“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
22
EKSPORT-IMPORT SHARTNOMALARINI TUZISHDA “SMART-CONTRACT”
TEXNOLOGIYASIDAN FOYDALANISH SAMARADORLIGI
Ismatullayeva Shoira Nurlibekovna
Toshkent davlat iqtisodiyot universitetining
magistratura bosqichi talabasi mail:dronzakai@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.14195493
Annotatsiya: Ushbu maqolada aqlli shartnomadan foydalanilgan holda eksport-
import operatsiyalarni amalga oshirish jarayonlari an’anaviy shartnoma tuzish
jarayonlaridan tubdan farq qilishini, shuningdek aqlli shartnomalarni boshqarish
an’anaviy shartnomalarni nazorat qilishdan ancha avfzal ekanligi tizimli o’rganib
chiqilgan. Shu o’rinda mamlakatimiz iqtisodiy salohiyatini rivojlantirish va
mustahkamlashda mazkur texnologiyaning o’rnini chet el mamakatlari tajribasi misolida
keltirib o’tilgan. Olingan ma’lumot va tajribalarni tadbiq etish mobaynida yuzaga kelishi
mumkin bo’lgan ijobiy va salbiy jihatlarga to’xtalib o’tilgan. Kalit so`zlar: raqamli
texnologiyalar, blokcheyn, aqlli shartnoma, eksport-import.
Kirish.
Hammamizga ma’lumki, tadbirkorlar tomonidan amalga oshiriladigan
eksportimport jarayonlari biznesni kengaytirishda, tashqi savdo faoliyatida o’z o’rniga ega
bo’lishda, tovar brend nomini tanitishda va daromadini oshirishda muhim sanaladi. Ammo,
boshqa mamlakat tadbirkorlari bilan o’zaro a’loqa o’rnatish va bizness jarayonlarini
boshlash har doim ham ishonchli bo’lavermaydi. Shuningdek, tuzilgan bitimdagi shartlarni
to’liq va to’g’ri bajarilishini doimiy monitoring qilish zaruriyati paydo bo’ladi. Bu esa o’z
navbatida ortiqcha vaqt va mablag’ sarflanishiga olib keladi. Biznesni davom ettirish uchun
eksportchilar ham, importchilar ham birbiriga o’zaro ishonch bildirishlari lozim. Ta’minot
zanjirida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan muammolarni bartaraf qilishda maqbul
texnologiyalarni to’g’ri tadbiq qilish muhim sanaladi.Hozirgi kunda Jahon bozorida katta
yutiqlarga erishgan blokchey texnologiyasi shular jumlasidandir.
Blokcheyn texnologiyasi markazlashtirilmagan, xavfsiz va shaffof raqamli
tarmoqlarni yaratish imkonini beruvchi inqilobiy raqamli hisob tizimidir. Blokcheyn
texnologiyasi taqsimlangan kompyuterlar tarmog'ida saqlanadigan buzg'unchilikka qarshi
yozuvlarni yaratishga imkon beradi, bu esa har qanday ma'lumotlarni o'zgartirish yoki
o'chirishni deyarli imkonsiz qiladi. Bu xususiyat uni ko'plab sohalarda, jumladan moliya,
sog'liqni saqlash, ta'minot zanjiri boshqaruvi va hatto ovoz berish tizimlarida tobora
ommalashishiga olib kelmoqda.[4]
Blokcheyn texnologiyasi turli xil imkoniyatlarni taqdim etadi, ulardan biri “smart
contract” ya’ni “aqlli shartnomalar”dir. Aqlli shartnomalar boshqa mamlakatdagi mijozlar
va biznes hamkorlar bilan ishlash uchun juda mos keladi, chunki ular o'zgarmas va
taqsimlanadi.
“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
23
1996 yilda Nik Sabo tomonidan birinchi marta Aqlli shartnoma tushunchasi taklif
etilgan. Bitkoin piring to'lov tizimi 2008 yilda blokcheyn texnologiyasi orqali amalga
oshirilishi aqlli shartnoma nazariyasini hayotga tadbiq etish uchun qulay sharoit yaratib
berdi. Ammo havfsizlik nuqtai nazaridan uni tadbiq etish keng ko’lamda amlga
oshirilmagan. 2013 yilga kelib Ethereum platformasini ishga tushirilishi aqlli
shartnomalarni tadbiq etilishiga yo’l ochib berdi. 2016yilda Uoll-strit yirik banklari
aksiyalarni ayirboshlashda va undan keyingi operatsiyalarni amlga oshirishda aqqli
shartnomalarni o’z ichiga olgan blokcheyn texnologiyasidan muvaffaqiyatli foydalangan.
