2025
JUNE
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 6
64
“ZARBULMASAL”DA TIMSOLLAR TALQINI
Shomurodova Lola Bobir qizi
Buxoro davlat pedagogika instituti 2-bosqich talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.15605871
Annotatsiya. Ushbu maqolada "Zarbulmasal "ning yozilish tarixi, undagi obrazlar va
ularning g'oyaviy badiiy xususiyatlari tog'risida so'z boradi.
Kalit so’zlar: “Zarbulmasal”, asardagi obrazlar, Kulonkir, Gunashbonu, Boyo’g’li,
Yappaloqqush.
Gulxaniy ijodiy faoliyatidagi eng muhum fazilat shundan iboratki, u o'z davrining
folklorshunosi sifatida o'zbek xalqining beqiyos donishmandligini ifoda etgan masallar,
maqollarni to'plab, mashhur "Zarbulmasal"asari yaratdi. Gulxaniy asarning kirish qismida uning
yozilish sababi ustida to'xtalib, xon saroyidagi she'riy majlislarning birida masal (maqol, matal,
hikmat)larning badiiy ijoddagi o'rni haqida gap ketganligini qayd etadi. Xonning nazari
Gulxaniyga tushib, uni qoshiga chaqiradi va ...bu zarbulmasallarni necha hikoyatlar orasida aql-u
donishing yetishicha tartib ver"-deb buyiradi. Gulxaniy darrov javob beradi: "Ey shohi
jahonpanoh, tojikning bir masali bordirki, az ko'za hamon tarovadki, dar o'st (Ko'zada bori
to'kiladi) "Alar (ya'ni xon) aytdilarki, "O'zbekning bir maqoli bordirki,"Eshakiga yarosha
tushog'i". Bu suhbatdan so'ng Gulxaniy "amirning amirlarini vojib qilib, zarbulmasal yo'lida sobit
qadam bo'ldi va Yappaloqqush va Boyqushning qudaliklari orasinda to'rt yuz zarbulmasalli
"avommunos" ni bayon qiladi. Asarning kompozitsiyasi ham, syujeti ham, tili ham anchagina
murakkab bo'lishiga qaramay, tushunilishi jihatidan sodda va maroqlidir. Bunga maqol, matal,
masal va hikmatlardan o'rinli foydalanish evaziga erishilgan.
“Zarbulmasal” — hayvonlar haqidagi qiziqarli voqealarga boy asar. U, aslida, odamlar
haqidagi asardir. Adabiyotimiz tarixida „Zarbulmasal" nomi bilan tarqalgan asarlar juda ko'p
bo'lgan. U, avvalo, bir tildagi masallarning oddiy to'plamini anglatgan. Shuningdek, bir tildagi
masallarning boshqa tilga qilingan tarjimalari ham „zarbulmasal" deb nomlangan. Biror masalga
tayanib pandnoma yo'nalishida bitilgan risola ham „zarbulmasal" atalgan. Gulxaniyning
„Zarbulmasal"i esa tamomila original badiiy asar bo'lib, dunyo adabiyotida o'xshashi yo'q
hodisadir. Bu janrdagi asarlarda imoishora, kinoya asosiy tasvir usuli hisoblanadi. Ijodkor badiiy
maqsadini odamlar taqdiri tasviri orqali emas, balki qushlar, jonivorlar vositasida ifodalaydiki, bu
asarning ta'sir kuchini oshiradi.
2025
JUNE
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 6
65
„Zarbulmasal"dagi asosiy qahramonlardan bo'lmish Boyqushning qanday parranda
ekanligi va uning faqat vayronalarni makon tutishi ma'lum. Asarda esa, uning makoni shunday
hayrat va muhabbat bilan tasvirlanadiki, beixtiyor o'quvchining kulgisi keladi.
Ma'lumki, boyqush — tungi jonzot. Uning qizi Gunashbonu deb atalgan. Bu — Quyoshxon
degani. Boyqushdan quyosh tug'ilishi mumkinligi tasavvurga sig'adimi? Buning ustiga, bu qiz shu
qadar chiroyliki, olam quyoshi, ya'ni kun uning yuziga qaray olmaydi:
Orazidin shams-u qamardir xijil,
So'zlaridin shahd-u shakar munfail.
Hosili umri edi ul boyning,
Oti Gunashbonu o'shal oyning.
