Sentabr, 2025-Yil
9
ǴÁREZSIZLIK JILLARINDA ARXEOLOGIYA ILIMINDE QARAQALPAQSTANDA
ALIP BARILǴAN XALIQARALIQ BIRGE ISLESIWLER HÁM ONIŃ NÁTIYJELERI
Ilauatdinov Raxat
Qaraqalpaq mámleketlik universiteti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17051975
Annotaciya. Maqalada ǵárezsizlik jıllarında Qaraqalpaqstanda alıp barılǵan
arxeologiyalıq izertlewler hám ashılıwlar, arxeologiya tarawına bolǵan itibar, sırt el
mámleketlerdiń ilimpazları menen birgeliktegi arxeologiyalıq izlenisler haqqında sóz etiledi.
Tayanısh sózleri: Tashqirman oazisi, Ǵ.Xojaniyazov, Aqshaxan qala, Ámiwdárya,
ekspediciya, Kerder qalaları.
INTERNATIONAL COOPERATION IN THE FIELD OF ARCHAEOLOGY IN
KARAKALPAKSTAN DURING THE YEARS OF INDEPENDENCE AND ITS RESULTS
Annotation. The article discusses the archaeological research and discoveries carried out
in Karakalpakstan during the years of independence, attention to the field of archaeology, and
joint archaeological research with scientists from foreign countries.
Keywords: Tashkirman oasis, G. Khojaniyazov, Akchakhan fortress, Amu Darya,
expedition, Kerder cities.
МЕЖДУНАРОДНОЕ СОТРУДНИЧЕСТВО В ОБЛАСТИ АРХЕОЛОГИИ В
КАРАКАЛПАКСТАНЕ В ГОДЫ НЕЗАВИСИМОСТИ И ЕГО РЕЗУЛЬТАТЫ
Аннотация. В статье рассказывается об археологических исследованиях и
открытиях, проведенных в Каракалпакстане в годы независимости, внимании к области
археологии, археологических исследованиях в сотрудничестве с учеными зарубежных
стран.
Ключевые слова: Ташкирманский оазис, Г.Ходжаниязов, крепость Окчахон,
Амударья, экспедиция, города Кердер.
Ǵárezsizlik jıllarında mámleketimizde tariyx pániniń tiykarǵı baǵdarlarınıń biri bolǵan
arxeologiya ilimin rawajlandırıw máselelerine ayrıqsha dıqqat awdarıldı. Bul sózimizdiń dáliyili
sıpatında arxeologiyalıq izertlewlerdi jáne de zaman talapları dárejesine alıp shıǵıwdı maqset
etiwshi «Ózbekstanda Arxeologiya ilimin rawajlandırıw kontseptsiyası»nıń qabıl qılınǵanlıǵın
keltirip ótiwimiz múmkin[2,7-11]. 1993-jıldan baslap O’zbekistan Ulıwma jáhán mádeniy hám
tábiyiy miyrastı qorg’awdı támiyinlew haqqındag’ı BMSH konventsiyasına ag’za boldı.
Arnawlı nızamlar, sonıń ishinde 2001-jılı 30-avgustta «Mádeniy miyras ob’ektlerin
qorg’aw hám olardan paydalanıw haqqında», 2009-jılı 16-iyunda «Arxeologiyalıq miyras
ob’ektlerin qorg’aw hám olardan paydalanıw haqqında» qabıl etiliwi menen birge Qaraqalpaqstan
Respublikası Ministrler Keńesi 2006-jıl 13-oktyabrdegi arnawlı qararı menen u’lkemiz
aymag’ındag’ı barlıq tu’rdegi mádeniy miyras ob’ektleri qaytadan mámleketlik qorg’aw dizimine
kirgizildi.
Qaraqalpaqstan tariyxıynıń ele belgisiz bolǵan dáwirlerine ilimiy anıqlıqlar kirgiziwde
jazba dereklerge salıstırǵanda, arxeologiyalıq materiallar kóbirek áhmiyetke iye ekenligi málim.
Sebebi úlkemiz tariyxı boyınsha maǵlıwmatlar beriwshi jazba derekler oǵada azshılıqtı
quraydı.