“Smart contract” atamasi ilk bor paydo bo’lgandan keyin yillar damonida ko’plab
ta’riflar keltirib o’tilgan. Xususan, A. N. Yakubovning ishlarida ““smart contract” – “aqlli
shartnoma” bu – taraflardan kamida bittasi shaxs bo’lmagan, tuzilishi va amalga oshirilishi
to’liq avtomatlashtirilgan, muallifining o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishgan deb
hisoblanishi uchun yetarli bo’lgan hatti-harakatlarni sun’iy intellect yordamida
baholaydigan, avvaldan yaratilgan dasturiy ta’minot va algoritmlarga asoslangan,
yaratuvchisida shartnomaviy munosabatlar birga mualliflik huquqini paydo qiladigan
elektron shartnomadir” – deb tushuncha bergan.[9]
Aqlli shartnoma blokcheyn dasturi kodining bir qismi bo'lib, tranzaksiyaning barcha
shartlarini belgilaydi. Faqat ular jismonan emas, balki bitimni tuzuvchi ishtirokchilarga
biriktirilgan elektron imzodan foydalangan holda imzolaydilar.
Aqlli shartnomada ko'rsatilgan barcha shartlar majburiydir. Faqat ular to'liq
bajarilgandan so'ng, tranzaktsiya tugallangan deb hisoblanadi va ikkala tomon ham natijani
oladi. Asosiy qoida shundaki, aqlli shartnoma algoritmi to'liq bajarilishi kerak.
Aqlli shartnomalarning 2017-2023 yillardagi jahon bozoridagi holati
Yil
Aqlli
shartnomalar
soni
Transaktsiyalar
hajmi (mlrd $)
dApps
soni
Umumiy
kapitalizatsiya
(mlrd $)
Izohlar
2017
~1,000
10
~100
30
Ethereum ishga
tushgandan
keyin
o'sish
2018
~5,000
15
~300
15
Kriptovalyutalar
bozori pasayishi
2019
~10,000
25
~500
30
DeFi ga
qiziqish qayta
tiklanishi
2020
~20,000
50
~1,000
70
DeFi va NFT
larning keng
qo’llanilishi
2021
~50,000
150
~2,500
200
Kapitalizatsiya
va loyihalar
rekord o'sishi
“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
24
2022
~100,000
100
~4,000
100
Bozorni
tuzatish, lekin
texnologiyalar
o'sishi
2023
> 200,000
300
> 5,000
300
Barqaror o'sish
va biznesga
joriy etish
Mazkur jadvalda aqlli shartnomalarning 2017-2023 yillardagi jahon bozoridagi holati
ko’rsatib o’tilgan. Ushbu jadvalda tuzilgan aqlli shartnomalar soni 2023 yilga kelib 200,000
dan oshgan bolib, bu 2017 yilga nisbatan 199,000 ga ko’pligini ko’rishimiz mumkin.
Jadvaldagi ma’lumotlardan kelib chiqib aqlli shartnomalarga bo’lgan qiziqish ohirgi uch
yilda 2021-2023 yillarda texnologiyalarni biznesga keng tadbiq etish bilan jadal o’sganini
ko’rishimiz mumkin.
Ekspertlarning hisob-kitoblariga ko’ra Butunjahon aqlli shartnomalar bozori hajmi
2022 yilda 190,34 million dollarni tashkil etdi va 2023 yilda bu ko’rsatkich 236,40 million
dollarga yetib sezilari darajada oshgan. Bu ko’rsatkich 2031 yilga kelib 1338,52 million
dollarga o'sishi kutilmoqda, bu esa prognoz davrida (2024-2031 yillar) 24,2% ga oshishini
ko’rastmoqda.[13] Aqlli shartnomalar 2023-yilda bozorda bank, moliyaviy xizmatlar va
sug‘urta sektori, undan keyin logistika, ko‘chmas mulk, sog‘liqni saqlash, chakana savdo
va boshqa sohalarida ustunlik qildi. Aqlli shartnomalar ushbu sektorlardagi an'anaviy
jarayonlarni butunlay yangi darajaga olib chiqdi.
