Sentabr, 2025-Yil
162
O
‘
ZBEK ADABIYOTIDA PSIXOLOGIZMNING BADIIY TALQINI (“DAXSHAT”
HIKOYASI MISOLIDA)
Jabborova Munisa Shuhratovna
Termiz iqtisodiyot va servis universiteti 2-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.17181984
Annotatsiya
.
Ushbu maqolada Abdulla Qahhorning “Daxshat” hikoyasi psixologizm
nuqtai nazaridan tahlil qilingan. Asarda inson ruhiyatidagi qo‘rquv, xavotir va jamiyat bilan
bog‘liq iztiroblarning badiiy talqini ko‘rsatib beriladi. Qahhorning psixologik tahlil uslubi,
ramziy ma’nolar va ijtimoiy-psixologik muammolar uyg‘unligi hikoyaning o‘ziga xos badiiy
qiymatini belgilaydi.
Kalit so‘zlar
: Abdulla Qahhor, “Daxshat” hikoyasi, psixologizm, qo‘rquv, inson ruhiyati,
ijtimoiy muammo, realizm, badiiy tahlil.
O‘zbek adabiyotida XX asrning yirik vakillaridan biri bo‘lgan Abdulla Qahhor inson
ruhiyatini chuqur tahlil qilish, jamiyat va shaxs o‘rtasidagi ziddiyatlarni badiiy ifodalashda o‘ziga
xos o‘rin tutadi. Adib ijodida psixologizm yetakchi san’at vositalaridan biri bo‘lib, uning ko‘plab
hikoyalarida qahramonlarning ichki dunyosi tasviri asosiy dramatik kuchga aylanadi. Shu
jihatdan, “Daxshat” hikoyasi o‘zbek adabiyotida psixologizmning yorqin namunalaridan biri
hisoblanadi.
Psixologizm tushunchasi va uning adabiyotdagi o‘rni
Adabiyotshunoslikda psixologizm — bu qahramonlarning ichki kechinmalari, ruhiy
iztiroblari, hayajonlari va fikrlarini tasvirlash usulidir. Badiiy adabiyotda psixologizm turli
vositalar orqali namoyon bo‘ladi: ichki monolog, qahramon ruhiy holatini ifodalovchi tasvirlar,
ruhiy portret, ramz va timsollar orqali. Shu tarzda yozuvchi voqealarni nafaqat tashqi voqelik
sifatida, balki inson qalbi oynasida ham ko‘rsatadi.
O‘zbek adabiyotida Abdulla Qahhor psixologizmni yuksak mahorat bilan qo‘llagan
yozuvchilardan biridir. U qahramonlarning tashqi xatti-harakatidan ko‘ra, ularning ichki dunyosi,
ongida kechayotgan kurashlarni tasvirlashga e’tibor qaratadi.
“Daxshat” hikoyasining mavzusi va g‘oyasi
“Daxshat” hikoyasida inson qalbida hukmron bo‘ladigan qo‘rquv, tashvish va hayotga
bo‘lgan ishonchsizlik asosiy mavzu sifatida ochib berilgan. Hikoya o‘zbek jamiyatining murakkab
davrlarini yoritadi, unda odamlarning ruhiy dunyosi va ularning kelajakdan qo‘rqishi realistik
ruhda aks ettirilgan. Muallif asarda shaxsiy qo‘rquv va jamiyatdagi daxshatli vaziyatlarni uyg‘un
holda tasvirlaydi. Bu bilan yozuvchi inson ruhiyati orqali butun bir davrning og‘riqli
muammolarini ochib beradi.
Qahramonlar tizimi
Hikoyada turli ijtimoiy qatlam vakillari bo‘lgan qahramonlar tasvirlanadi. Ularning har biri
o‘z taqdiri bilan kurashayotgan, jamiyatdagi beqarorlik va daxshatli vaziyatlardan iztirob
chekayotgan insonlar sifatida gavdalanadi. Ba’zi qahramonlar qo‘rquvga yon bosib, hayot oldida
ojiz qoladi. Boshqalari esa daxshatli vaziyatlarga qarshi kurashishga intiladi, lekin ruhiy
tushkunlikdan qutula olmaydi. Shu tariqa, qahramonlarning ruhiy portretlari umumjamiyatning
psixologik holatini ifodalab beradi.
Sentabr, 2025-Yil
163
Hikoyaning uslubi va psixologizmi
Abdulla Qahhor “Daxshat” hikoyasida psixologizmni markaziy badiiy vosita sifatida
qo‘llaydi. U qahramonlarning:
• qo‘rquv,
• xavotir,
• ishonchsizlik,
• umidsizlik kabi hissiyotlarini realistik tasvir orqali ochib beradi.
Adibning uslubida qisqa, lo‘nda tasvirlar bilan birga chuqur ruhiy tahlil uyg‘unlashadi.
Qahramonlarning ruhiy iztiroblari, ularning ichki monologi va hissiyotlari hikoya dramatizmini
kuchaytiradi.
Simvolizm va ramziy ma’nolar
Hikoyadagi “daxshat” tushunchasi faqat tashqi xavfni emas, balki inson qalbidagi ichki
qo‘rquv va beqarorlikni ham ifodalaydi. Qahhor bu tushuncha orqali jamiyatning umumiy
psixologik muhitini, odamlarning kelajakdan qo‘rqishini ramziy tarzda ko‘rsatadi. Demak, hikoya
oddiy voqealar ketma-ketligidan iborat emas, balki ruhiy va ijtimoiy ramzlar uyg‘unligi sifatida
ham qadrli.
Hikoyaning ahamiyati
“Daxshat” hikoyasi o‘zbek adabiyotida psixologizmning badiiy ifodasini chuqur namoyon
etgan asarlardan biridir. U inson ruhiyatidagi murakkab jarayonlarni, jamiyat va shaxs o‘rtasidagi
ziddiyatlarni, qo‘rquv va daxshatning ijtimoiy ildizlarini yoritadi. Asar bugungi o‘quvchi uchun
ham dolzarb bo‘lib, inson ruhiyatini tushunishda va jamiyatdagi muammolarni anglashda muhim
ahamiyat kasb etadi.
Abdulla Qahhorning “Daxshat” hikoyasi o‘zbek adabiyotida psixologizmning yorqin
namunasi sifatida alohida o‘rin tutadi. Hikoya orqali muallif inson ruhiyatini, uning ichki
qo‘rquvlarini va jamiyat bilan bog‘liq iztiroblarini badiiy talqin etadi. Shu bois bu asar nafaqat
badiiy, balki psixologik va ijtimoiy jihatdan ham o‘quvchilarni chuqur mushohadaga chorlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Qahhor, A. Daxshat. – Toshkent: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1980.
2.
Karimov, N. XX asr o‘zbek adabiyoti tarixi. – Toshkent: Fan, 2010.
3.
Qo‘chqorov, A. O‘zbek romanchiligida psixologizm masalalari. – Toshkent: Universitet,
2019.
4.
Qodirova, Z. O‘zbek adabiyotida psixologik tahlil. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2015.
5.
Saidov, M. “Abdulla Qahhor hikoyalarida psixologizmning badiiy talqini” // O‘zbek tili va
adabiyoti, 2021, №3.