Sentabr, 2025-Yil
10
Sonlıqtan, biz arxeologiyalıq materiallar járdeminde mıńlaǵan jıllıq tariyxımız betlerin,
ata-babalarımızdıń jasaǵan dáwirindegi turmıs kartinasın materiallıq tabılmalar arqalı ǵana jarıtıp
beriwimiz múmkin. Sonday-aq, sońǵı jıllardaǵı arxeologiya ilimindegi rawajlanıwlar, jańadan-
jańa ilimiy-izertlew metodlarınıń payda bolıwı, arxeologiyalıq obektlerdi úyreniwde xalıqaralıq
tájriybeden paydalanǵan halda, zamanagóy texnikalardı keń qollanıw zárúrligin júzege
keltirdi[3,35].
Ilimdegi bul rawajlanıwlar, álbette, jańadan-jańa tariyxıy ashılıwlarǵa sebep bolmaqta.
Arxeologiya ilimindegi jáhán kólemindegi bolıp atırǵan jańalıqlardan, Qaraqalpaqstanlı
arxeologlarda shette qalmadı. Ǵárezsizlik sharapatı menen jaratılǵan keń imkaniyatlardan
paydalanıp shet elli kásiplesleri menen ilimiy birge islesiw jumısların jolǵa qoyıw
múmkinshiliklerine iye boldı. Elimizdiń bay arxeologiyalıq esteliklerin izertlewde shet ellik
alımlar menen birge islesiwge keń mu’mkinshilik tuwdı. Sońg’ı jigirma jılg’a shamalas waqıttan
berli u’lkemizde «Qaraqalpaqstan-Avstraliya» xalıq aralıq arxeologiyalıq ekspeditsiyası islep
turıptı. Bul ekspeditsiyanıń dala izertlewlerinde, sonday-aq laborotoriyalıq jumıslarında Avstraliya
alımlarınan basqa Frantsiya, AQSHtıń Kaliforniya universiteti wákilleri qatnaspaqta.
Usı bergelikli izertlewler barısında áyyemgi Tashqırman oazisi ashıldı. Beruniy rayonı
aymag’ında burın ilimde belgili hám belgisiz bolıp kelgen onlap áyyemgi hám orta ásirlerge tiyisli
qala-awıllar menen birneshe háwliler, suwg’arıw sistemaları, diyxanshılıq atızlar arxeologiyalıq
kartag’a tu’sirildi. Bul ashılgan jańalıq jer júzlik arxeologiyalıq jámiyetshiliktiń qızıg’ıwshılıg’ına
sebep bolıp hám Ózbekistan Respublikası Ministrler Kabinetiniń arnawlı qararı menen 2007-jıl
oktyabr ayında xalıq aralıq ko’lemde simpozium o’tkerildi. Sonıń menen birge arxeolog ilimpaz
Ǵayratdin Xojaniyazovqa Ózbekistan Qaharmanı húrmetli ataǵınıń beriliwi – bul qaraqalpaq
xalqınıń bay tariyxına, tákirarlanbas mádeniyatına, ilimine berilgen eń joqarı baha bolıp
esaplanadı [2, 4-5].
Bul sózlerimizdiń dáliyili retinde Ózbekstan Ilimler Akademiyası Qaraqalpaqstan
bóliminiń Arxeologiya bólimi arxeolog alımları tárepinen 1995-jıldan baslap Qaraqalpaqstan
Respublikası Beruniy rayonı aymaǵında jaylasqan Aqshaxan qala esteliginde Avstraliyalı
arxeolog alımlar menen birge arxeologiyalıq qazıw jumısların alıp barıwdı jolǵa qoyǵanlıǵında
kóriwimizde boladı. Xalıq aralıq ekspeditsiya Aqshaxan qalada usı jıldan ilimiy-izertlew
jumısların basladı. Aqshaxan esteliginen tısqarı Tasqırman tóbe esteliginde de qazıw jumısları alıp
barıldı. Qaraqalpaqstan-Avstraliya xalıqaralıq arxeologiyalıq ekspeditsiyası jumıslarına jergilikli
arxeolog alımlardan V.N.Yagodin, Ǵ.Xojaniyazov hám Avstraliyalı arxeologlardan Sidney
universiteti doktorı A.G.Bettsler uzaq jıllar dawamında basshılıq etti. Sonıń menen birge
xalıqaralıq ekspediciya Franciya (M.Minardi) hám basqa shet el mámleketleriniń arxeologları
qatnastı [1, 12].
