ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
216
TIJORAT BANKLARIDA AKTIVLARNING QADRSIZLANISHI VA UNING HISOBINI
TAKOMILLASHTIRISH
Xasanov Sardorbek Ro'zimahammatovich
O‘zbekiston Respublikasi Bank
-Moliya Akademiyasi magistranti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17117282
Annotatsiya.
Mazkur maqolada tijorat banklarida aktivlarning qadrsizlanishi
tushunchasi, uning iqtisodiy mohiyati va bank faoliyatidagi ahamiyati yoritilgan. Aktivlarning
qadrsizlanishi kredit portfeli, investitsiyalar, asosiy vositalar hamda nomoddiy aktivlar
qiymatiga ta’sir etuvchi muhim omil sifatida ko‘rib chiqiladi. Tadqiqot davomida xalqaro
moliyaviy hisobot standartlari, xususan, IAS 36 va IFRS 9 talablarining milliy buxgalteriya
amaliyotidagi qo‘llanishi tahlil qilingan. Shuningdek, O‘zbekiston tijorat banklari faoliyatida
mavjud muammolar
–
aktivlar qiymatini baholashdagi cheklovlar, kutilayotgan kredit
yo‘qotishlarini hisoblashdagi kamchiliklar hamda shaffoflik darajasining pastligi ko‘rsatib
berilgan. Muallif tomonidan aktivlarning qadrsizlanishi hisobini takomillashtirish bo‘yicha bir
qator takliflar ishlab chiqilgan: xalqaro standartlarga to‘liq o‘tish, zamonaviy statistik va
matematik modellarni joriy etish, sun’iy intellekt asosidagi risk tahlili tizimlaridan foydalanish,
moliyaviy hisobotlarda ma’lumotlarni kengroq ochib berish hamda bank xodimlarining
malakasini oshirish. Tadqiqot natijalari banklarning moliyaviy barqarorligini ta’minlash,
investorlar ishonchini mustahkamlash va xalqaro moliya bozorlariga integratsiyani
jadallashtirishga xizmat qiladi.
Kalit so‘zlar:
Tijorat banklari, aktivlarning qadrsizlanishi, buxgalteriya hisobi, IAS 36,
IFRS 9, kredit portfeli, kutilayotgan yo‘qotishlar, moliyaviy hisobotlar, bank risklari, qaytarib
olinadigan qiymat, xalqaro standartlar, moliyaviy barqarorlik, shaffoflik, risk-menejment.
IMPAIRMENT OF ASSETS IN COMMERCIAL BANKS AND IMPROVEMENT OF ITS
ACCOUNTING
Abstract.
This article discusses the concept of asset impairment in commercial banks, its
economic essence and significance in banking activities. Asset impairment is considered as an
important factor affecting the value of the loan portfolio, investments, fixed assets and intangible
assets. The study analyzed the application of international financial reporting standards, in
particular, the requirements of IAS 36 and IFRS 9 in national accounting practice. It also
identified existing problems in the activities of commercial banks in Uzbekistan - restrictions on
asset valuation, shortcomings in calculating expected credit losses and a low level of
transparency. The author has developed a number of proposals to improve asset impairment
accounting: full transition to international standards, introduction of modern statistical and
mathematical models, use of risk analysis systems based on artificial intelligence, wider
disclosure of information in financial statements and improvement of the skills of bank
employees. The results of the study will serve to ensure the financial stability of banks, strengthen
investor confidence and accelerate integration into international financial markets.
Keywords:
Commercial banks, asset impairment, accounting, IAS 36, IFRS 9, loan
portfolio, expected losses, financial statements, bank risks, recoverable amount, international
standards, financial stability, transparency, risk management.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
217
Kirish
Bugungi kunda moliya bozorlarining jadal rivojlanishi, raqobatning kuchayishi va
xalqaro integratsiya jarayonlari sharoitida tijorat banklari faoliyatining samaradorligini oshirish
muhim vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda. Banklarning moliyaviy barqarorligi, ularning aktivlari
sifati va qaytaruvchanligi bilan bevosita bog‘liqdir. Ayniqsa, aktivlarning qadrsizlanishi masalasi
bank balansining haqqoniyligini ta’minlashda, moliyaviy hisobotlarni xalqaro standartlarga
moslashtirishda va investorlar ishonchini mustahkamlashda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
Aktivlarning qadrsizlanishi deganda aktivning balans qiymati uning qaytarib olinadigan
qiymatidan yuqori bo‘lib qolishi tushuniladi. Bu holat banklar faoliyatida ko‘proq kredit portfeli
bo‘yicha kuzatiladi. Qarzdorlarning to‘lov qobiliyati yomonlashganda, bozor stavkalari
o‘zgarganda yoki iqtisodiy beqarorlik yuzaga kelganda bank aktivlari qiymati pasayadi. Natijada,
moliyaviy hisobotlarda ularni to‘g‘ri aks ettirish ehtiyoji yuzaga keladi.
Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari (IAS 36
–
“Aktivlarning qadrsizlanishi” va IFRS 9
–
“Moliyaviy asboblar”) banklardan aktivlarning qiymatini doimiy ravishda baholab borishni,
ehtimoliy yo‘qotishlarni oldindan prognoz qilishni hamda ularni moliyaviy hisobotlarda
haqqoniy aks ettirishni talab qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan ham
bank aktivlari sifatini oshirish, kredit portfelini baholash va ehtimoliy yo‘qotishlarga nisbatan
zahiralar shakllantirish bo‘yicha qator normativ
-huquqiy hujjatlar qabul qilingan.
Shu bois mazkur mavzuni o‘rganish banklar moliyaviy boshqaruvi, risklarni samarali
aniqlash va boshqarish hamda xalqaro standartlarga muvofiqlikni ta’minlashda dolzarb
hisoblanadi. Maqolaning asosiy maqsadi tijorat banklarida aktivlarning qadrsizlanishi jarayonini
tahlil qilish, milliy va xalqaro amaliyotni solishtirish hamda hisob yuritish mexanizmlarini
takomillashtirish bo‘yicha ilmiy
-amaliy takliflar ishlab chiqishdan iboratdir.
Metodologiya:
Tijorat banklarida aktivlarning qadrsizlanishini aniqlash va hisobini
takomillashtirish masalasi o‘z mohiyatiga ko‘ra murakkab jarayon bo‘lib, u nazariy, amaliy va
uslubiy yondashuvlarning uyg‘unlashuvini talab etadi. Mazkur tadqiqotda metodologiya
masalasi keng qamrovli yondashuvlar orqali shakllantirildi.
Avvalo, nazariy tahlil usuli tadqiqotning tayanch nuqtasi sifatida qo‘llanildi. Aktivlarning
qadrsizlanishi tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati ilmiy adabiyotlar, xalqaro me’yoriy
hujjatlar va milliy qonunchilik asosida o‘rganildi. Bu usul orqali aktivlarning qadrsizlanishi
moliya tizimiga qanday ta’sir qilishi, banklarning barqarorligini qanday darajada belgilashi
aniqlandi.
Ikkinchidan, qiyosiy tahlil usuli orqali O‘zbekiston tijorat banklari amaliyoti xalqaro
moliyaviy hisobot standartlari
–
xususan, IAS 36 va IFRS 9 talablari bilan solishtirildi. Ushbu
tahlil natijasida milliy amaliyotda mavjud bo‘lgan tafovutlar va ularni bartaraf etish yo‘llari
aniqlab berildi. Bu yondashuv xalqaro moliya bozorlariga integratsiyani jadallashtirish hamda
banklar faoliyatini shaffof qilishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Shuningdek, statistik tahlil usuli tadqiqotning amaliy asosini mustahkamladi. Tijorat
banklarining moliyaviy hisobotlari, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki va Davlat
statistika qo‘mitasi ma’lumotlari, shuningdek, IMF va World Bank kabi xalqaro moliya
institutlari hisobotlari o‘rganildi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
218
Ular asosida kredit portfeli, investitsiyalar va boshqa aktivlarning qadrsizlanish
dinamikasi tahlil qilindi. Bu jarayon raqamli ko‘rsatkichlar orqali mavjud muammolarni yanada
aniqroq ko‘rsatishga xizmat qildi.
Bundan tashqari, model asosidagi yondashuv tadqiqotning innovatsion jihatini tashkil
etdi.
Kutilayotgan kredit yo‘qotishlarini aniqlashda ehtimollik modellari, stress
-testlar hamda
diskontlangan pul oqimlari usulidan foydalanish imkoniyatlari o‘rganildi. Ushbu yondashuv
tijorat banklariga nafaqat mavjud risklarni baholash, balki kelajakda yuzaga kelishi mumkin
bo‘lgan moliyaviy yo‘qotishlarni ham oldindan prognoz qilish imkonini beradi.
Nihoyat, amaliy kuzatuv va ekspert intervyulari orqali real amaliyotdagi muammolar va
ularning yechimlari o‘rganildi. Tijorat banklari mutaxassislari bilan olib borilgan suhbatlar
natijasida aktivlarning qadrsizlanishi hisobini yuritishda duch kelinadigan qiyinchiliklar, ularni
hal etish mexanizmlari va ilg‘or tajribalar yuzasidan qimmatli ma’lumotlar olindi.
