Oktabr, 2025-Yil
302
TOSHKENT VILOYATINING TIPIK BOʻZ TUPROQLAR SHAROITIDA KANOP
OʻSIMLIGINI TAKRORIY EKIN SIFATIDA EKISH ORQALI HOSILDORLIK VA
URUGʻ SIFATINI OSHIRISH
Abdujabborov Bahodir Abdunosir oʻgʻli
Qishloq xo‘jaligi ekinlari urug‘lari va ko‘chatlarining ekinbopligini, GMO va havfsizligini
aniqlash markaziy laboratoriyasi mutaxassisi.
“Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari sifatini baholash markazi” davlat muassasasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17447120
Annotatsiya.
Mazkur maqolada Toshkent viloyatining tipik boʻz tuproqlarida kanop
oʻsimligini takroriy ekin sifatida yetishtirish tajribalari tahlil qilinadi. Tadqiqotda takroriy ekin
sifatida kanop ekishning agrotexnik xususiyatlari, tuproq unumdorligiga ta’siri hamda hosildorlik
va urugʻ sifati bilan bogʻliq ko‘rsatkichlar yoritilgan. Kanop o‘simligini ekish orqali yer
resurslaridan samarali foydalanish, ekinlar almashinuvi tizimini takomillashtirish va ekologik
barqarorlikni ta’minlash masalalariga e’tibor qaratilgan. Tadqiqot natijalari kanopning takroriy
ekin sifatida iqtisodiy va agronomik afzalliklarini ko‘rsatib, uni qishloq xo‘jaligida barqaror
ishlab chiqarish omili sifatida namoyon etadi.
Kalit so‘zlar:
kanop, takroriy ekin, bo‘z tuproq, hosildorlik, urugʻ sifati, agrotexnika,
tuproq unumdorligi, almashlab ekish, ekologik barqarorlik, agronomik samaradorlik.
Kirish:
Qishloq xoʻjaligida yer resurslaridan samarali foydalanish va tuproq unumdorligini
saqlab qolish masalasi bugungi kunda eng muhim agroiqtisodiy yo‘nalishlardan biri hisoblanadi.
Ayniqsa, O‘zbekistonning markaziy mintaqalarida joylashgan Toshkent viloyati kabi
hududlarda yer maydonlari intensiv tarzda foydalanilayotgani sababli, takroriy ekinlarni ekish
orqali yerning hosildorligini oshirishga bo‘lgan ehtiyoj ortib bormoqda. Shu nuqtai nazardan,
kanop o‘simligini takroriy ekin sifatida ekish masalasi nafaqat iqtisodiy, balki ekologik va ilmiy
jihatdan ham dolzarbdir.
Bo‘z tuproqlar O‘zbekistonning asosiy dehqonchilik rayonlari uchun xos bo‘lib, ularning
unumdorligi ko‘p jihatdan o‘simlik qoldiqlari, organik o‘g‘itlar hamda ekinlar almashinuvi
tizimiga bog‘liqdir. So‘nggi yillarda ushbu tuproq turida monokultura (bir xil ekin) ekish
natijasida hosildorlik pasayishi, tuproq tarkibidagi oziqa elementlarining kamayishi, fizik
xususiyatlarining yomonlashuvi kuzatilmoqda. Shu sababli, takroriy ekinlarni, xususan, kanopni
ekish orqali tuproqni biologik jihatdan boyitish, hosildorlikni barqarorlashtirish va urugʻ sifatini
yaxshilash zaruriyati paydo bo‘lgan.
Kanop o‘simligi tolali va moyli mahsulot beruvchi qimmatli madaniy o‘simlik hisoblanadi.
U tez o‘suvchi, qisqa vegetatsiya davriga ega bo‘lib, takroriy ekin sifatida ekish uchun juda
qulay. Bundan tashqari, kanop tuproqning fizik va biologik holatini yaxshilaydi, tuproq qatlamini
havodor qiladi, begona o‘tlarni kamaytiradi va keyingi ekinlar uchun yaxshi fitosanitar sharoit
yaratadi. Shu bois, uni O‘zbekiston sharoitida takroriy ekin sifatida o‘rganish alohida ilmiy-amaliy
ahamiyatga ega.
