5
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 8
OʻZBEK TILI DARSLARIDA NUTQIY KOMPETENSIYANI RIVOJLANTIRISHDA
AI NING OʻRNI VA AHAMIYATI
Bobojonova Sitora Anvar qizi
Toshkent viloyati Yangiyo‘l tuman 16-maktab ona tili va adabiyoti fani o‘qituvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17043379
Annotatsiya. Tezisda oʻzbek tili darslarida o‘quvchilarning nutqiy kompetensiyasini
rivojlantirish jarayonida sun’iy intellekt (AI) texnologiyalaridan foydalanish masalasi tahlil
qilinadi. Sun’iy intellekt vositalarining til o‘qitishdagi imkoniyatlari, ularning interaktiv muhit
yaratish, o‘quvchini mustaqil fikrlash va og‘zaki hamda yozma nutq ko‘nikmalarini
shakllantirishdagi o‘rni yoritiladi. Shuningdek, nutqiy kompetensiyani rivojlantirishga xizmat
qiluvchi innovatsion yondashuvlar, o‘qituvchi va sun’iy intellektning o‘zaro hamkorligi, bu
jarayondagi samaradorlik va amaliy ahamiyat masalalari ochib beriladi.
Kalit so‘zlar: sun’iy intellekt, nutqiy kompetensiya, Oʻzbek tili darslari, innovatsion
texnologiyalar, ta’lim samaradorligi.
KIRISH
Bugungi globallashuv va raqamli texnologiyalar asrida ta’lim jarayonini ilg‘or
texnologiyalarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Ayniqsa, til o‘qitish metodikasida sun’iy
intellektning oʻrni kundan-kunga ortib bormoqda. Oʻzbek tili darslari o‘quvchilarning ona tilida
mustaqil fikrlash, o‘z fikrini og‘zaki va yozma shaklda aniq ifodalash, tilning boy
imkoniyatlaridan nutqiy vaziyatlarda samarali foydalanish kabi ko‘nikmalarini shakllantirishga
qaratilgan. Shu nuqtayi nazardan, nutqiy kompetensiyani rivojlantirish jarayonida sun’iy intellekt
imkoniyatlaridan oqilona foydalanish zamonaviy ta’limning dolzarb vazifasiga aylanmoqda.
ASOSIY QISM
Oʻzbek tili darslarida nutqiy kompetensiyani rivojlantirishda sun’iy intellektning eng
katta afzalliklaridan biri — u o‘quvchilar uchun interaktiv muhit yaratib bera olishidir. Masalan,
sun’iy intellekt asosidagi dasturlar o‘quvchilarga to‘g‘ri talaffuz, intonatsiya, leksik boylikdan
foydalanish bo‘yicha mashqlarni avtomatik tarzda taqdim etishi mumkin. O‘quvchi gapirgan
matnni dastur avtomatik tahlil qiladi, xatolarni ko‘rsatadi, to‘g‘ri variantini taklif etadi. Bunday
yondashuv nafaqat og‘zaki nutqni, balki yozma nutqni ham rivojlantirishga xizmat qiladi [1].
Ikkinchidan, sun’iy intellekt vositalari o‘quvchilarda mustaqil ishlash va fikrlash
kompetensiyasini shakllantirishga yordam beradi. Masalan, AI yordamida ishlab chiqilgan mobil
ilovalar o‘quvchilarga turli mavzularda insho yozish, matn tahrirlash, sinonim va antonimlarni
topish, grammatik jihatdan to‘g‘ri gap tuzish kabi topshiriqlarni bajarish imkonini beradi.
Natijada, o‘quvchilar o‘z bilimlarini faqat dars jarayonida emas, balki mustaqil ravishda
ham rivojlantirish imkoniga ega bo‘ladi.
Uchinchidan, sun’iy intellekt vositalari ta’lim jarayonini individuallashtirish imkonini
beradi.
Har bir o‘quvchining qobiliyati, nutqiy saviyasi, qiziqishlari turlicha bo‘ladi. An’anaviy
darslarda barcha o‘quvchilarga bir xil topshiriqlar berilsa, AI dasturlari esa har bir o‘quvchining
bilim darajasiga qarab shaxsiylashtirilgan topshiriqlarni taqdim etadi. Bu esa o‘quvchilarda
nutqiy kompetensiyani samarali rivojlantirishga yordam beradi [2].
Nutqiy kompetensiyani rivojlantirishda AI’dan foydalanishning yana bir muhim tomoni
shundaki, u ijodiy fikrlashni rag‘batlantiradi.
6
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 8
Masalan, o‘quvchilardan matnlarni qayta hikoya qilish, yangi hikoya yaratish, suhbat
ssenariylari yozish, bahs-munozara mashqlarida ishtirok etish kabi topshiriqlarni bajarishda AI
yordam beradi. Bunday topshiriqlar o‘quvchilarning ijodiy salohiyatini yuzaga chiqaradi, tilni
real muloqot vositasi sifatida qo‘llash imkoniyatini kengaytiradi.
Shuningdek, AI yordamida virtual suhbatdoshlik muhitini yaratish ham mumkin.
Masalan, o‘quvchi sun’iy intellekt bilan o‘zbek tilida muloqot qilishi, turli mavzularda
savol-javob qilishi, bahslashishi orqali o‘zining og‘zaki nutqini mashq qiladi. Bu jarayon
o‘quvchilarni tabiiy muloqot vaziyatlariga yaqinlashtiradi va ularning tilni faol qo‘llash
ko‘nikmasini mustahkamlaydi.