Umuman olganda, qo‘llanilgan metodologik yondashuvlar tadqiqotning nazariy va
amaliy jihatdan puxta asoslanishini ta’minladi. Ular orqali tijorat banklarida aktivlarning
qadrsizlanishini chuqur tahlil qilish, mavjud muammolarni aniqlash hamda ularni samarali hal
etish yo‘llarini ishlab chiqish imkoniyati yaratildi. Shu bois, mazkur metodologiya banklarda
aktivlar qadrsizlanishi hisobini takomillashtirishga yo‘naltirilgan ilmiy
-amaliy xulosalarga
erishishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Mavzuga oid adabiyotlar sharhi
: Tijorat banklarida aktivlarning qadrsizlanishi masalasi
so‘nggi o‘n yillikda xalqaro moliya amaliyoti va ilmiy adabiyotlarning eng muhokamali
yo‘nalishlaridan biriga aylandi. Bunga uch omil turtki bo‘ldi: birinchisi —
moliyaviy inqirozlar
davrida aktivlar sifati keskin yomonlashganda hisobotlarning haqqoniyligini saqlash zarurati;
ikkinchisi
—
IFRS’ning yangilangan yondashuvlari, xususan, kutilayotgan kredit yo‘qotishlariga
(ECL) o‘tish; uchinchisi —
banklarning risk-menejmentida raqamli texnologiyalar va
ma’lumotlarga tayanuvchi modellarning markaziy o‘rin egallay boshlashi. Mazkur sharh aynan
shu uch vektorda jamlangan ilmiy-uslubiy qarashlarni tizimlashtirib beradi.
Xalqaro adabiyotlarda yadro rolini IAS 36 “Impairment of Assets” va IFRS 9 “Financial
Instruments” standartlari egallaydi. IAS 36 qadrsizlanishni aktivning balans qiymatini uning
qaytarib olinadigan qiymati bilan solishtirish orqali testlaydi; qaytarib olinadigan qiymat
“foydalanishdagi qiymat” (diskontlangan pul oqimlari) yoki “sotish xarajatlari chegirilgan
adolatli qiymat” asosida aniqlanadi. Banklar uchun bu, odatda, nafaqat moliyaviy bo‘lmagan
aktivlar (masalan, AT infratuzilmasi, filial binolari, nomoddiy aktivlar) bo‘yicha sinovlar, balki
kassa-generatsiya qiluvchi birliklar darajasida (CGU) baholashni ham anglatadi. Shunga
qaramay, xalqaro tajriba ko‘rsatadiki, banklar balansidagi asosiy qadrsizlanish manbai —
moliyaviy aktivlar, ya’ni kreditlar va investitsiyalardir; demak, IFRS 9’ning ECL modeli
amaliyotda bosh mezon sifatida qo‘llanadi.
IFRS 9 bo‘yicha ilmiy maqolalar va yirik konsalting kompaniyalari (Deloitte, PwC, EY,
KPMG) qo‘llanmalarida uch bosqichli (Stage 1–3) yondashuv markaziy o‘rinda turadi: dastlabki
tan olinishi va “muhim darajada kredit sifati yomonlashuvi” (SICR) sodir bo‘lmaguncha 12 oylik
ECL, SICR aniqlangach
—
umrlik ECL, kreditlar zararli toifaga o‘tganda esa alohida baholash
va kutilayotgan yo‘qotishlarni to‘liq qamrab olish.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
219
Bu adabiyotlar PD (defolt ehtimoli), LGD (zarar darajasi) va EAD (ta’sir ko‘lami)
parametrlari, shuningdek, makroiqtisodiy ssenariylarni og‘irliklash (base/downside/upside)
mexanizmini batafsil yoritadi. Mavjud tadqiqotlar ECL’ning pro
-
siklik ta’sirini (yaxshi davrda
past, inqirozda keskin yuqori) yumshatish uchun model riskini boshqarish, “makro
-
overlay” va
boshqaruviy ehtiyot zahiralar (management adjustments)ni qo‘llash zaruratini ta’kidlaydi.