Boyqushning kibri, qattiqligi, boshqalarni mensimasligi, o'zgalarning fikri bilan
hisoblashmasligi asar matnida juda qiziqarli yo'sinda ko'rsatilgan. Ko'proq qalin undirish uchun
qizining baxtidan kechishga ham tayyorligi uning shaxsiga xos xususiyatlarni yorqin aks ettiradi.
Asarda Boyqushga „Anda Ko'rqush ko'rdiki, xasis-u haris, agar ming chordevordin bjr
chordevor kam bo'lsa, o'tuz tishini bir-biridin sindirur", — degan ta'rif beriladi. Asosiy
qahramonlardan biriga Ko'rqush nazari bilan berilgan baho ko'p jihatdan muallifning ham
qarashini ifoda etadi. Boyqushning: „Farosat oyog'i oqsoq, tevadek yegani sho'ra va yantoq, ilgari
o'tgan so'zning birini ming qilib so'zlarga toq, oyog'idin osilgan so'tqoq qushga o'xshash ahmoq
emasmen", — degani yoki „Ko‘pga kengash, o'z bilganingni qil",— qabilidagi so'zlari bu
obrazning shunchaki yomonlik timsoli emas, balki vaziyat taqozosi bilan mohiyatini o'zgartirib
turishi mumkin bo'lgan murakkab tabiatli kishi timsoli ekanligini teranroq his etishga olib keladi.
Uning bu qarashlarida xalq donoligi, turmush chigalliklariga amaliyotchi nigohi bilan
qaraydigan kishining bilgichligi namoyon bo'ladi. Asarda tasvir qamroviga olingan har bir
timsolga xos xususiyat turli yo'sinlarda aks etgan. Bir qush tabiatiga xos iithatlarni aks ettirishda
qo’llanilgan usuldan boshqasining fe'lini ko'rsatishda foydalanilmagan. Agar Boyqush,
Yapaloqqush, Ko'rqush, Kordon, Turumtoy, Kulonkir singari qushlarga xos sifatlar ularning o'zaro
muomala-munosabatlari asnosida ko'rsatilgan bo'lsa, bir qator qushlarga tegishli jihatlar ularga
boshqalar bergan tavsiflar asosida ochilgan. Jumladan, Yapaloqqushning do'sti — Sho'ranulga
bergan ta'rifi qarg'a tabiatiga xos xususiyatlarni yorqin namoyon etishidan tashqari, bu ta'rifda
o'sha davrdagi ayrim odamlarga tegishli bo'lgan sifatlar ham aks etganllgi „Zarbulmasal"ning
umumlashma kuchini ko'rsatadi. Asarda qarg'a Sho'ranul yashaydigan yurt qushlarining podshohi
Malik Shohinning pahlavoni Kulonkirning uylanishiga saxiylik qilishi sabablari hayotiy jihatdan
ishonarli asoslangan.
2025
JUNE
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 6
66
Uning qo'l ostidagi odamlariga munosabatini baholashda asar matniga tayanilsa, ham
Malik Shohinning tabiati ochiladi, ham Gulxaniyning tasvir mahorati ilg'ab olinadi. Kordon
xazinachining kelinga beriladigan mahr miqdorini aniqlash borasidagi mulohazasi uning shaxsiga
beriladigan bahoning asosi bo'lishi mumkin. Timsolning mohiyatini anglagan sari o'quvchi
Kordonning himmat kamarini g'aravdek bir necha yerdan bog'lashining sababini anglab olishi
osonlashadi. Kordonning Tummtoy bilan suhbatida keltirilgan maqollarning nechog'lik o'z o'rnida
ekanligini, bu maqollarning suhbatdoshlar tabiatini ochishdagi ahamiyatini anglash asar badiiy
qudratini anglash imkonini beradi. Turumtoy qo'llagan: „Yomon otga yol bitsa, yoniga to'siq
bog'lamas, yomon yerga mol bitsa, yoniga qushni qo'ndirmas" degan maqol Boyo'g'lini xafa
qilganligining sabablari to'g'risida o'ylab ko'rilsa, noo'rin ishlatilgan haq gap foyda o'rniga zarar
keltirishi mumkinligi ma'lum bo'ladiki, Gulxaniy asarining ahamiyati ham ayni shu holatni hissiy
yo'sinda anglatish, tuydirishdan iboratdir. Kordonning Boyqushga qarata aytgan bo'yi yetgan
qizning onasi bilan gap talashishi xususidagi to'g'ri gapining nafsoniyatiga tegishi, darg'azab
qilganligi tasviri Kordon shaxsini tavsiflashga asos bo'ladi. Kordonning gapidan Boyo'g'lining
hamiyati zarar yegan ota sifatida achiqqlanishi esa uning shaxsiga xos jihatlarni baholash imkonini
beradi. Asarda odamning vaziyatga, - suhbatdoshning farosatiga qarab o'zgarib turadigan
mavjudot ekanligi Ko'rqushga umidvor qiluvchi so'zni aytgan Boyo'gii Kordonni noumid
qilganligi tasvirlangan o'rinlarda yaqqol namoyon bo'ladi. Buni Kordonning: „U „tokcha" dedi,
biz „mo'ri" dedik, jo'nay berduk", „Quda bo'lduk, judo bolduk" degan so'zga yo'qmiz", - degan
mulohazalaridan anglab yetish mumkin.
