69
hosil qiladi, jinslarning tagida
Hygromiidae
va
Bradybaenidae
turlari butazorlarda
chuqurlashadi;
Sphyradium, Pupilla, Gibbulininopsis, Bradybaena, Vitrina, Phenacolimax
,
Pseudonapaeus, Laevozebrinus, Turanena
daralar va tosh yoriqlarida yashaydi. Ko'pchilik
vakillarning hayotiy faoliyati, hatto
Turcomilax
va
Macrochlamys
kabi psixrofillar, asosan,
jinslar bilan chambarchas bog'liq. Ularning hayotining ko'p qismi (yoz va qish uyqusi, kunduzgi
boshpana) vayronalarning chuqur qatlamlarida o'tadi.
Qurg'oqchil landshaftlarda havo va tuproq haroratining kunlik o'zgarishi mollyuskalar
uchun alohida ahamiyatga ega bo'lib, ular yuzasida ular juda keskin. Ushbu tebranishlar tuproqda
20 sm chuqurlikda va tuproqdan yuqorida 1 m balandlikdagi o'tli qatlamda tekislanadi va
shuning uchun mollyuskalar tuproqqa ko'miladi yoki o'simliklar ustida o'tiradi. Cho'llarda
tuproqning sirt qatlami 70 ga, baland tog'larda - 60 ° C gacha qizib ketishi mumkinligi sababli,
issiqdan qochib mollyuskalar kunning bu davrida asosan toshlar ostida va qoyalarda boshpana
oladi. Bunday holda,
Turcomilax, Candaharia, Deroceras
shilimshiqlari shilliq qavat bilan
o'ralgan. Binobarin, mollyuskalar suv yo'qotilishini kamaytirish uchun boshpanalarda uzoq vaqt
qolish qobiliyatiga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati.
1. Лихарев И. М. Наземные моллюски фауны СССР / И. М.Лихарев, Е.С. Раммельмейер. –
М.–Л.: Изд-во АН СССР, 1952. – 511 с.
2. Лихарев И.М. Слизни фауны СССР и сопредельных стран (Gastropoda Terrestria Nuda) /
И.М. Лихарев, А.Й. Виктор. – М.–Л.: «Наука», 1980. –– 437 с. – (Фауна СССР. Моллюски;
Том 3, вып. 5).
3. Пазылов А. П. Наземные моллюски (Gastropoda, Pulmonata) Узбекистана и
сопредельных территорий / А. П. Пазылов, Д.А. Азимов. – Ташкент: ФАН, 2003. – 316с.
4. Увалиева К.К. Наземные моллюски Казахстана и сопредельных территорий / К. К.
Увалиева. – Алма-Ата: Наука, 1990. – 224 с.
5. Шилейко А. А. Наземные моллюски надсемейства Helicoidea фауна СССР. Моллюски /
А. А. Шилейко. – Л.: Наука, 1978. – 384 с. – (Фауна СССР; Том 3, вып. 6).
FIZIKA SOHASIGA XOS TERMINLAR TADQIQOT OBYEKTI SIFATIDA
(INGLIZ TILI MISOLIDA)
Qilichova E’zoza Xolpo’lat qizi
Navoiy Innovatsiyalar Universiteti, Filologiya va tillarni o’qitish kafedrasi o’qituvchisi
Annotatsiya:
Ushbu maqola tadqiqot predmeti sifatida fizikaga xos bo‘lgan lingvistik
nuanslar va atamalarni o‘rgangan olimlarning ilmiy ishlarini tadqiq qiladi va ular orasidagi
farqlar va o’xshashliklar muhokama qilinadi. Hozirgi davrdagi terminologik ilmiy ishlarning
muhimligi ta’kidlanayotganini hisobga olib fizik terminlar o’rganishning ahamiyati va
dolzarbligi yuzasidan olimlarning fikrlari ko’rib chiqiladi.
Kalit so’zlar:
terminologiya, eksperimental topilma, terminologiya nuanslari,
atamashunoslik, terminologik metafora, kontekst, paramatn
Fizika olam tabiatini va uning fizik qonuniyatlarini tushunishga intiladigan fundamental
fan sifatida juda ko‘p tushunchalar, nazariyalar va tamoyillarni o‘z ichiga oladi. Fizika
tadqiqotlari sohasida maxsus terminologiyadan foydalanish murakkab g'oyalar, eksperimental
topilmalar va nazariy asoslarni yetkazishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Ingliz tili kontekstida
fiziklar tomonidan o'rganilayotgan turli hodisalarni tavsiflash va yoritish uchun boy va xilma-xil
atamalar
to'plami
ishlab
chiqilgan.
Klassik
mexanikadan
kvant
nazariyasigacha,
termodinamikadan astrofizikagacha fizika tili koinot sirlarini o‘rganish uchun darvoza bo‘lib
xizmat qiladi. Fizik hodisalarni tavsiflash va tahlil qilish uchun fiziklar tomonidan
qo'llaniladigan terminologiyani o'rganish orqali biz jismoniy dunyo haqidagi tushunchamizga
70
asos bo'lgan murakkab tushunchalar tarmog'i haqida fikrlarga ega bo'lishimiz mumkin. [E.