1-rasm. Butunjahon aqlli shartnomalar bozori.
Korxona hajmi ulushida, 2023(%)
Yirik korxonalar 2023-yilda bozorning 69,5% dan
ortig‘ini egallab, aqlli shartnomalarni qabul qilishda yetakchilik qilishdi. Ular ta'minot
zanjirini boshqarish, moliyaviy operatsiyalar va shartnomalarni boshqarish uchun aqlli
shartnomalardan foydalanganlar. Uning asosiy hajmi yirik korxonalar hisobiga to’g’ri
kelgan. Aqlli shartnomalardan foydalangan kompaniyalari qatoriga IBM, AWS, Oracle,
Infosys va Solana va boshqalar kiradi. Shundan 3 ta eng yirik kompaniyalar (IBM, AWS,
Oracle) 52% dan ortiq ulushga ega. Shimoliy Amerika eng katta bozor bo'lib, taxminan 43%
ulushga ega, undan keyin Yevropa va Osiyo-Tinch okeani davlatlari kiradi.[12]
Mavzuga
oid adabiyotlar tahlili.
69
,
5
30
,
5
Butunjahon aqlli shartnomalar bozori.
Korxona hajmi ulushi bo'yicha 2023 (%)
Yirik hajmli korxonalar
Kichkina va o'rta hajmli…
“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
25
Erika Rasure o’z maqolasida aqlli shartnomalarda ikki tomon o'rtasida qonuniy til
yoki hatto shartnoma shartlari mavjud emasligini, ular if/when/then iboralari, funktsiyalari,
modullarni import qilish va ikki tomon o'rtasidagi harakatlarni avtomatlashtiradigan boshqa
dasturlarni o'z ichiga olgan skriptlar ekanligini takidlagan.[3]
Patrick Ejeke aqqli shartnomani annanaviy shartnomadan nimasi bilan farq qilishini
o’z kitobida ko’rsatib o’tgan. U sunʼiy intellekt va blokcheyn domenlari bir-birining ajralib
turadigan xususiyatlaridan foyda olishiga ishongan. Aqlli shartnomalar sunʼiy intellekt
texnologiyasining yuqori hisoblash qobiliyatlari va moslashuvchan tizimlaridan
foydalanishi mumkin, sunʼiy intellekt ilovalari esa avtonom qoidalarni bajarish va xavfsiz
muhit yaratish uchun aqlli shartnoma texnologiyasidan foydalanishi mumkin ekanligini
ko’rsatib o’tgan.[6]
N.Musyev o’zining maqolasida aqlli shartnomalarni qo’llashda RFID (RFID -radio
signal orqali avtomatik identifikatsiya qilish usuli) texnologiyasidan foydalangan holda
bojxona rasmiylashtiruvi va bojxona nazoratini amalga oshirisha bojxona chegarasidan
olib o’tiladigan tovar va transport vositalari haqida to’liq va haqqoniy ma’lumot olish va bu
orqali ularni rasmiylashtirish uchun ketadigan vaqt va harajatlarni kamaytirish orqali
samaraga erish mumkinligini keltirgan.[5]
V.P.Kupriyanovskiy, S.A.Sinyagov, A.A.Klimov, А.V.Petrov, D.Y.
Namiot.lar o’z izlanishlarida raqamli ta'minot zanjirlari va blokcheynga asoslangan
texnologiyalarni iqtisodiyotga ta'sirini o’rganib chiqishgan. Ular hisob kitobi bo’yicha
avtonom robototexnika, sun'iy intellekt, buyumlar interneti (IoT) va blokcheynlar
logistikani raqamlashtiradi va uning ahamiyatini kamaytiradi. Buning natijasida qiymat
zanjirining ushbu bosqichida kompaniyalarning daromad olish qobiliyatini oshiradi. Ishlab
chiqaruvchilar o'zlari yaratgan qiymatdan ko'proq foyda olishlari iste'molchilar esa kamroq
harajat qilishlariga erishiladi.[7]
D.Azimov
yaqin
kelajakda
ta'minot
zanjirini
boshqarishda
blokcheyn
texnologiyasidan samarali foydalanish ko'lami kengayishi va blokcheyn texnologiyasi oziq-
ovqat va nooziq-ovqat mahsulotlarini yetkazib berishni ham qamrab olishini, bu kontrafakt
va past sifatli mahsulotlarning yuqori ulushi mavjud bo'lgan tovarlarga to’g’ri kelishini
xulosa qilgan.[1]
Tadqiqot metodologiyasi.