Ko'rqushning: „Farg'ona mulkida chordevor noyob ekanin arz qilib o'tib edik. Agar
Movarounnahr tobeotidin xohlasang, har qancha chordevor desang beray, balki xisht devor
solayin", - degan so'zlari ustida o'ylab ko'rish o'quvchilarga matn ustida atroflicha fikrlashish
imkonini beradi. „Zarbulmasal"ning majoziy ma'nosi, asardagi har bir qush obrazining biror
toifaga mansub jonli odamni ifodalashi, bir-birini „cho'qib" emas, balki ,,chaqib" olishga tayyor,
tili zahar qushlar timsoli Gulxaniy tomonidan ayni odamlarga xos illatlarni aks ettirish maqsadida
tasvirlanganligi anglab yetilgandagina asardan chiqariladigan badiiy va hayotiy ma'noning
qimmati yuqori bo'ladi.
Gulxaniy masallari yoshlarning ma'naviy dunyosini shakllantirish, ulardagi badiiy estetik
didn't hamda ijodiy imkoniyatlarni tarbiyalashda beqiyos hissa qo’shgan.
2025
JUNE
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 6
67
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Jabborova M. HEAVENLY ATTRIBUTES FOUND IN FOLKLORE AND THEIR
IMPORTANCE IN EVERYDAY LIFE //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. –
№. 10. – С. 159-162.
2.
Valiyevna J. M., Atoyevna O. F. SHODIQUL HAMRONING «HOVLIDAGI DARAXT»
TIMSOLINIG SHAXS SIFATLARIGA EPITET BOLIB KELISHI //ОБРАЗОВАНИЕ
НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ. – 2024. – Т. 44. – №. 8. – С. 57-60.
3.
Jabborova, M., & Safoyeva, S. (2024). THE IMAGE OF THE SUN IN EPIC WORKS.
Solution of social problems in management and economy
,
3
(4), 165-168.
4.
Jabborova,
M.
(2023).
THEORETICAL
INTERPRETATION
OF
STUDENTS'ACADEMIC ACHIEVEMENT.
Solution of social problems in management
and economy
,
2
(12), 36-40.
5.
Jabborova, M., & Safoyeva, S. (2024). THE IMAGE OF THE SUN IN EPIC WORKS.
Solution of social problems in management and economy
,
3
(4), 165-168.
6.
Valiyevna, J. M. (2024). The Artistic Perfection of Cosmic Images in the Works of Yusuf
Khos Hajib and Navoi.
Journal of Intellectual Property and Human Rights
,
3
(4), 153-158.
7.
Jabborova, M. (2024). MUMTOZ SHE’RIYATDA UCHRAYDIGAN OY, YULDUZ,
QUYOSH TIMSOLLARINING SHAXS QIYOFASIDA TIMSOLLANISHI.
Theoretical
aspects in the formation of pedagogical sciences
,
3
(1), 48-52.
8.
SHE’RIYATIDA, M. J. Z., & TIMSOLLARMUSHTARAKLIGI, I. I. V. K.
PEDAGOGICAL SCIENCES AND TEACHING METHODS.–2022.
Т
,
2
(18), 209-211.
9.
Eshqulova, G., Musurmonova, M., & Axmedova, D. B. (2022). Boshlang ‘ich sinf ona tili
darslarida nutqiy ko ‘nikmalarni rivojlantiruvchi o ‘quv topshiriqlarini ishlab chiqishning
ilmiy-metodik asoslari.
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
,
1
(1А), 72-75.
10.