O‘qituvchilar uchun ham AI katta yordamchi hisoblanadi. Sun’iy intellekt yordamida
dars ishlanmalari, testlar, mashq materiallari, interaktiv o‘yinlarni qisqa vaqtda tayyorlash
mumkin. Bu o‘qituvchining vaqtini tejaydi va u darsning metodik jihatiga ko‘proq e’tibor
qaratish imkoniga ega bo‘ladi. Natijada, dars samaradorligi oshadi, o‘quvchilar esa zamonaviy
texnologiyalar yordamida tilni yanada qiziqarli tarzda o‘rganish imkoniga ega bo‘ladi.
O‘zbek tili darslarida nutqiy kompetensiyani rivojlantirish jarayonida sun’iy intellektdan
foydalanishning samaradorligi faqat texnik imkoniyatlar bilan emas, balki metodik yondashuvlar
bilan ham chambarchas bog‘liqdir. Avvalo, nutqiy kompetensiya tilni to‘g‘ri, ravon va maqsadga
muvofiq qo‘llash qobiliyatini anglatadi. Bu jarayonda o‘quvchining leksik boyligi, grammatik
savodxonligi, fonetik to‘g‘riligi, uslubiy sezgirligi va kommunikativ ehtiyojlarga
moslashuvchanligi muhim rol o‘ynaydi. Sun’iy intellekt texnologiyalari esa aynan shu
ko‘nikmalarni shakllantirishda innovatsion vosita sifatida maydonga chiqmoqda [3].
Masalan, sun’iy intellekt asosida ishlab chiqilgan avtomatik nutq tanish tizimlari
o‘quvchining talaffuzidagi fonetik kamchiliklarni aniqlab, ularni real vaqt rejimida tuzatish
imkoniyatini beradi. An’anaviy darslarda o‘qituvchi barcha o‘quvchilarning talaffuziga birdek
e’tibor bera olmasa, AI bunday vazifani individual tarzda bajaradi. Natijada, o‘quvchi tilning
fonetik tizimini to‘g‘ri o‘zlashtiradi, ravon nutq malakasini egallaydi.
Shuningdek, sun’iy intellekt matnni semantik tahlil qilish orqali o‘quvchilarning yozma
nutqini rivojlantirishga ham xizmat qiladi. O‘quvchi yozgan insho yoki bayon avtomatik tarzda
tahlil qilinib, undagi mantiqiy izchillik, so‘z tanlashdagi xatoliklar, grammatik noaniqliklar
ko‘rsatiladi. Bu esa o‘quvchiga o‘z nutqini mustaqil tahrirlash, fikrni aniq va lo‘nda ifodalash
imkonini yaratadi.
AI vositalari o‘quvchilarda dialogik va monologik nutqni shakllantirish uchun ham keng
imkoniyatlar beradi. Virtual suhbatdosh dasturlari orqali o‘quvchi turli vaziyatlarda sun’iy
intellekt bilan suhbatlashadi, savol-javob qiladi, bahslashadi. Bu jarayon o‘quvchiga muloqot
madaniyatini egallash, nutqiy etikettan foydalanish, suhbatni davom ettirish va uni maqsadga
yo‘naltirish kabi ko‘nikmalarni beradi.
Yana bir muhim jihat — sun’iy intellekt multimodal ta’lim resurslarini yaratish
imkoniyatini ochib beradi. Masalan, o‘quvchilar matn, audio va video materiallarni
uyg‘unlashtirgan mashqlarni bajaradilar. Bunda ular nafaqat o‘qish va yozish, balki tinglab
tushunish va og‘zaki nutq orqali ham tilni chuqurroq o‘zlashtiradilar. Bu integrativ yondashuv
nutqiy kompetensiyani ko‘p qirrali tarzda rivojlantiradi.
XULOSA VA MUNOZARA
Xulosa qilib aytganda, Oʻzbek tili darslarida nutqiy kompetensiyani rivojlantirishda
sun’iy intellektdan foydalanish ta’lim jarayonini samarali tashkil etish, o‘quvchilarda mustaqil va
ijodiy fikrlashni rivojlantirish, shuningdek, ularning og‘zaki va yozma nutq malakalarini
7
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 8
shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. AI vositalari yordamida ta’lim jarayoni yanada
interaktiv, shaxsiylashtirilgan va ijodiy tus oladi. Bu esa zamonaviy ta’limning asosiy
maqsadlariga – kompetensiyaviy yondashuvni hayotga joriy qilish va o‘quvchini faol shaxs
sifatida shakllantirishga xizmat qiladi.
ADABIYOTLAR RO`YXATI
1.
Сафаров Ш.С. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Ўқитувчи, 2008. – 356 б.
2.
Норматов И. Ўзбек тилини ўқитиш методикаси. – Тошкент: Фан, 2015. – 278 б.
3.
Ходжаева Д., Раҳматуллаева М. Инновацион таълим технологиялари. – Тошкент:
Фан ва технология, 2019. – 196 б.
4.
Назаров Қ., Мадвалиева З. Таълим жараёнида ахборот технологияларидан
фойдаланиш. – Самарқанд: СамДУ нашриёти, 2020. – 214 б.