Tadqiqotning metodologik asosi blokcheyn texnologiyasiga asoslangan aqlli
shartnomalarni export-import operatsiyalarida an’anaviy shartnoma o’rniga qo’llagan holda
tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari o’rtasidagi munosabatlarni tizimli yo’lga solish,
ularni soddalashtirish, takomillashtirish, tranzaksiya uchun harajatlarni kamaytirish, o’zaro
ishonchni mustahkamlash, yetkizib beriladigan tovar va transport mahsulotlari tug’risidagi
ma’lumotlarni ishonchligini ta’minlash. Tahlil davomida ma’lumotlarni saralash,
taqqoslash tizimlashtirish usullaridan foydalanilgan. Kuzatuv metodi orqali Jahondagi
yetakchi davlatlar tomonidan iqtisodiyotiga tadbiq etilgan blokcheyn texnologiyasining
xolati baholangan, abstrakt-mantiqiy fikrlash orqali mazkur texnologiyani yurtimizda
tadbiq etishda duch kelishi mumkin bo’lgan salbiy va ijobiy jihatlari o’rganilib xulosalar
keltirilgan.
“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
26
Tahlil natijalari.
Hozirgi kunda Jahonda aqlli shartnomalarni joriy etish jarayoni jadal rivojlanib
bormoqda. Ularni an’anaviy shartnomalardan asosiy farqlarini quyida keltirilgan jadvalda
o’rganib chiqilgan.
Shartnomaga
ta’sir etuvchi
omillar
Aqlli shartnoma
An’anaviy shartnoma
Shakli
Algoritm yoki dasturlarda
Qog’ozda
Yaratilishi
Dasturlovchi shaxs yordami kerak
Notarius, yurist, davlat organi
xodimi, ishonchli vakil, bank va
boshqalar
Bajarish kerak
bo’lgan shartlar
Shartnomaga kiritilgan shartlar
Qonunlar, nizomlar, kelishuvlar,
ishtirokchilar hohishi
Ijrosi
Avtomatik tarzda buyruqlar ketma
ketligida bajariladi
Shartnoma shartlarini bajarish yoki
bajarmaslikni ishtirokchilarning
o’zi hal qiladi
Ijrosi bajarilmasa
Shartnoma kodiga kiritilgan sanksiya va
shtraflar avtomatik ravishda qo’llaniladi
Shartnomani ijroini bajarmagan taraf
ustidan sudga murojaat qilinadi
Moliyalashtirish
Pul mablag’lari avtomatik ravishda
o’tkaziladi
Pulni mablag’larini bank yoki
boshqa vositalar orqali qo’lda inson
omili bilan o’tkaziladi
O’zgartirish
kiritish
Shartnoma
shartlarini
umuman
o’zgartirib bo’lmaydi, hech qanday
inson omili ro’l o’ynamaydi
Istalgan
vaqtda
shartnomaga
o’zgartirish kiritish mumkin
Ijro shartlarini
tushunmaslik
Hamma shartlar kod orqali kiritilgan,
shartlar to’liq tushunarli
Shartlarni turlicha talqin qilish,
mumkin
Tezlik va
samaradorlik
Xatosiz avtomatik ravishda katta hajmli
ma’lumotlarni o’zlashtirib soniyalarda
qaror qabul qiladi
Ma’lumotlarni o’rganish va ularni
ijrosini bajarishga inson omili
aralashuvi tezlik va samaradorlikni
pasaytiradi
Xavfsizlik
Aqlli
shartnomalar
blokcheyn
texnologiyasidan
foydalanadi,
bu
markazlashtirilmagan
va
buzg'unchilikka
qarshi
platformani
ta'minlaydi. Bu vositachilarga bo'lgan
ehtiyojni bartaraf etish, firibgarlik
xavfini
kamaytirish
va
tranzaktsiyalarning shaffof va o'zgarmas
yozuvlarini ta'minlash orqali xalqaro
savdoda
ishonch
va
xavfsizlikni
oshiradi.