Milliy adabiyotlarda esa e’tibor ko‘proq hisob siyosati va nazorat masalalariga qaratilgan:
ECL’ga o‘tish jarayonida ma’lumotlar bazasini tozalash, tarixiy defaultlar ketma
-ketligini
tiklash, kredit skorlarini kalibrlash, shuningdek, SICR ko‘rsatkichlari (DPD chegaralari, reytinq
pasayishi, kovenant buzilishi, restrukturizatsiya belgilari)ni aniq belgilab olish dolzarb ekani
qayd etiladi. Tadqiqotchilar milliy tizimda an’anaviy “muddati o‘tgan kunlar”ga tayangan
zahiralash amaliyotidan oldindan ko‘ruvchi (forward
-
looking) ECL modeliga o‘tishdagi
murakkabliklarni
—
ma’lumotlar sifati, segmentatsiya, kollateralni diskontlash, huquqiy
tiklanish sikllari va realizatsiya xarajatlari bo‘yicha parametrlarni baholashdagi bo‘shliqlar
sifatida ko‘rsatadi.
Jahon banki, IMF va ADB hisobotlarida bank tizimi barqarorligi tahlilida aktivlar sifati
va qadrsizlanish buferlari muhim indikator sifatida kuzatiladi. Bu manbalar, ayniqsa, shoklar
(pandemiya, geoiqtisodiy tanglik, foiz stavkalarining o‘zgarishi) davrida stress
-test
metodologiyalarini kuchaytirish, ECL parametrlari uchun ssenariylarni diversifikatsiya qilish,
defoltlar klasterlashuvini baholash, kredit portfeli konsentratsiyasi (soha, mintaqa, yirik
qarzdorlar)ni limitlash bo‘yicha aniq tavsiyalar beradi. Ilmiy ishlar esa stress test natijalarini
ECL bilan bog‘lab, ssenariy
-
og‘irliklarning izchilligini ta’minlash (model riskini pasaytirish) va
oshkor etish (disclosure)lar orqali bozor ishonchini mustahkamlash mexanizmlarini ilgari suradi.
Adabiyotlar orasida yana bir yo‘nalish —
model riskini boshqarish (MRM). ECL
parametrlari uchun qurilgan logistika, gradient boosting yoki neyron tarmoqlar asosidagi
modellar xolislik, tushuntirib berish imkoniyati (explainability) va barqarorlik bo‘yicha
tekshiruvdan o‘tishi kerak. Xalqaro ishlar “challenger
-
model”, “back
-
testing”, “out
-of-
time”
validatsiya va “drift” monitoringi kabi proseduralarni tavsiya etadi. Shu bilan birga, banklar
uchun huquqiy muhit va iste’molchilarni himoya normalariga mos izohlanadigan AI (xEspecially
kredit qarorlarini auditable qilish) ustuvorligi ko‘tariladi.
Buxgalteriya va auditga doir ishlar IFRS 7/IFRS 13 bilan birga oshkor etishlar paketining
kengayganini ko‘rsatadi: ECL’ning bosqichlar bo‘yicha taqsimoti, ssenariylar og‘irligi, SICR
metodologiyasi, kollaterallar bo‘yicha “haircut”lar, restrukturizatsiya natijalari, defoltga qaytish
ehtimoli (cure rates), “write
-
off” siyosati —
bularning barchasi bozor intizomini ta’minlaydi.
Amaliy tadqiqotlar shuni isbotlaydiki, oshkor etish sifatining yaxshilanishi kapital bozorlarida
risk bahosini pasaytiradi va banklarning qarz resurslariga kirish xarajatlarini kamaytiradi.
Shu bilan birga, adabiyotlar kamchiliklarni ham qayd etadi. Birinchidan, ko‘plab
rivojlanayotgan bozorlar uchun uzoq tarixiy ma’lumotlar yetishmasligi ECL parametrlarining
barqarorligini susaytiradi; ikkinchidan, kollateralni monetizatsiya qilish jarayonidagi huquqiy va
operatsion kechikishlar LGD baholarida noaniqlik tug‘diradi; uchinchidan, pro
-sikliklik
muammosi sabab inqiroz davrida zahiralash keskin oshib, kreditlash faolligini pasaytirishi
mumkin.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
220
Tavsiya etiladigan yechimlar qatoriga markazlashgan kredit byurolari ma’lumotlarini
boyitish, sud-
ijro amaliyotini tezlashtirish, ssenariy og‘irliklarini siklik filtrlash va kapital
buferlarini kontrsiklik kalibrlash kiradi.
Milliy kontekstdagi ishlar banklarda IAS 36 bo‘yicha CGU darajasida testlash
amaliyotini kengaytirish, IT-
aktivlar va nomoddiy aktivlar (dasturiy ta’minot, litsenziyalar)ni
“foydalanishdagi qiymat” orqali baholashda realistik diskont stavkalari va amortizatsiya
siyosatlari uyg‘unligini ta’minlashga e’tibor qaratadi. Bu jihat, odatda, kredit portfeli soyasida
qolib ketadi, lekin raqamli transformatsiya fonida nomoddiy aktivlarning ulushi ortgani sari
ilmiy va amaliy tadqiqotlarda dolzarblashmoqda.
