Oktabr, 2025-Yil
142
QANDLI DIABET BILAN BOG‘LIQ YOSH BEMORLAR SONINING ORTISHI:
SABABLAR VA TAHLIL
Shavkatova Gulsanam Alisher qizi
Osiyo Xalqaro Universiteti “Tibbiyot” fakulteti 34-dav-24 guruh talabasi
Email:
shavkatovagulsanam2916@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.17365944
Annotatsiya.
So‘nggi yillarda qandli diabet (diabetes mellitus) kasalligi nafaqat kattalar,
balki o‘smirlar va yoshlar orasida ham jadal sur’atlar bilan ko‘paymoqda. Mazkur maqolada
yosh avlod orasida qandli diabetning kengayib borishiga sabab bo‘layotgan ijtimoiy, psixologik
va biologik omillar tahlil etilgan. Shuningdek, sog‘lom turmush tarzini yo‘lga qo‘yish orqali
mazkur kasallikni oldini olishning samarali yo‘llari ilmiy asosda yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
Qandli diabet, insulin, yoshlar salomatligi, ovqatlanish, genetik omillar,
stress, profilaktika.
Kirish
Qandli diabet — organizmda uglevod almashinuvi buzilishi natijasida qon plazmasida
glyukoza miqdorining ortib ketishi bilan tavsiflanadigan surunkali endokrin kasallikdir. Ilgarilari
ushbu kasallik asosan o‘rta va keksa yoshdagi aholiga xos deb hisoblangan bo‘lsa, so‘nggi yillarda
u yoshlar orasida ham tez-tez uchrayotgani kuzatilmoqda. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti
(JSST)ning 2025-yilgi prognoziga ko‘ra, global miqyosda diabet bilan og‘rigan bemorlar soni 600
milliondan oshishi kutilmoqda. O‘zbekiston va Markaziy Osiyo mamlakatlarida ham bu
ko‘rsatkich sezilarli darajada ortmoqda.
Yoshlar orasida diabetning keng tarqalishi zamonaviy turmush tarzi, noto‘g‘ri ovqatlanish
madaniyati, jismoniy harakatsizlik va ruhiy zo‘riqish kabi omillar bilan chambarchas bog‘liq. Bu
esa masalaga nafaqat tibbiy, balki ijtimoiy va pedagogik nuqtai nazardan ham yondashishni talab
qiladi.
Asosiy qism
Yoshlar orasida qandli diabetning ortishiga sabab bo‘layotgan omillar
1. Noto‘g‘ri ovqatlanish va fastfud madaniyatining kengayishi
Zamonaviy yoshlar orasida yuqori kaloriyali, shakar miqdori ko‘p bo‘lgan tez
tayyorlanadigan mahsulotlarga bo‘lgan ehtiyoj kuchaygan. Gazli ichimliklar, shirinliklar va yarim
tayyor ovqatlar uzoq muddat iste’mol qilinganda glyukoza darajasini oshirib, insulin sekretsiyasi
jarayonini izdan chiqaradi. Natijada organizmda insulin qarshiligi paydo bo‘lib, 2-tur diabet
rivojlanish xavfi ortadi.
2. Jismoniy faollikning kamayishi
Axborot texnologiyalari rivojlanishi bilan bir qatorda yoshlar orasida jismoniy
harakatsizlik muammosi ham keng tarqalmoqda. Kompyuter, planshet va smartfonlardan ortiqcha
foydalanish natijasida harakat faoliyati keskin kamayadi. Bu esa mushaklarning metabolik
faolligini susaytiradi, tana massasi ortadi va natijada insulin sezuvchanligi pasayadi.
3. Genetik omillar va irsiy moyillik
Agar ota-onadan biri yoki ikkalasi diabet bilan og‘rigan bo‘lsa, farzandda bu kasallikka
moyillik yuqori bo‘ladi. Genetik predispozitsiya qandli diabet rivojlanish ehtimolini oshiradi,
Oktabr, 2025-Yil
143
biroq bu omilning ta’siri turmush tarzi bilan chambarchas bog‘liq. Sog‘lom ovqatlanish va faol
hayot tarzini olib borish orqali irsiy xavfni sezilarli darajada kamaytirish mumkin.