Sohtalashtirish mumkin, qog’oz asl
nus’haga shikast yetishi mumkin
“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
27
1-jadval. Aqlli va an’anaviy shartnomalar solishtirmasi
Jadvaldan ko’rinib turibdiki aqlli shartnomalar ko’p jihatdan an’anaviy
shartnomalardan ustun turadi. Algoritm ishlab chiqilgan va faollashtirilgandan so'ng aqlli
shartnomalarni o'zgartirib bo'lmaydi; bu shartnomalarni hujjatni buzishga urinishi mumkin
bo'lgan zararli dasturchilardan himoya qilishga yordam beradi. Raqamli hujjatga
o'zgartirishlar faqat ishlab chiquvchilar tomonidan amalga oshirilishi mumkin, agar ular
ilgari ma'lum bir funktsiyani amalga oshirgan bo'lsalar. Aqlli shartnomaning o'zgarmasligi
(yoki murakkab o'zgaruvchanligi) uning haqiqiyligi va xavfsizligini ta'minlaydi.
Aqlli shartnomalar hatto Yerning turli burchaklaridan kelgan notanish odamlar
tomonidan ham bitimlar tuzishga imkon beradi. Shartnomalar saqlanadigan blokcheyn
barcha ma'lumotlarni hisobga oladi va uning aniqligini ta'minlaydi.
Shaffoflik. Blokcheyn tarmog'idagi barcha ishtirokchilar alohida nusxalar o'rniga bir
xil hujjatlarni almashadilar. Ma'lumotlar kompyuterlarning keng tarmog'i bo'ylab
taqsimlanganligi sababli, ishtirokchilar tomonidan doimiy ravishda va istalgan vaqtda
mazkur ma'lumotlar va tranzaktsiyalarga kirish, tekshirish va auditini amalga oshirishi
mumkin.
Kuzatish imkoniyati. Blokcheyndagi ma'lumotlar xronologik tartibda tashkil etilgan
va har bir ma'lumot blokida oldingi blok bilan bog'langan alfavit-raqamli kod mavjud. Bu
ma'lum bir tranzaksiyani kuzatish va uni manbasiga qaytarishni osonlashtiradi.
Xavfsizlik. Ma'lumotlarni faqat blokcheynga qo'shish mumkin. Blok yaratilgandan
so'ng, uni o'zgartirib bo'lmaydi, bu uning ichidagi ma'lumotlarni himoya qiladi. Bundan
tashqari, ko'pchilik blokcheynlarning markazlashtirilmagan tabiati ularni markaziy
tashkilot tomonidan egallab olish yoki korruptsiyaga qarshi immunitetga ega qiladi.
Dr. Heba Abdel Monem olib borgan izlanishlarida blokcheyn dunyodagi eng yirik
investitsiya banklariga 2025 yilga kelib oz operatsion xarajatlarini yiliga8-12 milliard
dollarga ya’ni operatsion xarajatlarining taxminan 25 foiziga teng miqdorda kamaytirishga
yordam berishini ko’rsatib o’tgan.[2]
Xalqaro savdo import-eksport qonunlari, bojxona to'lovlari va mahsulot
sertifikatlari kabi turli qoidalarga rioya qilish lozim. Aqlli shartnomalar muvofiqlik
qoidalarini o'z ichiga olishi va tekshirish jarayonini avtomatlashtirishi mumkin. Bu
tranzaktsiyalarning talab qilinadigan qoidalarga rioya qilishini ta'minlaydi, muvofiqlik
xarajatlarini kamaytiradi va rioya qilmaslik uchun jarimalar xavfini kamaytiradi.
Jarayonlarni avtomatlashtirish, hujjatlarni qisqartirish, vositachilarni yo'q qilish va
tranzaktsiyalarni tezlashtirish orqali aqlli shartnomalar xalqaro savdo samaradorligini
sezilarli darajada oshirishi mumkin. Ushbu samaradorlik ma'muriy qo'shimcha xarajatlarni,
tranzaksiya to'lovlarini va qo'lda solishtirish zaruriyatini kamaytirish orqali korxonalar
uchun xarajatlarni tejashga aylanadi.