Mavjud adabiyotlar banklarda aktivlar qadrsizlanishi bo‘yicha normativ
-metodik bazani
yetarlicha shakllantirib bo‘lganini, amaliyotni esa uch ustun bo‘yicha chuqurlashtirish zarurligini
ta’kidlaydi: (1) ma’lumotlar va modellash —
ECL parametrlarini to‘liq, shaffof va
validatsiyalangan holda boshqarish; (2) stress-test va oshkor etish
—
bozor intizomini
kuchaytiruvchi ssenariy-mos hisobotlar; (3) institutsional salohiyat
—
model riski, komplayens
va auditni muvofiqlashtiruvchi boshqaruv. Shunday yo‘l tutilganda, aktivlar qadrsizlanishi hisobi
banklarning moliyaviy barqarorligi va xalqaro integratsiyasini ta’minlaydigan ishonchli
mexanizmga aylanadi.
Tahlil va natijalar
Tijorat banklarida aktivlarning qadrsizlanishi jarayonini chuqur tahlil qilish shuni
ko‘rsatadiki, bu masala moliyaviy tizimning barqarorligi, banklarning ishonchliligi hamda
hisobotlarning haqqoniyligini ta’minlashda muhim omil hisoblanadi. So‘nggi yillarda
O‘zbekistonda xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga bosqichma
-
bosqich o‘tish jarayoni
banklarning amaliyotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Ayniqsa, IFRS 9 talablariga muvofiq
kutilayotgan kredit yo‘qotishlarini hisoblash tizimining joriy qilinishi kredit portfelini baholashni
butunlay yangi yondashuv asosida tashkil etishni talab qildi.
Avvalo, 2020
–2022 yillardagi pandemiya davrida qarzdorlarning to‘lov qobiliyati keskin
yomonlashgani kredit portfelida muammoli qarzlarning ko‘payishiga olib keldi. Banklar bu
vaziyatda katta hajmdagi zahiralarni shakllantirishga majbur bo‘ldilar, bu esa ularning likvidligi
va foydalilik darajasiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. 2023–
2024 yillarda iqtisodiy tiklanish jarayonlari
boshlangan bo‘lsa
-
da, ayrim sohalarda, jumladan, qurilish, savdo va xizmat ko‘rsatish
tarmoqlarida qadrsizlanish xavfi yuqori bo‘lib qolmoqda. Shu bilan birga, asosiy vositalar va
nomoddiy aktivlar bo‘yicha qadrsizlanish testlarining amalda kam qo‘llanilishi moliyaviy
hisobotlarda aktivlarning real qiymati to‘liq aks etmasligiga olib kelmoqda.
Tijorat banklarida aktivlarning qadrsizlanishi statistikasi (2020
–
2024 yillar)
Yil
Umumiy
kredit portfeli
(trln so‘m)
Muammoli
kreditlar ulushi
(%)
Zahiralar
hajmi (trln
so‘m)
Investitsiyalar
qadrsizlanishi (%)
Asosiy vositalar
qadrsizlanishi (%)
2020
280
5.5
9.8
6.3
3.1
2021
320
7.1
11.5
6.8
3.4
2022
370
8.2
14.2
7.2
3.8
2023
420
7.6
13.1
5.5
3.5
2024
480
6.9
12.5
4.8
3.2
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
221
Manba: Markaziy bank yillik hisobotlari.
Milliy amaliyotda bir qator muammolar mavjudligi ham ko‘zga tashlanadi. Jumladan,
kutilayotgan kredit yo‘qotishlarini aniqlash uchun zarur bo‘lgan statistik modellar yetarli
darajada rivojlanmagan. Qarzdorlar haqida to‘liq va ishonchli ma’lumotlarning yetishmasligi,
kredit tarixlari bazasining cheklanganligi banklarda risklarni aniq prognoz qilish imkoniyatlarini
kamaytiradi. Shuningdek, aktivlarning qaytarib olinadigan qiymatini diskontlangan pul oqimlari
asosida hisoblash usuli keng qo‘llanilmaydi, bu esa xalqaro standartlarga to‘liq mos kelmaydi.
Moliyaviy hisobotlarda aktivlar qadrsizlanishi bo‘yicha ma’lumotlarning yetarlicha shaffof
taqdim etilmasligi ham muammolardan biridir.
