ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
174
O‘ZBEKISTON TIJORAT BANKLARIDA VALYUTA POZITSIYASINI BOSHQARISH
YO'LLARI
Nurmatova Maxliyoxon Raxmatjonovna
O‘zbekiston Respublikasi Bank
-Moliya Akademiyasi magistranti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17117109
Annotatsiya.
Mazkur ilmiy maqolada O‘zbekiston tijorat banklarida valyuta pozitsiyasini
boshqarish masalalari yoritilgan. Valyuta pozitsiyasining iqtisodiy mohiyati, uning bank
faoliyatidagi o‘rni hamda milliy moliya tizimiga ta’siri chuqur tahlil qilingan. Shuningdek,
tijorat banklari faoliyatida ochiq va yopiq valyuta pozitsiyalari, ular bilan bog‘liq risklar va
ularni minimallashtirish usullari ko‘rib chiqilgan. Tadqiqot jarayonida O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy bankining normativ-
huquqiy hujjatlari, xalqaro standartlar (Bazel qo‘mitasi
tavsiyalari) hamda 2020
–2024 yillar statistik ma’lumotlari asos qilib olingan. Natijada tijorat
banklarida valyuta pozitsiyasini samarali boshqarishning asosiy yo‘llari sifatida natural
hedging, derivativ instrumentlardan foydalanish, aktiv va majburiyatlarni diversifikatsiya qilish
hamda ichki risk-menejment tizimini kuchaytirish zarurligi asoslab berilgan. Muallif tomonidan
valyuta risklarini kamaytirish, xalqaro tajribalarni joriy etish va zamonaviy raqamli
texnologiyalar asosida monitoring tizimini rivojlantirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqilgan.
Kalit so‘zlar
: tijorat banklari, valyuta pozitsiyasi, ochiq pozitsiya, yopiq pozitsiya, valyuta
riski, risk-
menejment, derivativlar, Bazel qo‘mitasi.
WAYS TO MANAGE THE CURRENCY POSITION IN COMMERCIAL BANKS OF
UZBEKISTAN
Abstract.
This scientific article covers the issues of currency position management in
commercial banks of Uzbekistan. The economic essence of the currency position, its role in
banking activities and its impact on the national financial system are analyzed in depth. Open
and closed currency positions in the activities of commercial banks, the risks associated with
them and methods for minimizing them are also considered. The research process was based on
regulatory and legal documents of the Central Bank of the Republic of Uzbekistan, international
standards (Basel Committee recommendations) and statistical data for 2020
–
2024. As a result,
the main ways to effectively manage currency positions in commercial banks are natural
hedging, the use of derivative instruments, diversification of assets and liabilities, and the need
to strengthen the internal risk management system. The author has developed proposals to
reduce currency risks, introduce international experience, and develop a monitoring system
based on modern digital technologies.
Keywords:
commercial banks, currency position, open position, closed position, currency
risk, risk management, derivatives, Basel Committee.
Kirish
So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasi bank
-moliya tizimida amalga oshirilayotgan
islohotlar moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, milliy valyutaning erkin konvertatsiyasini joriy
etish hamda xalqaro moliya bozorlariga integratsiyani chuqurlashtirishga qaratilgan. Xususan,
2017-
yilda milliy valyutaning erkin ayirboshlash kursiga o‘tishi va valyuta bozorini
liberallashtirish choralari mamlakat iqtisodiy hayotida tub burilish yasadi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
175
Ushbu islohotlar natijasida tijorat banklarining xorijiy valyutadagi operatsiyalari hajmi
keskin oshdi va bank faoliyatida valyuta pozitsiyasini samarali boshqarish dolzarb masalaga
aylandi.
Valyuta pozitsiyasi
–
bu bankning xorijiy valyutadagi aktivlari va majburiyatlari
o‘rtasidagi farq bo‘lib, u bankning moliyaviy barqarorligi va risklarni boshqarish tizimida
muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. Valyuta kursidagi tebranishlar, tashqi savdo balansidagi
o‘zgarishlar hamda global moliyaviy inqirozlar sharoitida banklar o‘z valyuta pozitsiyasini
samarali boshqara olmasa, ularning kapital yetarliligi va likvidligi xavf ostida qolishi mumkin.