Walmart o'zining salat va ismaloq yetkazib beruvchilaridan oziq-ovqat xavfsizligini
ta'minlash uchun blokcheyndan foydalanishni talab qiladi. Albertsons, Dole Food
Company, Kroger, Nestlé, Tyson Foods va Unilever ham shunday qilmoqda. Ko'pgina
global banklar (Bank of America, CitiBank, JP Morgan, HSBC) va Xitoydagi 26 bankdan
“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
28
12 tasi turli xil foydalanish holatlari va moliyaviy operatsiyalar uchun blokcheyn
texnologiyasini allaqachon qabul qilgan (masalan, global savdo uchun eksport-import
hujjatlarini standartlashtirish, transchegaraviy banklararo to'lovlar). IBM Food Trust o'z
tizimining ishlashini blokcheyn texnologiyasidan foydalangan holda tashkil qildi. Yakuniy
iste'molchi mahsulot haqidagi barcha ma'lumotlarni bilish uchun bitta QR-koddan
foydalanishi mumkin: ishlab chiqaruvchi, protsessor, yetkazib beruvchi, tartibga soluvchi
kim, mahsulot qanday va qayerda yetkazib berilganligi, tovar sotuvchiga qachon kelganligi,
barcha saqlash sharoitlari, etiketkalar va boshqa ko'plab ko'rsatkichlar. Bu mijozlarga o'zlari
iste'mol qiladigan mahsulotlar sifatiga ishonch hosil qilish imkonini beradi.[11]
Aqlli shartnoma texnologiyasining kamchiklari
Ammo bu texnologiya to'liq ideal degani emas. Keling, aqlli shartnomalarning
kamchiliklarini
ko'rib chiqaylik:
Ayni paytda AQSH, Rossiya, Italiya va Belarus davlatlarida aqlli shartnomalarga
huquqiy baho berilgan.[10] Qolgan ko’plab davlatlarda aqlli shartnomalar hech qanday
huquqiy maqomga ega emas, shuning uchun bu sohada huquqiy tartibga solish hali mavjud
emas.
Bitimlarni faqat
kriptovalyuta
bilan hal qilish mumkin. Bu kriptovalyuta bilan
tanish bo'lmagan yoki uning qanday ishlashini tushunmaydigan odamlar uchun muammo
hisoblanadi.
Aqlli shartnomani tuzishda dastur kodida jiddiy xatoga yo'l qo'yish xavfi mavjud
bo'lib, bu tranzaktsiyaning bajarilishiga to'sqinlik qiladi yoki algoritm tugagandan so'ng
salbiy oqibatlarga olib keladi.
Inson omilining cheklovi ya’ni aqlli shartnoma to'liq avtomatlashtirilgan, shuning
uchun uning qanday bajarilishini sinchkovlik bilan kuzatishning imkoni yo'q.
Aqlli shartnomani ishlab chiqishning yuqori narxi - doubloin.com saytining 2023
yil 9 aprelda nashr qilgan “How much does it cost to deploy a smart contract on Ethereum?”
maqolasida shartnomaning murakkabligi va sarflanadigan vaqtdan kelib chiqib IT-
mutaxassislar tahminan 500-5000 AQSH dollarigacha baholanishi belgilangan.
Har bir narsa to'g'ri ishlayotganiga ishonch hosil qilish uchun ishlab chiqilgandan
so'ng uchinchi tomon auditini o'tkazish muhim sanaladi. Bu xizmat ham ma’lum bir
sarmoya sarflashni talab qiladi. (ammo, agar kod buzilgan bo'lsa, oqibatlari ancha qimmat
bo'lishi mumkin).
Xiaoyu Wang va Fasheng Xu aqlli shartnoma yetkazib beruvchiga tovarlarni
jo'natilgandan keyin moliyalashtirish to'g'risida qaror qabul qilishga imkon berish orqali
ta'minot zanjiri samaradorligini oshirishini, shu bilan bankning kredit xavfiga ta'sirini
kamaytirib moliyalashtirish xarajatlarini kamaytirishini o’rganib chiqishgan. Izlanishlar
natijalari aqlli shartnomani qachon qabul qilish kerakligi va uning turli xil savdoni
moliyalashtirish sxemalari bilan o'zaro aloqasi to'g'risida ko'rsatma va tushuncha beragan.