Mavjud tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, kanopning ildiz tizimi kuchli rivojlangan bo‘lib, u
tuproqdagi oziqa elementlarini chuqur qatlamlardan o‘zlashtiradi. Bu esa o‘z navbatida tuproqni
qayta tiklashga, humus miqdorini saqlab qolishga yordam beradi.
Oktabr, 2025-Yil
303
Bundan tashqari, kanop organik moddalarga boy qoldiqlar qoldirib, yerning unumdorligini
tabiiy ravishda oshiradi. Shu sababli, kanop o‘simligini takroriy ekin sifatida ekish nafaqat
iqtisodiy jihatdan foydali, balki ekologik barqaror dehqonchilik tizimini yaratish uchun ham
muhim ahamiyat kasb etadi.
Toshkent viloyatining tipik bo‘z tuproqlari o‘zining mexanik tarkibi, namlik rejimi va
issiqlik balansi jihatidan kanopni o‘stirish uchun qulay hisoblanadi. Shu bilan birga, ushbu
hududda yozgi-yangi takroriy ekinlarni joriy etish orqali tuproqdan yil davomida ikki marotaba
hosil olish imkoniyati mavjud. Bu esa qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni
ko‘paytirish, iqtisodiy samaradorlikni oshirish va dehqonchilikni diversifikatsiya qilish imkonini
beradi.
Takroriy ekin sifatida kanopni ekishning yana bir muhim jihati shundaki, u hosilni
yig‘ishtirib olingach, tuproq tarkibida qoladigan azot, fosfor, kaliy miqdorini boyitadi, bu esa
keyingi ekin uchun tabiiy o‘g‘it vazifasini bajaradi. Shunday qilib, kanop ekinlari orqali almashlab
ekish tizimini to‘g‘ri tashkil etish nafaqat unumdorlikni oshiradi, balki iqtisodiy tejamkorlikni ham
ta’minlaydi.
O‘zbekiston sharoitida olib borilgan ayrim dala tajribalari shuni ko‘rsatadiki, takroriy ekin
sifatida kanop yetishtirilgan maydonlarda tuproq strukturasining yaxshilanishi, chirindi
miqdorining ortishi, begona o‘tlarning kamayishi va nam saqlanish darajasining yaxshilanishi
kuzatilgan. Bunday natijalar kanopning agroekologik moslashuvchanligini va takroriy ekin
sifatidagi istiqbolini tasdiqlaydi.
Shu bilan birga, kanopning urugʻ sifati va hosildorligiga agrotexnik tadbirlarning to‘g‘ri
qo‘llanilishi, masalan, sug‘orish rejimi, o‘g‘itlash me’yori, ekish muddati va nav tanlovi sezilarli
ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, ushbu maqolada Toshkent viloyati bo‘z tuproqlarida kanop
ekishning agroekologik sharoitlarini chuqur o‘rganish, hosildorlik va urugʻ sifatini oshirish
omillarini aniqlash asosiy maqsad qilib olingan.
Asosiy qism:
Kanop o‘simligini takroriy ekin sifatida yetishtirishning samaradorligi,
avvalo, agrotexnik tadbirlarning to‘g‘ri tashkil etilishiga bog‘liq. Ekishdan oldin tuproqni sifatli
tayyorlash, organik va mineral o‘g‘itlardan to‘g‘ri foydalanish, sug‘orish tizimini me’yorida
yo‘lga qo‘yish hosildorlikni belgilovchi asosiy omillardandir. Bo‘z tuproqlarda kanop uchun qulay
sharoit yaratish maqsadida erta bahor yoki yozgi g‘alla yig‘im-terimidan so‘ng darhol ekish
tavsiya etiladi.
Kanopning ildiz tizimi chuqur kirib boradi, bu esa tuproqning havodorligini yaxshilaydi,
suv o‘tkazuvchanlikni oshiradi va eroziya xavfini kamaytiradi. Shu jihatdan, u boshqa ekinlar
uchun yaxshi fon yaratadi. Bundan tashqari, kanopning poya va barg qoldiqlari tuproqqa organik
modda qo‘shib, chirindi miqdorini tabiiy oshiradi. Bu jarayon keyingi ekinlarning oziqlanish
muvozanatini yaxshilaydi.