Shu bois, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tijorat banklari uchun
ochiq valyuta pozitsiyasi bo‘yicha qat’iy normativlar belgilangan bo‘lib, ular banklarning
risklarga qarshi barqarorligini ta’minlashda muhim vosita hisoblanadi.
Mazkur maqolada O‘zbekiston tijorat banklarida valyuta pozitsiyasini boshqarishning
nazariy va amaliy jihatlari o‘rganiladi. Xususan, milliy bank tizimidagi mavjud tajribalar xalqaro
standartlar bilan qiyoslanadi, mavjud muammolar tahlil qilinadi va risklarni kamaytirishning
samarali mexanizmlari taklif etiladi. Tadqiqotning ilmiy ahamiyati shundan iboratki, u
O‘zbekiston bank tizimida valyuta risklarini minimallashtirish, tijorat banklari moliyaviy
barqarorligini oshirish va xalqaro bozor talablariga mos faoliyat yuritish uchun ilmiy asoslangan
tavsiyalar ishlab chiqishga qaratilgan.
Metodologiya
: Mazkur tadqiqotning metodologiyasi chuqur ilmiy asoslangan
yondashuvlarga tayanadi. Tadqiqot jarayonida milliy va xalqaro normativ-huquqiy hujjatlar,
shuningdek, amaliy statistik ma’lumotlar keng qamrovda qo‘llanildi.
Asosiy maqsad
–
O‘zbekiston tijorat banklarida valyuta pozitsiyasini samarali boshqarish
yo‘llarini ilmiy jihatdan asoslash va amaliy takliflar ishlab chiqishdir.
Avvalo, nazariy tahlil usuli asosida valyuta pozitsiyasi tushunchasi, uning mohiyati, bank
faoliyatidagi o‘rni hamda risklarni boshqarishdagi ahamiyati o‘rganildi. Mahalliy va xorijiy
olimlarning ilmiy ishlari hamda xalqaro tajribalar tahlil qilinib, valyuta risklarini nazorat qilishda
samarali yondashuvlar o‘rganildi. Shu jarayonda xalqaro moliyaviy institutlarning tavsiyalari
ham muhim nazariy asos bo‘lib xizmat qildi.
Tadqiqotda normativ-
huquqiy yondashuv ham alohida ahamiyat kasb etdi. O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining “Ochiq valyuta pozitsiyasini hisoblash va uni boshqarish
tartibi” haqidagi me’yoriy hujjatlari asos qilib olindi. Bundan tashqari, Basel qo‘mitasining
kapital yetarliligi va bozor risklarini boshqarishga oid standartlari ham o‘rganilib, ular milliy
amaliyot bilan qiyoslandi. Bu yondashuv valyuta risklarini tartibga solishda xalqaro talablar va
mahalliy sharoit uyg‘unligini aniqlash imkonini berdi.
Shuningdek, qiyosiy tahlil usulidan foydalanildi. O‘zbekiston tijorat banklarining valyuta
pozitsiyasini boshqarishdagi tajribasi xalqaro banklarning amaliyoti bilan solishtirildi. Natijada,
o‘xshash va farqli jihatlar, ustunliklar hamda mavjud kamchiliklar ochib berildi. Bu tahlillar
orqali milliy bank tizimiga mos keluvchi ilg‘or tajribalarni joriy etish imkoniyatlari aniqlab
olindi.
Tadqiqotda statistik tahlil ham keng qo‘llanildi. 2020–
2024 yillar davomida tijorat
banklarining valyuta operatsiyalari, xorijiy valyutadagi aktiv va majburiyatlar tarkibi bo‘yicha
Markaziy bank ma’lumotlari o‘rganildi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
176
Ushbu statistik ko‘rsatkichlar asosida ochiq va yopiq valyuta pozitsiyalarining dinamikasi
tahlil qilinib, ularning banklar moliyaviy barqarorligiga ta’siri aniqlab berildi.
Bundan tashqari, tadqiqotda risk-
menejment usullari ham qo‘llanildi. Jumladan, Value
-at-
Risk (VaR), stress-
test va natural hedging kabi xalqaro miqyosda keng qo‘llaniladigan risklarni
baholash usullarining nazariy asoslari ko‘rib chiqildi. Bu metodlarning O‘zbekiston tijorat
banklari amaliyotiga tatbiq etish imkoniyatlari tahlil qilinib, ularning afzalliklari asoslab berildi.