Xususan, aqlli shartnomalarni amalga oshirish har doim ham ta'minot zanjiriga foyda
keltirmasligi ko’rsatib o’tilgan.[8]
So’nggi yillarda yurtimizda raqamli texnologiyalarning kirib kelishini va turli
sohalarda rivojlantirishni rag’batlantirish maqsadida yurtboshimiz tomonida bir qator
“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
29
Farmon va Qarorlar imzolangan. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
“O‘zbekiston respublikasida raqamli iqtisodiyotni va kripto-aktivlar aylanmasi sohasini
rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi 03.07.2018 yildagi PQ-3832-son Qarorida
kripto-aktivlar aylanmasi sohasini yanada takomillashtirish bo‘yicha eng muhim vazifalar
qatoriga investitsiyaviy va tadbirkorlik faoliyatining turli shakllarini diversifikatsiya qilish
uchun kripto-aktivlar aylanmasi sohasidagi faoliyatni, jumladan mayning (turli kripto-
aktivlarda yangi birliklar va komissiya yig‘imlari formatida mukofot olish imkonini
beradigan taqsimlash platformasini ta’minlash va yangi bloklar yaratish bo‘yicha faoliyat),
smart-kontrakt (raqamli tranzaksiyalarni avtomatik tartibda amalga oshirish orqali huquq
va majburiyatlar bajarilishini nazarda tutuvchi elektron shakldagi shartnoma), konsalting,
emissiya, ayirboshlash, saqlash, taqsimlash, boshqarish, sug‘urtalash, shuningdek,
ma’lumotlarning taqsimlangan reyestri texnologiyalarini joriy etish va rivojlantirish
ko’rsatib o’tilgan.
Shu qatorda, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ““Raqamli O‘zbekiston —
2030” strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”
gi 5 oktyabr 2020 yildagi PF-6079-sonli Farmonida raqamli texnologiyalar milliy bozorini
rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida IT-park asosida ilg‘or
texnologiyalardan (Big Data, IoT, AI blokcheyn va boshqalar) foydalangan holda ustuvor
tarmoqlar uchun “aqlli yechimlar” ni ishlab chiqishni rag‘batlantirish belgilab qo’yilgan.
Shuningdek, Adliya vazirligi tomonidan 2022-yil 28-noyabrda ro‘yxatdan
o‘tkazilgan “O‘zbekiston Respublikasi rezidentlari tomonidan kripto-aktivlarni chiqarish,
chiqarishni ro‘yxatdan o‘tkazish va muomalaga kiritish tartibi to‘g‘risidagi nizomni
tasdiqlash haqida” gi 3397-raqamli buyrug’ida O’zbekiston Respublikasi rezidentlari
tomonidan kripto-aktivlarni chiqarish, chiqarishni ro‘yxatdan o‘tkazish va muomalaga
kiritish taritibi tasdiqlangan bo’lib, “smart-kontrakt, kripto-aktiv, token” va shunga
o’xshash ko’plab atamalaga tushuntirishlar keltirilib o’tilgan. Shuningdek “
smart-
kontrakt
— raqamli tranzaksiyalarni avtomatik tartibda amalga oshirish orqali huquq va
majburiyatlar bajarilishini nazarda tutuvchi elektron shakldagi shartnoma” deb huquqiy
ta’rif berilgan bo’lib bu Yurtimizda mazkur sohada olib borilishi kutilayotgan ko’plab
loyihalarga huquqiy asos bo’lib hizat qilishi kutilmoqda.
Xulosa.
Aqlli shartnomalarlar bizning yangi haqiqatimiz. Aqlli shartnomalarning asosiy
maqsadi biznes jarayonlarini soddalashtirish va optimallashtirish va ilgari qo'lda bajarilishi
kerak bo'lgan muntazam jarayonlarni avtomatlashtirishdir. Endi aqlli shartnomalar faqat
kriptovalyuta bozorida va metaverselardaqo'llanilmaydi, balki real iqtisodiy sohalarga ham
kirib kelmoqda.
Aqlli shartnomalar jarayonning turli jihatlariga avtomatlashtirish, samaradorlik va
shaffoflikni joriy etish orqali xalqaro savdoga sezilarli qiymat qo'shishadi.