Qizi, S. M. A., & Axmedova, D. B. (2022). BOSHLANG‘ICH SINF
O‘QUVCHILARINING
BILIM
EGALLASHGA
DOIR
QARASHLARINI
SHAKLLANTIRISHDA DIDAKTIK ASARLARNING O ‘RNI.
Talqin va tadqiqotlar
ilmiy-uslubiy jurnali
,
1
(1А), 43-46.
11.
Axmedova,
D.
(2021).
СЕМАНТИЧЕСКАЯ
СИСТЕМА
СИСТЕМА
И
МОДЕЛЬ.
COMPUTER LINGUISTICS: PROBLEMS, SOLUTIONS, PROSPECTS
,
1
(1).
12.
Ахмедова, Д. (2020). Семантик разметка тизимида тег гуруҳлари.
Oriental Art and
Culture
, (III), 440-444.
2025
JUNE
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 6
68
13.
Akhmedova, D. B. (2020). SET OF SEMANTIC TAGS FOR UZBEK LANGUAGE
UNITS: CONSTANTS AND OPERATOR CLASSIFIER.
Theoretical & Applied Science
,
(2), 177-179.
14.
Bahodirovna, D. A. (2020). SEMANTIC TAG CATEGORY IN CORPUS LINGUISTICS:
EXPERIENCE AND ANALYSIS.
Scientific reports of Bukhara State University
,
4
(1), 152-
160.
15.
Bahodirovna, A. D., & Khamidjanovna, A. F. IDEOLOGICAL AND ARTISTIC ASPECTS
OF SAHBO LYRICAL HERITAGE.
Zbiór artykułów naukowych recenzowanych.
, 235.
16.
Sharipova, M., & Azimova, N. (2025). ERTAKLARNING JANRIY BELGILARI VA
MOTIVLAR TIZIMI.
Modern Science and Research
,
4
(4), 1149-1158.
17.
Sharipova, M., & Bakhshulloyeva, S. (2025). THE PLACE OF THE WORK OF ABDULLA
ARIPOV IN THE DEVELOPMENT OF UZBEKISTAN LITERATURE.
Modern Science
and Research
,
4
(1), 388-395.
18.
Sharipova, M. B. (2021). XALQ DOSTONLARIDA SOVCHILIK MAROSIMI BADIIY
IFODASI (“ALPOMISH” DOSTONI MISOLIDA).
Scientific progress
,
2
(7), 1120-1124.
19.
Baxshilloyevna, S. M. (2024). ARXAIK EPOSNING SUJET STRUKTURASIDA
MOTIVLAR TAHLILI.
SAMARALI TA’LIM VA BARQAROR INNOVATSIYALAR
JURNALI
,
2
(4), 343-349.
20.
Шарипова, М. Б., & Неъматуллоева, М. (2024, February).
КОМПЛЕКСНАЯ
КОНЦЕПЦИЯ РАЗВИТИЯ ЛИЧНОСТИ И ЕЕ НАУЧНО-ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ.
In
INTERNATIONAL
SCIENTIFIC
AND
PRACTICAL
E-CONFERENCE"
MODERN
TENDENCIES OF DIGITAL EDUCATION AND WAYS OF IMPLEMENTING THEM IN THE
EDUCATIONAL PROCESS"–Brno, Czech
(Vol. 1, pp. 18-25).
21.
Sharipova, M. (2020). ХУДОЖЕСТВЕННАЯ ИНТЕРПРЕТАЦИЯ ОБРЯДОВ В ЭПОСЕ
«АЛПОМИШ».
ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz)
,
1
(1).
22.
Мирханова, Г. (2024). СИНОНИМ СЎЗЛАР ЎҚУВ ЛУҒАТИ.
Development of
pedagogical technologies in modern sciences
,
3
(1), 76-80.
23.
Mирханова, Г. (2022). СИНОНИМ СЎЗЛАР ЎҚУВ ЛУҒАТИНИНГ УМУМИЙ
ТУЗИЛИШИ.
Yosh Tadqiqotchi Jurnali
,
1
(2), 172-178.
24.
Rustamovna, M. G. (2020). Rus tilshunosligida sinonim sozlar oquv lugatlarining tadrijiy
rivojlanishi.
Oriental Art and Culture
, (III), 326-329.
25.
Rustamovna, M. G. (2024). Linguistic Form of Terms in Explanatory Dictionaries of the
Uzbek Language.
Excellencia: International Multi-disciplinary Journal of Education (2994-
9521)
,
2
(6), 589-591.