Hosildorlikka iqlim sharoitlari ham sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Toshkent viloyatida yoz
faslida yetarlicha issiqlik va quyosh nuri mavjudligi kanopning o‘sishiga qulay muhit yaratadi.
To‘g‘ri sug‘orish tizimi va agrotexnik chora-tadbirlar bilan uyg‘unlashganda, kanop yuqori
tolali va moyli urugʻ beradi.
Urugʻ sifatini oshirish uchun, eng avvalo, toza, kasalliklardan holi navlardan foydalanish
muhimdir. Shuningdek, hosil yig‘ishtirilgach, urugʻni quritish, saqlash va saralash jarayonlariga
Oktabr, 2025-Yil
304
alohida e’tibor qaratilishi lozim. Bu chora-tadbirlar urugʻning unuvchanligi va kimyoviy tarkibini
saqlab qolishga yordam beradi.
Tuproq unumdorligini oshirishda kanopni takroriy ekin sifatida ekishning ekologik
jihatdan foydali tomoni ham mavjud. U pestitsidlarga ehtiyojni kamaytiradi, begona o‘tlarning
o‘sishini cheklaydi, tabiiy biologik balansni tiklaydi. Bu esa yer resurslaridan uzoq muddatli
foydalanishda muhim omil sanaladi.
Kanopning iqtisodiy samaradorligi ham e’tiborga loyiqdir. Qisqa vegetatsiya davri sababli,
u g‘alla yig‘ishtirilgandan so‘ng bo‘shagan maydonlarda ekilib, qo‘shimcha daromad manbai
bo‘la oladi. Natijada, dehqonchilik tizimining foydaliligi ortadi, fermer xo‘jaliklarining daromadi
ko‘payadi.
Ayrim ilmiy izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, takroriy ekin sifatida kanop ekilgan
maydonlarda keyingi yillarda ekilgan paxta yoki bug‘doy hosildorligi 10–15 foizga oshgan.
Buning sababi – tuproqning yaxshilangan biologik holati, o‘simlik qoldiqlarining oziqa
manbai sifatida xizmat qilishi va tuproq mikroflorasining faollashganidir.
Xulosa:
Toshkent viloyatining tipik bo‘z tuproqlari sharoitida kanopni takroriy ekin
sifatida ekish agronomik, ekologik va iqtisodiy jihatdan yuqori samara beradi. Bu tajriba yer
resurslaridan oqilona foydalanish, tuproq unumdorligini tabiiy saqlash, ekinlar almashinuvi
tizimini takomillashtirish imkonini beradi.
Kanop o‘simligi nafaqat tolali mahsulot, balki tuproq uchun biologik foydali ekin sifatida
ham qimmatli hisoblanadi. U hosildorlikni oshiradi, urugʻ sifatini yaxshilaydi va keyingi ekinlar
uchun qulay fon yaratadi.
Shu bois, kanopni takroriy ekin sifatida ekishning ilmiy asoslarini yanada chuqur
o‘rganish, tajriba-sinov maydonlarini kengaytirish va ilg‘or agrotexnik usullarni amaliyotga tatbiq
etish O‘zbekiston dehqonchiligi uchun istiqbolli yo‘nalishlardan biri bo‘lib qoladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Abdukarimov, H. (2023).
O‘zbekiston sharoitida bo‘z tuproqlarning agroekologik
xususiyatlari.
– Toshkent: Fan va taraqqiyot.
2.
Sharipov, B. (2022).
Takroriy ekinlar tizimi va yer unumdorligini oshirish omillari.
–
“Agrosfera” jurnali, №4.
3.
Nematov, S. (2021).
Kanop o‘simligini yetishtirishning agrotexnik asoslari.
– Samarqand:
Ilm Ziyo.
4.
Qodirova, Z. (2023).
Ekinlar almashinuvi tizimining biologik afzalliklari.
– “Dehqonchilik
va innovatsiya” jurnali, №2.
5.
FAO Report (2022).
Hemp Cultivation and Soil Productivity in Central Asia.
– Rome:
FAO Press.
6.
Xusanova, M. (2020).
Bo‘z tuproqlarda agroekologik muvozanatni saqlashning ilmiy
asoslari.
– Toshkent: O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti.