Shu bilan birga, ijobiy o‘zgarishlarni ham alohida qayd etish lozim. Markaziy bank
tomonidan xalqaro standartlarga mos normativ-huquqiy baza yaratilmoqda va bosqichma-
bosqich amaliyotga tatbiq qilinmoqda. Tijorat banklarida risk-menejment tizimlari
takomillashmoqda, kredit skoring hamda stress-test metodlari joriy etilmoqda.
Yirik banklarda
—
O‘zmilliybank, Asakabank va Hamkorbankda xalqaro konsalting
kompaniyalari ko‘magida aktivlarning qadrsizlanishini baholashda ilg‘or uslublar tatbiq
qilinmoqda.
O‘tkazilgan tahlillar asosida ilmiy va amaliy jihatdan muhim natijalarga erishildi.
Birinchidan, aktivlarning qadrsizlanishi bank moliyaviy barqarorligining eng asosiy
ko‘rsatkichlaridan biri ekani tasdiqlandi. Ikkinchidan, milliy amaliyotda xalqaro standartlarga
to‘liq o‘tishda metodologik bo‘shliqlar mavjudligi aniqlandi. Uchinchidan, zamonaviy
matematik va statistik modellarni joriy etish orqali banklarning moliyaviy hisobotlari
haqqoniyligini sezilarli darajada oshirish mumkinligi ko‘rsatildi. Nihoyat, shaffoflik va ochiqlik
darajasi oshirilgan taqdirda, tijorat banklarining xalqaro moliya bozorlarida ishonchliligi
kuchayishi ilmiy jihatdan asoslab berildi.
Tijorat banklarida aktivlarning qadrsizlanishi jarayonini statistik ma’lumotlar bilan
o‘rganish ushbu masalaning naqadar dolzarb ekanini yaqqol ko‘rsatib beradi. O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy banki, Davlat statistika qo‘mitasi va yirik tijorat banklarining ochiq
hisobotlariga tayangan holda 2020
–
2024 yillar kesimida quyidagi tendensiyalar kuzatilmoqda.
Pandemiya davrida banklar kredit portfelida muammoli qarzlar ulushi keskin oshgan.
Masalan, 2020-yilda umumiy kredit portfelida muammoli kreditlarning ulushi 5,5 %ni tashkil
etgan bo‘lsa, 2021
-
yilda bu ko‘rsatkich 7,1 %ga yetgan. 2022
-yilda iqtisodiyotdagi qiyinchiliklar
sabab muammoli kreditlarning ulushi 8,2 %ni tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich 2023
-yilda qisman
barqarorlashib, 7,6 %, 2024-yil boshida esa 6,9 %ga pasaygan. Ushbu raqamlar kredit portfeli
sifatida ijobiy o‘zgarishlar kuzatilayotganini ko‘rsatsa
-da, hali ham banklarda kredit risklari
yuqoriligicha qolayotganidan dalolat beradi.
Kredit yo‘qotishlariga qarshi zahiralar miqdori ham o‘sish tendensiyasini namoyon
qilmoqda. 2020-
yilda banklar jami 9,8 trln so‘m miqdorida zahira shakllantirgan bo‘lsa, 2022
-yil
oxiriga kelib bu ko‘rsatkich 14,2 trln so‘mga yetgan. 2023–
2024 yillarda iqtisodiy tiklanish
fonida zahiralar hajmi biroz pasayib, 12,5 trln so‘mni tashkil qilgan. Statistik ma’lumotlar shuni
ko‘rsatadiki, aktivlarning qadrsizlanishini hisobga olishda zahiralar muhim moliyaviy bufer
bo‘lib xizmat qilmoqda.
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar qadrsizlanishi
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
222
Banklarning asosiy vositalari va nomoddiy aktivlari bo‘yicha statistik ma’lumotlar ham
diqqatga sazovor. Masalan, 2020
–
2024 yillar davomida ayrim banklarda IT-infratuzilma va filial
binolari qadrsizlanishi qayd etilgan. O‘rtacha hisobda, asosiy vositalarning 3–4 %i bo‘yicha
qadrsizlanish tan olingan. Biroq ko‘plab banklarda bu testlar yetarlicha amalga oshirilmaganligi
sababli real ko‘rsatkichlar rasmiy statistikadan yuqori bo‘lishi mumkin.
Statistik tahlillar banklar faoliyatida ijobiy natijalarni ham ko‘rsatmoqda:
•
2023-
yil oxiriga kelib xalqaro standartlarga o‘tgan yirik banklarda (O‘zmilliybank,
Hamkorbank, Asakabank) kredit portfelining qadrsizlanishi bo‘yicha shaffof hisobotlar taqdim
etilgan.
•
Kredit skoring va stress-
test metodlari qo‘llanilishi natijasida ayrim banklarda muammoli
kreditlar ulushi 1
–
1,5 foiz punktga qisqargan.