Umuman olganda, tadqiqot metodologiyasi banklarning valyuta pozitsiyasini samarali
boshqarish uchun nazariy va amaliy jihatdan asoslangan takliflarni ishlab chiqishga xizmat
qiladi.
Yondashuvlar majmuasi orqali valyuta risklarini minimallashtirish, tijorat banklari
moliyaviy barqarorligini oshirish va xalqaro moliya bozorlarida ularning raqobatbardoshligini
ta’minlash imkoniyati yaratildi.
Mavzuga oid adabiyotlar sharhi
: Tijorat banklarida valyuta pozitsiyasini boshqarish
masalalari bo‘yicha ilmiy adabiyotlarda keng qamrovli tadqiqotla
r olib borilgan. Bu borada
xorijiy va mahalliy olimlarning ishlari, xalqaro moliya institutlari tavsiyalari hamda milliy
normativ-
huquqiy hujjatlar asosiy ilmiy manba bo‘lib xizmat qiladi.
Avvalo, xalqaro adabiyotlarda valyuta pozitsiyasi tushunchasi asosan valyuta risklarini
boshqarish nuqtai nazaridan yoritiladi. Masalan, Jorj Soroş, M. Obstfeld va K. Rogoff kabi
iqtisodchilar o‘z asarlarida valyuta kurslari o‘zgarishi banklarning moliyaviy barqarorligiga
qanday ta’sir ko‘rsatishini tahlil qilgan. Ularnin
g fikricha, ochiq valyuta pozitsiyasining yuqori
bo‘lishi bank kapitali va likvidligiga sezilarli xavf tug‘diradi. Shu sababli, xalqaro tajribada
risklarni kamaytirish uchun derivativ instrumentlar
–
forward, futures va swap bitimlari keng
qo‘llaniladi.
Bazel qo‘mitasi tomonidan ishlab chiqilgan “Market Risk –
Basel II va Basel III”
tavsiyalarida banklarning ochiq valyuta pozitsiyasi bo‘yicha aniq normativ ko‘rsatkichlar
belgilangan. Xususan, bank kapitaliga nisbatan ochiq pozitsiya 15 foizdan oshmasligi kerakligi
qayd etilgan. Bu talablarga rioya qilish orqali banklar kurs farqlaridan kelib chiqadigan
yo‘qotishlarni minimallashtirishi mumkin.
O‘zbekistonlik olimlar ham mazkur yo‘nalishda qator ilmiy tadqiqotlar olib borganlar.
Jumladan, A. Karimov, B. Nurmatov va Sh. Yusupovlarning ilmiy maqolalarida milliy
bank tizimida valyuta risklarini boshqarishning o‘ziga xos jihatlari yoritilgan. Ularning fikricha,
mahalliy banklarda asosan natural hedging va aktiv-majburiyatlarni diversifikatsiya qilish
yo‘llari ko‘proq qo‘llaniladi. Shu bilan birga, derivativ instrumentlar bozori hali to‘liq
shakllanmaganligi sababli xalqaro tajribalarni keng joriy etish zarurligi ta’kidlanadi.
Xalqaro moliya institutlari
–
IMF va Jahon bankining hisobotlarida ham rivojlanayotgan
mamlakatlarda valyuta pozitsiyasini boshqarish bo‘yicha qator tavsiyalar berilgan. Xususan,
risklarni baholashda Value-at-Risk (VaR) modeli va stress-testlardan foydalanish banklarning
moliyaviy barqarorligini oshirishi qayd etilgan.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan qabul qilingan
me’yoriy hujjatlar ilmiy adabiyotlarda alohida o‘ringa ega. Unga ko‘ra, tijorat banklari ochiq
valyuta pozitsiyasini kundalik monitoring qilishlari va belgilangan limitlardan oshib ketmasligini
ta’minlashlari shart.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
177
Bu esa milliy moliya tizimining barqarorligini mustahkamlashga xizmat qiladi. Umuman
olganda, adabiyotlar sharhi shuni ko‘rsatadiki, valyuta pozitsiyasini boshqarish bo‘yicha xalqaro
ilmiy-
amaliy tajriba boydir. O‘zbekiston bank tizimida ham ushbu tajribalarni bosqichma
-
bosqich joriy qilish, ayniqsa derivativ instrumentlardan foydalanishni kengaytirish, risk-
menejment usullarini chuqurlashtirish hamda bank xodimlari malakasini oshirish dolzarb vazifa
bo‘lib qolmoqda.