Tadbirkor import-eksport jarayonini amalga oshirishi uchun avvalam bor bozorni
o’rganib chiqishi, shundan so’ng qonunchilik bilan tanishishi lozim. Eksport
shartnomalarini tuzishda aqlli shartnomalarni qo’llash bitimda ko’rsatib o’tilgan
topshiriqlarning 100% bajarilishiga asos bo’la oladi. Bu tovarning ishonchli eksport
“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
30
qilinishini taminlabgina qolmasdan chet el davlatlarida O’zbekiston tovari maqomining
oshishiga sababchi bo’ladi. Import shartnomalarida esa, kontrafkt tovarlarining kirib
kelishi to’xtatiladi. Ikkala holatda ham bitim ishtorkchilari tomonidan sarflanadigan vaqt,
qog’oz bozlik harajatlari, texnik xatolar bartaraf etiladi.
Xalqaro savdoda aqlli kontraktlarning keng qo'llanilishi standartlashtirish, tartibga
soluvchi yordam va global miqyosda amalga oshirilishini qo'llab-quvvatlash uchun
texnologik infratuzilmani yaratilishiga sabab bo’ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1.
D.Azimov: Анализ мирового опыта внедрения технологии блокчейн
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2020 yil
2.
Dr. Heba Abdel Monem: Using Blockchain in Financial Services ©Arab
Monetary
Fund
2019
https://www.amf.org.ae/sites/default/files/publications/2021-
12/Using-blockchainfinancial-services.pdf
3.
Erika Rasure: What Are Smart Contracts on the Blockchain and How Do
They Work? Updated April 16, 2024 https://www.investopedia.com/terms/s/smart-
4.
Jesse Yli-Huumo, Deokyoon Ko, Sujin Choi ,Sooyong Park, Kari
Smolander “Where Is Current Research on Blockchain Technology?—A Systematic
Review”. oktyabr 3, 2016 https://doi.org/10.1371/journal.pone.0163477
5.
N.Musayev “Aqlli shartnomalar va ularning qo’llanishi” So’ngi ilmiy
tadqiqotlar nazariyasi respublika ilmiy-uslubiy jurnali13.02.2024 7-jild 2-son
6.
Patrick Ejeke: Smart Contracts: What Is A Smart Contract? Complete Guide
To Tech And Code That Is About To Transform The Economy-Blockchain, Web3.0,
DApps, DAOs, DEFI, Crypto, IoTs, FinTech, Digital Assets Trading Paperback – Large
Print, May 2, 2022
7.
V.P.Kupriyanovskiy, S.A.Sinyagov,
A.A.Klimov, А.V.Petrov,
D.Y. Namiot
“Цифровые цепи поставок и технологии на базе блокчейн в совместной экономике”
International Journal of Open Information Technologies ISSN: 2307-8162 vol. 5, no.8,
2017
8.
Xiaoyu Wang ,Fasheng Xu: The Value of Smart Contract in Trade Finance
9.
Yakubov Axtam Nusratilloyevich «Fuqarolik huquqiy munosabatlarda
“Aqlli (smart) shartnomalar” va uni samarali tatbiq qilish masalalari. Huquqiy tadqiqotlar
jurnali 7 jild 2 son. ISSN 2181-9130 Doi Journal 10.26739/2181-9130
10.
https://cyberleninka.ru/article/n/considering-the-legal-nature-of-a-
11.
https://www.ibm.com/blockchain/resources/7-benefits-ibm-food-trust/
12.
https://www.linkedin.com/pulse/smart-contracts-market-size-share-trends-
13.
“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
31
14.
Бекмуродов, А., Тураев, Ш., Хасанов, Т., & Бозоров, Р. (2022).
Социально-экономическое значение бедности и пути ее снижения: передовой
зарубежный опыт и национальная практика. in Library, 22(2), 3-13.
15.
Тўраев, Шавкат Шухратович. "СОЛИҚ ЮКИГА ОИД ИЛМИЙ
ҚАРАШЛАРНИНГ
РИВОЖЛАНИШ
ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ." Иқтисодиёт
ва
инновацион технологиялар” журнали 4 (2021): 324-335.
16.
Тўраев, Шавкат Шухратович. "БЮДЖЕТ-СОЛИҚ СИЁСАТИНИНГ
АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ." INTERNATIONAL CONFERENCES. Vol. 1. No. 2.
2023.