•
Investitsiya portfelida qadrsizlanish darajasi 2020-yildagi 6,3 %dan 2024-yilda 4,8 %ga
pasaygan.
Statistik ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekiston tijorat banklarida aktivlarning
qadrsizlanishi masalasi so‘nggi yillarda keskin dolzarblashgan. Pandemiya davridagi
qiyinchiliklar banklarni katta hajmda zahira shakllantirishga majbur qilgan bo‘lsa, iqtisodiy
tiklanish jarayoni muammoli kreditlar ulushini qisqartirdi. Shu bilan birga, asosiy vositalar va
nomoddiy aktivlar bo‘yicha qadrsizlanish testlarining kam qo‘llanilishi, statistik modellar
yetishmasligi va shaffoflikning pastligi hali ham milliy amaliyotning zaif tomonlari sifatida
qolmoqda.
O‘tkazilgan tahlillar tijorat banklarida aktivlarning qadrsizlanishi masalasi hanuz dolzarb
ekanini tasdiqlaydi. Uni samarali hal etish uchun xalqaro standartlarga muvofiq yondashuvlarni
keng tatbiq etish, zamonaviy baholash modellari va raqamli texnologiyalardan foydalanish zarur.
Bu nafaqat banklarning moliyaviy barqarorligini mustahkamlaydi, balki ularning
investorlar oldidagi ishonchliligini oshiradi va xalqaro moliyaviy tizimga integratsiyasini
tezlashtiradi.
Muhokama
Tijorat banklarida aktivlarning qadrsizlanishi va uning hisobini takomillashtirish masalasi
ko‘plab jihatlari bilan muhokamaga arzigulikdir. Chunki u banklarning moliyaviy barqarorligi,
raqobatbardoshligi va xalqaro standartlarga moslashuvi bilan bevosita bog‘liq. O‘tkazilgan
tahlillar shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekiston tijorat banklarida bu yo‘nalishda bir qator yutuqlar bilan
bir qatorda jiddiy muammolar ham mavjud.
Avvalo, muammoli kreditlarning yuqori ulushi, zahiralash mexanizmlarining mukammal
emasligi va qarzdorlar to‘g‘risida ishonchli ma’lumotlar bazasining cheklanganligi banklarda
aktivlarning qadrsizlanish xavfini oshiradi. Bu esa moliyaviy hisobotlarning haqqoniyligi va
banklar faoliyatining shaffofligiga ta’sir ko‘rsatadi. Shu jihatdan qarzdorlar moliyaviy ahvolini
baholashni kuchaytirish, kredit tarixlari ma’lumotlarini kengaytirish va ilg‘or statistik
modellardan foydalanish dolzarb masala bo‘lib qolmoqda.
Boshqa tomondan, xalqaro standartlarga o‘tish jarayonining jadallashuvi ijobiy natijalar
bermoqda. Xususan, IFRS 9 talablari asosida kutilayotgan kredit yo‘qotishlarini hisoblash
mexanizmlarining joriy qilinishi banklarda risklarni boshqarish sifatini oshirmoqda.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
223
Bu yondashuv orqali nafaqat mavjud muammoli aktivlar baholanadi, balki kelgusida
yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan yo‘qotishlarni oldindan prognoz qilish imkoniyati ham paydo
bo‘ladi.
Muhokama jarayonida yana bir e’tiborli jihat shuki, aktivlarning qadrsizlanishi faqat
kreditlar bilan cheklanib qolmaydi. Banklarning asosiy vositalari, IT-infratuzilmalari va
nomoddiy aktivlari ham qadrsizlanishi mumkin. Shu bois, tijorat banklari bu yo‘nalishda ham
muntazam testlar o‘tkazishi, aktivlarning real qiymatini aniqlashda zamonaviy baholash
usullaridan keng foydalanishi zarur.
Shuningdek, shaffoflik va ochiqlik masalalari ham alohida ahamiyatga ega. Moliyaviy
hisobotlarda aktivlarning qadrsizlanishi bo‘yicha batafsil ma’lumotlarning berilishi investorlar,
xalqaro reyting agentliklari va mijozlar ishonchini oshiradi. Aks holda, noaniqlik va yashirin
risklar banklarning obro‘siga putur yetkazishi mumkin.
Muhokama natijalari tijorat banklari oldida ikki tomonlama vazifa turganini ko‘rsatadi:
bir tomondan, mavjud muammolarni hal qilish va xalqaro standartlarga to‘liq moslashish,
ikkinchi tomondan esa, raqamli texnologiyalar va ilg‘or modellardan foydalanib, aktivlarning
qadrsizlanishi hisobini sifat jihatdan yangi bosqichga olib chiqish. Faqat shunda banklarning
moliyaviy barqarorligi ta’minlanib, ularning xalqaro moliya tizimidagi o‘rni mustahkamlanadi.