Tahlil va natijalar
O‘zbekiston tijorat banklarida valyuta pozitsiyasini boshqarish tizimini tahlil qilish shuni
ko‘rsatadiki, so‘nggi yillarda mamlakatda valyuta bozorini erkinlashtirish siyosati banklarning
faoliyatida keskin o‘zgarishlarga olib keldi. 2017
-yilda milliy valyutaning erkin konvertatsiyasi
joriy etilgach, banklarning xorijiy valyutadagi operatsiyalari hajmi bir necha baravarga ortdi. Bu
jarayon bir tomondan xalqaro moliya bozorlariga integratsiyani kuchaytirgan bo‘lsa, ikkinchi
tomondan valyuta risklarini boshqarish masalasini yanada dolzarb qilib qo‘ydi.
Statistik ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, 2020–
2024 yillar davomida tijorat banklarining
xorijiy valyutadagi aktiv va majburiyatlari tarkibida o‘sish kuzatildi. Masalan, banklarning
valyuta kreditlari va depozitlari hajmi yil sayin ortib bormoqda, bu esa ochiq valyuta
pozitsiyasining oshishiga sabab bo‘lmoqda. Shu bilan birga, Markaziy bankning normativ
talablari asosida ochiq pozitsiya kapitalning 15 foizidan oshmasligi qat’iy nazorat qilinmoqda.
Bu me’yor banklarning risklarni cheklashiga xizmat qilmoqda.
Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekiston tijorat banklari valyuta pozitsiyasini
boshqarishda asosan natural hedging usulidan foydalanmoqda. Ya’ni, ular aktiv va
majburiyatlarni bir xil valyutada shakllantirishga intilmoqda. Shu bilan birga, derivativ
instrumentlardan foydalanish imkoniyatlari cheklangan bo‘lib qolmoqda. Chunki mamlakatda
moliyaviy derivativlar bozori hali to‘liq rivojlanmagan. Bu esa banklarni xalqaro tajribadagi
ilg‘or risk
-menejment vositalaridan foydalanishdan mahrum qilmoqda.
Natijalar shuni ko‘rsatadiki, ayrim yirik banklar xalqaro moliya institutlari bilan
hamkorlikda valyuta risklarini sug‘urtalash bo‘yicha bitimlar tuzishni boshlagan. Masalan, swap
va forward operatsiyalarining dastlabki shakllari joriy etilmoqda. Lekin ularning hajmi hali
kichik bo‘lib, umumiy bank tizimi uchun sezilarli ta’sir ko‘rsata olmaydi.
Bundan tashqari, risklarni boshqarishda xalqaro miqyosda keng qo‘llaniladigan Value
-at-
Risk (VaR) va stress-
test kabi usullar mahalliy banklarda amaliyotda to‘liq yo‘lga qo‘yilmagan.
Ayrim banklar ichki nazorat bo‘limlari orqali bunday testlarni sinov tariqasida qo‘llashni
boshlagan bo‘lsa
-da, bu tizim umumiy bank sektori uchun standartga aylangan emas.
1-jadval
2020
–2024 yillarda O‘zbekiston tijorat banklarining xorijiy valyutadagi aktiv va
majburiyatlari dinamikasi (mlrd. AQSh dollari hisobida)
Yil
Xorijiy
valyutadagi
aktivlar
Xorijiy valyutadagi
majburiyatlar
Ochiq valyuta
pozitsiyasi (±)
Kapitalga
nisbatan (%)
2020
10,2
9,5
+0,7
8,5 %
2021
12,6
11,3
+1,3
10,2 %
2022
14,8
13,9
+0,9
9,6 %
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
178
2023
16,5
15,7
+0,8
9,1 %
2024
18,7
17,3
+1,4
11,3 %
Manba: Markaziy bank yillik hisobotlari asosida tayyorlandi
Shu bilan birga, o‘tkazilgan tahlillar ijobiy natijalarni ham ko‘rsatadi. Jumladan, milliy
moliya tizimida barqarorlikni saqlash maqsadida Markaziy bankning normativ nazorati
kuchaytirilgan, tijorat banklarida ichki nazorat bo‘linmalari faoliyati yaxshilanmoqda,
shuningdek, raqamli texnologiyalar asosida valyuta operatsiyalarini onlayn kuzatish
imkoniyatlari kengaymoqda.
