurnali
, №3, 45–53-betlar.
16.
Xolboev, M. (2021). “Davlat moliyasini boshqarishda ochiqlik va samaradorlik.”
Iqtisodiy tadqiqotlar jurnali
, №2, 27–35-betlar.
17.
Yuldashev, S. (2020).
Davlat moliyaviy nazoratini rivojlantirishning milliy modeli.
Toshkent: Iqtisodiyot va huquq nashriyoti.