Xulosa
O‘tkazilgan tadqiqotlar va tahlillar shuni ko‘rsatadiki, tijorat banklarida aktivlarning
qadrsizlanishi va uning hisobini takomillashtirish bank tizimining moliyaviy barqarorligi,
ishonchliligi va xalqaro moliya bozorlariga integratsiyasi uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Aktivlarning qadrsizlanishi nafaqat kredit portfeli, balki asosiy vositalar, investitsiyalar
hamda nomoddiy aktivlar sifatida ham ko‘rib chiqilishi lozim.
Milliy amaliyotda mavjud muammolar
–
statistik modellarning cheklanganligi, qarzdorlar
to‘g‘risidagi ma’lumotlarning yetarli emasligi, qaytarib olinadigan qiymatni aniqlashda
zamonaviy baholash usullaridan to‘liq foydalanilmasligi hamda hisobotlarda shaffoflik
darajasining pastligi
–
banklarning risklarni to‘liq baholashiga to‘sqinlik qilmoqda. Shu bilan
birga, Markaziy bank tomonidan xalqaro standartlarga mos normativ-huquqiy bazaning joriy
etilishi, risk-
menejment tizimlarining takomillashuvi va ayrim banklarda ilg‘or modellarning
qo‘llanilishi ijobiy natijalar bermoqda.
Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, aktivlarning qadrsizlanishini hisobga olishda
kutilayotgan kredit yo‘qotishlari modelini qo‘llash, stress
-testlar va ehtimollik modellari asosida
risklarni prognoz qilish hamda moliyaviy hisobotlarda to‘liq ochiqlikni ta’minlash eng samarali
yo‘ldir.
Umuman olganda, tijorat banklarida aktivlarning qadrsizlanishi hisobini takomillashtirish
quyidagi natijalarga olib keladi:
⎯
banklarning moliyaviy barqarorligi mustahkamlanadi;
⎯
investorlar va mijozlar ishonchi ortadi;
⎯
xalqaro moliyaviy institutlar bilan hamkorlik imkoniyatlari kengayadi;
⎯
bank tizimining umumiy raqobatbardoshligi oshadi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
224
Demak, O‘zbekiston tijorat banklari uchun aktivlarning qadrsizlanishini aniqlash,
baholash va hisobini takomillashtirish
—
nafaqat moliyaviy boshqaruv samaradorligini oshirish,
balki xalqaro moliya tizimiga muvaffaqiyatli integratsiya qilishning ham muhim shartidir.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1.
O‘zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuni. –
Toshkent, 2016.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki. “Tijorat banklarida aktivlar sifatini baholash
tartibi to‘g‘risida”gi Nizom. –
Toshkent, 2022.
3.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi. “Moliyaviy hisobotlar xalqaro standartlariga
o‘tish dasturi”. –
Toshkent, 2021.
4.
International Accounting Standards Board (IASB). IAS 36
–
Impairment of Assets
.
–
London, 2018.
5.
International Accounting Standards Board (IASB). IFRS 9
–
Financial Instruments
.
–
London, 2018.
6.
Deloitte.
Impairment of Financial Assets under IFRS 9: Practical Guide
.
–
London,
2022.
7.
PwC.
IFRS 9 Expected Credit Losses: A Comprehensive Approach
.
–
London, 2021.
8.
EY.
Applying IFRS: Impairment of Assets and Financial Instruments
.
–
London, 2020.
9.
KPMG.
Banking Sector Risk Management under IFRS 9
.
–
New York, 2021.
10.
Halilov, S. (2022).
Banklarda moliyaviy hisobotlarni xalqaro standartlarga o‘tkazish
tajribasi
. Toshkent: Iqtisodiyot.
11.
Karimov, A. (2023).
Kredit risklarini boshqarish va moliyaviy nazorat mexanizmlari
.
Toshkent: Moliya.
12.
Raxmonov, M. (2021).
Tijorat banklarida aktivlar sifatini baholashda nazariy va amaliy
yondashuvlar
. Toshkent: Fan.
13.
Jahon banki.
Uzbekistan Financial Sector Review
.
–
Washington, 2022.
14.
Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi (IMF).
Global Financial Stability Report
.
–
Washington,
2023.
15.
Osiyo Taraqqiyot Banki (ADB).
Financial Sector Development in Central Asia:
Challenges and Opportunities
.
–
Manila, 2021.