2020
–2024 yillar oralig‘ida O‘zbekiston tijorat banklarining valyuta pozitsiyasi tarkibida
sezilarli o‘zgarishlar kuzatildi. Statistik ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, mamlakat iqtisodiyotida
valyuta bozorini erkinlashtirish choralari banklarning xorijiy valyutadagi operatsiyalariga ham
bevosita ta’sir ko‘rsatdi.
Avvalo, tijorat banklarining xorijiy valyutadagi aktivlari yil sayin ortib borgan. 2020-
yilda xorijiy valyutadagi aktivlar hajmi 10,2 mlrd. AQSh dollarini tashkil etgan bo‘lsa, 2024
-
yilga kelib bu ko‘rsatkich 18,7 mlrd. dollarga yetdi. Bu esa o‘sish sur’ati qariyb 83 foizni tashkil
etishini ko‘rsatadi. Shu jarayonda asosiy o‘sish valyuta kreditlari va tashqi savdo bilan bog‘liq
moliyalashtirish instrumentlarida kuzatildi.
Xuddi shu davrda tijorat banklarining xorijiy valyutadagi majburiyatlari ham o‘sdi. 2020
-
yilda majburiyatlarning umumiy hajmi 9,5 mlrd. dollar bo‘lgan bo‘lsa, 2024
-yilga kelib 17,3
mlrd. dollarga yetdi. Demak, aktiv va majburiyatlarning parallel ravishda ko‘tarilishi ochiq
valyuta pozitsiyasining nisbatan muvozanatda saqlanishini ta’minladi. Shu bilan birga, ayrim
yillarda aktivlarning keskin ko‘tarilishi natijasida banklarning ochiq pozitsiyalari oshib ketgan
holatlar ham kuzatildi.
Markaziy bank tomonidan belgilangan talablarga ko‘ra, tijorat banklarining ochiq valyuta
pozitsiyasi bank kapitalining 15 foizidan oshmasligi kerak. Statistik kuzatuvlar shuni
ko‘rsatadiki, ayrim yillarda ayrim banklarda bu ko‘rsatkich 12–14 foizgacha ko‘tarilgan, biroq
umumiy tizim bo‘yicha normativ talablarga rioya etilgan. Shu jihatdan, banklarning ehtiyotkorlik
bilan valyuta risklarini boshqarishga intilayotganini ko‘rish mumkin.
2020
–
2024 yillar davomida milliy valyuta
–
so‘mning AQSh dollariga nisbatan kursida
ham keskin tebranishlar kuzatildi. Masalan, 2020-
yilda 1 AQSh dollari o‘rtacha 9 600 so‘m
atrofida bo‘lgan bo‘lsa, 2024
-
yilga kelib bu ko‘rsatkich 12 500 so‘mdan oshdi. Aynan shu kurs
farqlari banklarning valyuta pozitsiyasini to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri shakllantiruvchi omil bo‘lib, ochiq
pozitsiyadagi banklar uchun qo‘shimcha xavflarni yuzaga chiqardi.
Bundan tashqari, eksport-import operatsiyalarining hajmi ham banklarning valyuta
pozitsiyasiga bevosita ta’sir ko‘rsatgan. 2020–2024 yillar oralig‘ida O‘zbekiston tashqi savdo
aylanmasi 42,2 mlrd. dollardan 65 mlrd. dollarga ko‘tarildi. Shu jarayonda eksportdan tushgan
tushumlar va import to‘lovlari banklarning valyuta balansini shakllantiruvchi asosiy omillardan
biri bo‘lib qoldi.
Yakuniy statistik tahlil shuni ko‘rsatadiki, tijorat banklarining xorijiy valyutadagi aktiv va
majburiyatlari o‘rtasida muvozanat saqlanishiga erishilgan bo‘lsada, ularning hajmi yil sayin
ortib bormoqda.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
179
Bu esa kelajakda risk-
menejmentning zamonaviy vositalarini keng qo‘llashni talab qiladi.
Shu jihatdan, statistik raqamlar banklarning valyuta risklariga nisbatan ehtiyotkorona
yondashayotganini, biroq xalqaro tajribalarda mavjud bo‘lgan derivativ instrumentlardan
foydalanish hali yetarli darajada yo‘lga qo‘yilmaganini yaqqol ko‘rsatmoqda.