Akademiyanıń ǵárezsizlik jıllarında úyrenip, ilimiy-izertlew jumısların alıp barǵan oraylıq
qalalarınan biri bolıp, Sultan Uvays taw dizbeginen 15 km túslikte, Beruniy aymaǵı «Azat»
shirket xojalıǵı aymaǵında jaylasqan. Aqshaxan qala ilimiy tárepten birinshi mártebe 1956-jılı
pánge málim boldı. 1982-1985-jıllarda bul estelikte arxeolog Ǵ.Xodjaniyazov tárepinen
arxeologiyalıq izertlew jumısları júrgizildi. Nátiyjede, qalanıń tiykarǵı aymaǵı anıqlandı. Sonnan
keyin, bul qalanıń oǵada úlken qala bolǵanlıǵı hám onıń payda bolıw dáwiri ele de burınıraqta
ekenligi anıqlandı.
Sentabr, 2025-Yil
11
Qala átirapın qorǵap turǵan uzın diywal qaldıqları ashıldı. Sonday-aq, bul qala Xorezm
mámleketiniń antik dáwirdegi paytaxtlarınan bir bolǵanlıǵı haqqında pikirler aytıldı. 1995-jılı
Aqshaxan qalada Qaraqalpaqstan-Avstraliya xalıqaralıq ekspeditsiyası óz jumısın basladı. Bir
neshe máwsim dawamında estelikte alıp barılǵan qazıw jumısları barısında, onıń joqarǵı hám
tómengi qaladan turǵanlıǵın, olardıń ishlerinde basqarıw hám diniy qurılıslardıń bar bolǵanlıǵı
anıqlandı, qorǵan diywalları, topxanaları ashıldı. Qalanıń salınǵan waqtı hám onıń mámlekettiń
Oraylıq qalası bolǵanlıǵı haqqındaǵı pikirler belgili dárejede óziniń tastıyǵın taptı [3, 37].
2006-jılda Aqshaxan qalada alıp barılǵan qazıw jumısları waqtında qala ibadatxanası
diywalların áyyemgi waqıtlarda bezep turǵan tórt qıylı reń menen islew berilgen onlap súwretler
galereyası tabıldı. Bul haqqında Ózbekstan ǵalaba xabar qurallarında, televideniede hátteki
internette maǵlıwmatlar berildi. Alımlardıń anıqlawınsha bul súwretler tek Xorezmde ǵana emes,
bálki pútkil Orta Aziyada eń áyyemgi súwretler qatarına kiriwin ayttı. Sonday-aq, bul súwretler
Ayyemgi Xorezm shaxları násiliniń súwretler galereyasına tiyisli ekenligin anıqladı. Demek,
Aqshaxan qala óziniń qurılıs joybarına qaray ásirler dawamında arab-parsı avtorları tárepinen kóp
mártebe súwretlengen. Biri ekinshisiniń ishinde jaylasqan úsh qala qorǵanlardan ibarat mámleket
paytaxtı haqqındaǵı shamalawlarǵa sáykes keletuǵın túslik Aral boyındaǵı birden-bir estelikdur.
Arab hám parsı avtorları tiykarınan orta ásirlerge baylanıslı qala haqqında sóz júritken.
Aqshaxan qalanıń ahamaniyler basqınshılıǵınan keyingi Xorezm mámleketiniń paytaxtı
ekenligi haqqındaǵı pikir 2000-jılı oktyabr ayında Bostan qalasında (Qaraqalpaqstan
Respublikası) ótkerilgen «Jáhán mádeniyatı tariyxı sistemasında áyyemgi Xorezm
tsivilizatsiyasınıń ornı» xalıq aralıq simpoziumı hám «Áyyemgi Tasqırman oazisi arxeologiyası»
dala seminarı qatnasıwshıları tárepinen qollap-quwatlandı. Qalada xalıq aralıq arxeologiyalıq
ekspeditsiyası izleniwler alıp barıwın dawam etti. Izertlewler barısında házirge shekem ilimge
námálim bolǵan tariyxıy jańalıqlar ashılıp, xalqımızdıń áyyemgi dáwir tariyxı, mádeniyatın ele de
tereńnen úyreniwge xızmet qıldı [5, 87-88].