4. Stress va psixologik bosim
Raqobatbardosh muhit, ta’lim bosimi, ijtimoiy tarmoqlarda “ideal hayot”ni ko‘rsatishga
intilish yoshlar ruhiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Uzoq davom etuvchi stress holati gormonlar
muvozanatini buzadi: kortizol va adrenalin miqdorining ortishi qon shakarini ko‘taradi, bu esa
diabet rivojlanishiga sabab bo‘ladi.
5. Uyqu yetishmasligi va gormonal disbalans
Tungi uyqusizlik, telefon yoki kompyuter bilan kech soatgacha shug‘ullanish gormonlar
sekretsiyasini izdan chiqaradi. Melatonin yetishmasligi natijasida insulin ishlab chiqilishi
sekinlashadi, bu esa metabolik sindrom va diabet xavfini oshiradi.
Qandli diabetning yosh organizmga ta’siri
Yosh organizmda qandli diabetning kechishi ko‘pincha yashirin bo‘ladi va kech
aniqlanganda asoratlar yuzaga keladi. Yurak-qon tomir, buyrak va ko‘z kasalliklari, teri
o‘zgarishlari, immunitetning pasayishi kabi holatlar kasallik oqibatida ko‘p uchraydi. Shuningdek,
psixologik nuqtai nazardan ham bu kasallik yoshlar hayot sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi: o‘ziga
ishonch pasayadi, ijtimoiy faollik kamayadi va ruhiy tushkunlik holatlari kuchayadi.
Kasallikning oldini olish choralari va tavsiyalar
Sog‘lom ovqatlanish — shakar va yog‘ miqdorini kamaytirib, sabzavot, meva va don
mahsulotlarini iste’mol qilishni ko‘paytirish.
Jismoniy faollik — har kuni kamida 30 daqiqa davomida yurish, yugurish yoki jismoniy
mashqlar bilan shug‘ullanish.
Uyqu gigiyenasiga rioya qilish — kuniga 7–8 soat sifatli uyquni ta’minlash.
Stressni boshqarish — meditatsiya, musiqa tinglash, ijodiy faoliyat va ijtimoiy muloqot
orqali ruhiy barqarorlikni saqlash.
Profilaktik tibbiy nazorat — yiliga kamida bir marta qon glyukozasini laborator
tekshiruvdan o‘tkazish.
XULOSA
Yoshlar orasida qandli diabetning ortib borishi bugungi tibbiyot va jamoat salomatligi
uchun dolzarb masalalardan biridir. Kasallikning kengayishi asosan turmush tarzi, ovqatlanish
madaniyati va ruhiy zo‘riqish bilan bog‘liq omillar natijasidir. Qandli diabetning oldini olishning
eng samarali yo‘li — sog‘lom hayot tarzini shakllantirish, jismoniy faollikni oshirish va
psixologik barqarorlikni ta’minlashdir. Shuningdek, tibbiyot xodimlari, ta’lim muassasalari va ota-
onalar o‘rtasida birgalikda olib boriladigan profilaktik-ma’rifiy ishlar yosh avlod sog‘lig‘ini
himoya qilishda muhim o‘rin tutadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (WHO). Global Report on Diabetes, 2024.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi. 2024-yilgi sog‘liqni saqlash
statistikasi.
3.
Tursunov A., Xudoyberdiyeva M. Endokrinologiya asoslari. Toshkent: Tibbiyot nashriyoti,
2023.
Oktabr, 2025-Yil
144
4.
Karimov B. Yoshlar salomatligi va turmush tarzi. Toshkent, 2022.
5.
The Lancet Diabetes & Endocrinology Journal, 2024.
6.
Rasulova D. “Raqamli davrda ovqatlanish madaniyati va diabet.” Sog‘lom hayot jurnali,
2023.
7.
Abdullayev N. Tibbiy psixologiya asoslari. Toshkent, 2021.
8.
Nature Metabolism, 2025. “Youth-Onset Type 2 Diabetes: Causes and Challenges.”