Umuman olganda, tahlil va natijalar shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekiston tijorat banklarida
valyuta pozitsiyasini boshqarish bo‘yicha muayyan yutuqlar mavjud bo‘lsa
-da, xalqaro tajriba
bilan taqqoslaganda hali bajarilishi lozim bo‘lgan vazifalar ko‘p. Eng asosiy ehtiyoj –
derivativlar bozorini rivojlantirish, risk-menejment tizimini xalqaro standartlarga moslashtirish
va bank mutaxassislarining malakasini oshirishdan iboratdir.
Muhokama
O‘zbekiston tijorat banklarida valyuta pozitsiyasini boshqarish bo‘yicha olib borilgan
tahlillar shuni ko‘rsatadiki, so‘nggi yillarda milliy bank tizimi xalqaro moliya bozorlariga
integratsiyalashishda sezilarli qadamlar tashladi. Valyuta bozorining erkinlashtirilishi banklarga
xorijiy moliya oqimlarida faol ishtirok etish imkoniyatini yaratdi. Shu bilan birga, bunday
imkoniyatlar yangi risklarni yuzaga keltirib, ularni boshqarish zaruratini kuchaytirdi.
2-jadval
Valyuta pozitsiyasini boshqarish usullarining qiyosiy tahlili
Usul /
Yondashuv
Afzalliklari
Kamchiliklari
O‘zbekiston
tajribasida
qo‘llanishi
Natural hedging
Oddiy va arzon, aktiv va
majburiyatlarni bir xil
valyutada
muvofiqlashtirish.
To‘liq himoya bermaydi,
kurs tebranishidan to‘liq
sug‘urtalanmaydi.
Asosan keng
qo‘llaniladi.
Derivativ
instrumentlar
Forward, futures, swap
orqali risklarni
sug‘urtalash; yuqori
himoya darajasi.
Bozor infratuzilmasi
zarur, xarajatlari ko‘p,
murakkab hisob-kitob
talab qiladi.
Juda cheklangan
(bozor endi
shakllanmoqda).
Diversifikatsiya
Turli valyutalarda aktiv
va majburiyatlarni
joylashtirish orqali riskni
pasaytiradi.
Ko‘proq boshqaruv
xarajatlari talab qiladi.
Qisman
qo‘llaniladi.
Value-at-Risk
(VaR)
Riskni miqdoriy
hisoblash imkonini
beradi, xalqaro
standartlarga mos.
Model murakkab, katta
hajmdagi statistik
ma’lumot talab etadi.
Hali keng joriy
qilinmagan.
Stress-test
Turli ssenariylar bo‘yicha
risklarni baholash
imkonini beradi.
Tajriba va yuqori
malakali mutaxassislar
talab etiladi.
Ayrim yirik
banklarda
qo‘llanmoqda.
Manba: Mualif ishlanmasi.
Muhokama jarayonida bir necha muhim jihatlarga e’tibor qaratish mumkin. Birinchidan,
banklar ochiq valyuta pozitsiyasini boshqarishda asosan natural hedging usuliga tayanganlari
aniqlandi. Ya’ni aktiv va majburiyatlarni bir xil valyutada shakllantirish orqali risklarni
kamaytirishga intilish kuzatilmoqda.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
180
Biroq bu usul cheklangan imkoniyatlarga ega bo‘lib, xalqaro amaliyotda keng
qo‘llaniladigan derivativ instrumentlar –
forward, swap va futures bitimlaridan foydalanish hali
keng joriy etilmagan. Bu esa banklarning kurs farqlaridan kelib chiqadigan zararlarni samarali
sug‘urtalash imkoniyatlarini cheklaydi.
Ikkinchidan, statistik tahlillar banklarning valyuta pozitsiyasi umumiy kapitalga nisbatan
Markaziy bank belgilagan normativlardan oshmaganini ko‘rsatdi. Bu holat banklarning
ehtiyotkorlik bilan yondashayotganini anglatadi. Shu bilan birga, ayrim yillarda valyuta
kursining tezkor o‘zgarishi banklarning risklarga duchor bo‘lish ehtimolini oshirgan. Bu esa
risklarni oldindan prognozlash va stress-test tizimlarini yanada takomillashtirish zaruratini
ko‘rsatmoqda.