2007-jılı áyyemgi Xorezm tsivilizatsiyasın birinshilerden bolıp ilimiy tárizde tiykarlaǵan
ullı alım Ózbekstan Ilimler Akademiyasınıń húrmetli akademigi, Rossiya Ilimler Akademiyasınıń
korrespondent aǵzası, professor Sergey Pavlovich Tolstovtıń tuwılǵanına 100 toldı. Usı múnásebet
penen 2007-jıldıń 2-4-oktyabr kúnleri Nókis qalasında xalıqaralıq Simpozium hám
Qaraqalpaqstan-Avstraliya xalıq aralıq ekspeditsiyasınıń Beruniy rayonı bazasında «Tasqırman
oazisiniń áyyemgi arxeologiyası» atamasındaǵı ekinshi seminarı ótkerildi. Anjumanǵa bir neshe
shet ellerden arxeolog alımlar mirát etildi. Bul Qaraqalpaq arxeolog alımlarınıń izertlew
nátiyjelerninde ashqan jańalıqlarınıń dúnya alımları tárepinen tán alınıwınıń jańa basqıshı bolıp
tabıldı.
Aqshaxan qala menen bir qatarda Qaraqalpaqstan-Avstraliya xalıqaralıq ekspeditsiyası
aǵzaları tárepinen Tashqırman tóbe esteligi de úyrenildi. Tashqırman tóbe de arxeologiyalıq
qazıw isleri 1996-jılı baslandı. Izertlewler barısında esteliktiń keyingi jıllarda alıp barılǵan
jumıslar waqtında baylanıslı kóp jerleri buzılıp ketkenligi málim boldı. A`sirese, qazılǵan úlken
jap Tashqırman tóbe esteligin ekige bólip taslaǵanı málim boldı. Ayrım jerleri usı jerge taqap
egilgen paxta atızına aylandırıp jiberilgen. Onnan qalaberse sońǵı jıllarda ótkizilgen Nókis-
Tashkent temir jolına esteliktiń kóp topıraqları paydalanılǵan. Mine usılar nátiyjesinde esteliktiń
maydanı úsh-tórt gektardı quraydı [4, 172-178].
Sentabr, 2025-Yil
12
Akademiya arxeolog alımları 2000-2004-jıllarda Qırantaw esteleginde arxeologiyalıq
qazıw jumısların alıp bardı. Áhmiyetli tárepi bul izertlew jumıslarında jergilikli arxeolog alımlar
menen birge shet elli izertlewshilerde qatnasıp, qazıw jumısları dawamında úlken jetiskenliklerge
erisildi. Birneshe jıllar dawamında Qıran tawda alıp barılǵan izertlewlerde Frantsiyanıń Milliy
ilim-izertlew orayı antropolog alımı Xulio Bendezu-Sarmiento, Lion universiteti genetika
laboratoriyası genetik ilimpazları Lyudovik Orlando hám Katrin Ennilar, sonday-aq, Avstraliyanıń
Adelaida universitetinen Timoti Ansonlar qatnastı.
Ádebiyatlar
1.
Ҳакимниязов Ж., Мамедов А. Қарақалпақстанда археология илиминиң қәлиплесиӯи
ҳәм раӯажланыӯы тарийхы. Нөкис «Илимпаз» 2022.
2.
Xojaniyazov
Ǵ.
Ǵárezsizlik
jıllarındaǵı
arxeologiya
ilimindegi
ashılıwlar//Qaraqalpaqstannıń eń jańa tariyxınıń áhmiyetli mashqalaları. N. 2014
3.
Xodjaniyazov Ǵ. Qadimgi Xorazm Mudofaa inshootlari. T. 2007
4.
Ягодин В.Н., Ходжаниязов Г.Х., Статов В.А. Внешняя стена городище Казахлыяткан.
История Узбекистана в археологических и письменных источниках. Ташкент, 2005, С.
172-178
5.
Беттс А.В.Г., Ягодин В.Н., Ходжаниязов Г.Х. Археологические изискания в
древнем Ташкырманском оазисе. Археологические исследования в Узбекистане 2004-
2005 годы. Ташкент, «Фан», 2006