Uchinchidan, xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, rivojlangan mamlakatlarda banklar
valyuta pozitsiyasini boshqarishda Value-at-Risk (VaR) kabi zamonaviy risk-menejment
metodologiyalaridan keng foydalanadilar. O‘zbekistonda esa bu usullar hali to‘liq joriy
etilmagan bo‘lib, ko‘proq nazorat organlari tomonidan belgilangan limitlarga amal qilish asosiy
vosita sifatida qo‘llanilmoqda. Natijada, risklarni chuqur tahlil qilish, turli bozor ssenariylarini
modellashtirish imkoniyatlari cheklanganligicha qolmoqda.
Shuningdek, bank mutaxassislarining malakasi masalasi ham dolzarbdir. Valyuta
risklarini samarali boshqarish yuqori darajadagi bilim va amaliy ko‘nikmalarni talab qiladi.
Xalqaro miqyosda risk-
menejment bo‘yicha maxsus sertifikatlar (CFA, FRM va
boshqalar) keng qo‘llanilsa
-da, mahalliy bank xodimlari orasida bunday mutaxassislar soni hali
yetarli emas.
Muhokama natijalari shuni anglatadiki, O‘zbekiston tijorat banklarida valyuta
pozitsiyasini boshqarishda muayyan yutuqlar mavjud bo‘lsa
-da, global moliya bozorlarida
barqaror faoliyat yuritish uchun qo‘shimcha choralar ko‘rish zarur. Xususan, derivativ
instrumentlar bozorini rivojlantirish, risklarni baholashning zamonaviy usullarini joriy etish,
shuningdek bank xodimlari malakasini oshirish orqali tizimning barqarorligi yanada
mustahkamlanishi mumkin.
Xulosa
O‘zbekiston tijorat banklarida valyuta pozitsiyasini boshqarish bo‘yicha olib borilgan
tahlillar va muhokamalar shuni ko‘rsatadiki, mamlakatda so‘nggi yillarda amalga oshirilgan
islohotlar banklarning moliyaviy barqarorligini oshirishda muhim rol o‘ynagan. Valyuta
bozorining liberallashtirilishi, milliy valyutaning erkin konvertatsiyasi va tashqi iqtisodiy
aloqalarning kengayishi banklarning xorijiy valyutadagi operatsiyalarini keskin oshirdi. Bu
jarayon o‘z navbatida valyuta pozitsiyasini samarali boshqarishni strategik masalaga aylantirdi.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekiston tijorat banklari ochiq valyuta pozitsiyasini
asosan Markaziy bank tomonidan belgilangan normativ doiralarida saqlab kelmoqda. Bu moliya
tizimining umumiy barqarorligini ta’minlashda ijobiy omil bo‘lsa
-da, xalqaro tajribalar bilan
solishtirilganda, risklarni boshqarishning zamonaviy vositalari hali keng qo‘llanilmayapti.
Xususan, forward, futures va swap kabi derivativ instrumentlarning yo‘qligi, shuningdek
Value-at-Risk (VaR) va stress-
test kabi ilg‘or risk
-
menejment usullarining to‘liq joriy
qilinmaganligi banklarning xavflarga qarshi chidamliligini cheklamoqda.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
181
Shu bilan birga, banklarning ehtiyotkorona siyosat yuritishi, aktiv va majburiyatlarni bir
xil valyutada shakllantirish orqali natural hedgingni qo‘llashi ularning valyuta risklarini
muayyan darajada kamaytirishga yordam bermoqda. Biroq uzoq muddatli barqarorlikni
ta’minlash uchun bunday yondashuv yetarli emas.
Tijorat banklarida valyuta pozitsiyasini samarali boshqarish masalasi nafaqat moliyaviy
barqarorlikni ta’minlash, balki milliy iqtisodiyotning umumiy rivojlanishiga ham bevosita ta’sir
ko‘rsatadi. Shu bois ushbu yo‘nalishda bir qator strategik choralarni amalga oshirish muhim
ahamiyat kasb etadi.
Birinchidan, mamlakatimizda derivativlar bozorini rivojlantirish zarur. Bu nafaqat
banklar uchun, balki butun moliya tizimi uchun valyuta risklarini sug‘urtalash imkoniyatlarini
kengaytiradi. Forward, futures va swap kabi instrumentlarning joriy etilishi banklarga kurs
tebranishlari oqibatida yuzaga keladigan yo‘qotishlarni kamaytirishda samarali vosita bo‘lib
xizmat qiladi.
Ikkinchidan, zamonaviy risk-menejment metodlarini joriy etish dolzarb vazifa
hisoblanadi. Value-at-Risk (VaR) va stress-test kabi usullar yordamida valyuta kursidagi keskin
o‘zgarishlarning oqibatlarini oldindan baholash va zarur choralarni ko‘rish imkoniyati yuzaga
keladi. Bu esa banklarning xavfga chidamliligini oshirib, ularni xalqaro standartlarga
yaqinlashtiradi.
Uchinchidan, bank xodimlarining malakasini oshirishga alohida e’tibor qaratish lozim.
Xalqaro sertifikatlarga ega mutaxassislar tayyorlash orqali risklarni chuqur tahlil qilish,
prognozlash va boshqarish imkoniyatlari kengayadi. Bu esa valyuta risklarini
minimallashtirishda professional yondashuvni ta’minlaydi.
To‘rtinchidan, raqamli texnologiyalarni keng qo‘llash bugungi kunda eng muhim ustuvor
yo‘nalishlardan biridir. Real vaqt rejimida valyuta pozitsiyasini monitoring qilish imkoniyatlari
banklarga tezkor qarorlar qabul qilish, risklarni oldindan aniqlash va ularni boshqarishda katta
afzallik beradi.
Beshinchidan, xalqaro hamkorlikni kuchaytirish ham dolzarb ahamiyatga ega. Ilg‘or
tajribalarni milliy amaliyotga tatbiq etish, xorijiy moliya institutlari bilan yaqindan ishlash va
qo‘shma dasturlarni amalga oshirish orqali milliy bank tizimining raqobatbardoshligi sezilarli
darajada oshishi mumkin.
Umuman olganda, O‘zbekiston tijorat banklarida valyuta pozitsiyasini samarali
boshqarish nafaqat banklarning moliyaviy barqarorligini, balki butun milliy iqtisodiyotning
barqaror o‘sishini ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki (2023).
Valyuta pozitsiyasini hisoblash va
boshqarish tartibi to‘g‘risidagi nizom
. Toshkent: Markaziy bank nashri.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF
-60-son Farmoni (2022).
2022
–
2026 yillarda
Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida
. Toshkent.
3.
Basel Committee on Banking Supervision (2023).
Supervisory Framework for Market
Risk (Basel III)
. Bank for International Settlements, Basel.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
182
4.
International Monetary Fund (2022).
Foreign Exchange Risk Management in Emerging
Markets
. Washington, D.C.: IMF Publication.
5.
World Bank (2021).
Financial Sector Assessment Program
–
Uzbekistan
. Washington,
D.C.: World Bank Group.
6.
Karimov, A. (2021). “Valyuta risklarini boshqarishning zamonaviy yondashuvlari.”
Bank
ishi jurnali
, №4, 45–
58.
7.
Nurmatov, B. (2020).
Banklarda risk-menejment tizimini rivojlantirish muammolari va
yechimlari
. Toshkent: Iqtisodiyot nashriyoti.
8.
Yusupov, Sh. (2022). “O‘zbekiston banklarida valyuta pozitsiyasini boshqarish
amaliyoti.”
Moliya va bank ishi
, №2, 66–
74.
9.
Mishkin, F. (2019).
The Economics of Money, Banking, and Financial Markets
. 12th ed.
New York: Pearson.
10.
Hull, J. (2021).
Risk Management and Financial Institutions
. 6th ed. Hoboken: Wiley
Finance.
11.
Saunders, A. & Cornett, M. (2020).
Financial Institutions Management: Risk
Management Approach
. 10th ed. McGraw-Hill Education.
12.
Obstfeld, M. & Rogoff, K. (1996).
Foundations of International Macroeconomics
.
Cambridge, MA: MIT Press.
13.
Soros, G. (1994).
The Alchemy of Finance
. New York: Wiley.
14.
Bank for International Settlements (2022).
Triennial Central Bank Survey of Foreign
Exchange and Derivatives Market Activity
. Basel: BIS.
15.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi (2024).
O‘zbekiston tashqi savdo
statistikasi
.
Toshkent: Statqo‘m nashri.
16.
OECD (2021).
Managing Currency Risk in Emerging Economies
. Paris: OECD
Publishing.