Qilichova , 2023, 189].
Ingliz tilidagi fizika tadqiqotlariga xos boʻlgan asosiy atamalar, taʼriflar va tushunchalarni
oʻrganish orqali ushbu maqola ilmiy tilning nozik tomonlarini va uning tabiiy dunyo haqidagi
bilimlarimizni shakllantirishdagi rolini yoritishga intiladi. Kosmos tilini ochib, fizika
tadqiqotining maftunkor olamiga kirib borar ekanmiz, fizika leksikasi okeaniga chuqur
sho’ng’ishimizga to’g’ri keladi. Fizika sohasiga xos til va terminologiyaga qaratilgan lingvistik
tadqiqotlar bir nechtani tashkil qiladi. Ulardan biri Josip Slisko, Devey I. Dykstra, Jr. [1997:655]
tomonidan “Tadqiqot va o'qitishda ilmiy terminologiyaning o'rni: muhim narsa
yetishmayaptimi?” mavzusida yozilgan maqoladir.
Uning ta’kidlashicha issiqlik bilan bog‘liq atamalarning ta’riflari, ilmiy atamalarning
tabiati va ularning ta'limdagi roli masalasi bo‘yicha so‘nggi munozaralar kengroq fikrni talab
qiladi. Olimlar ikkita muhim misolda (issiqlik va elektr) adabiyotdan olimlar o'rtasida
atamalarning ma'nosi bo'yicha kelishuv mavjud emasligini va matnlar o'rtasida, hatto matnlar
ichida ham, atamalar bir-biriga mos kelmaydigan tarzda qo'llanilganligini ko'rsatish oson va
atamalarning ma'nolarini saralashning mantiqiy usuli yo'qligini isbotlab berishgan. Demak, agar
"O'rgatish kerak bo'lgan ilmiy bilimlarning standart talqinlari" aslida mavjud bo'lmasa, qanday
qilib ilmiy bilimlarning standart talqinlarini o'rgatish amalga oshirilishi kerak bo'lgan maqsad
sifatida belgilanishi mumkin? deya savol berishadi olimlar. Ushbu maqola ilmiy
terminologiyadagi bugungi kunda yuzaga kelayotgan chalkashliklar va xatoliklarga misollar ham
keltirgan.
Patrisiya Brenes [2017:5] o'zining "Yangi o’rganuvchilar uchun terminologiya: tadqiqot
va o'qitishdagi ilmiy terminologiyaning o'rni" asarida tadqiqot va ta'lim sohalarida ilmiy
terminologiyaning ahamiyatini o'rganadi. Ushbu chuqur tadqiq ilmiy terminologiyani tushunish
va qo'llashda hal qiluvchi elementlar yetishmayotganligi haqidagi savolni tug'diradi. Brenesning
izlanishlari terminologiyaning tadqiqot ishlarini ilgari surishda va o'qitish amaliyotini
takomillashtirishda muhim rolini yoritib beradi. Ilmiy terminologiyaning murakkabliklarini
o'rganish orqali u ilmiy jamoalar ichida samarali muloqot va bilimlarning tarqalishiga to'sqinlik
qilishi mumkin bo'lgan bo'shliqlar yoki kamchiliklarni ochib beradi. Ushbu ish atamashunoslik
sohasida yangi boshlanuvchilar uchun qimmatli manba bo'lib xizmat qiladi, ilmiy
terminologiyaning ahamiyati va takomillashtirish yoki yaxshilashning potensial yo'nalishlari
haqida to'liq ma'lumot beradi. Brenesning fikrlari o'quvchilarni ilmiy terminologiya atrofidagi
mavjud amaliyotlar haqida tanqidiy fikr yuritishga undaydi, hamda, uning tadqiqot va ta'limga
ta'sirini chuqurroq tushunishga yordam beradi. Bu kitobni atamashunoslikning ilmiy sohadagi
ahamiyatini tushunishni yaxshilashga intilayotgan har bir kishi uchun o'qishi shart. [Patrisiya
Brenes, 2017:15] R. Rizal, D.Rusdiana, V. Setiavan va P. Siakhaan [2020] tomonidan
o'tkazilgan "O'quvni boshqarish tizimini qo'llab-quvvatlovchi smartfonni idrok etish: fizikani
onlayn o'rganishda qoniqish tahlili" deb nomlangan tadqiqot o'quvchilarning fizikani onlayn
o'rganish uchun o'z smartfonlarida ta'limni boshqarish tizimi (LMS)dan qoniqish darajasini
o'rganishga qaratilgan.
Tadqiqotchilar smartfonlar orqali kirishda talabalar LMSni qanday qabul qilishlarini va
bu ularning onlayn fizikani o'rganish tajribasidan qoniqishlariga qanday ta'sir qilishini tahlil
qiladi. Tadqiqot fizikani o'rganishni osonlashtirishda LMSning foydalanish qulayligi, mavjudlik,
interaktivlik va umumiy samaradorligi kabi omillarni o'rganadi.[R. Rizal, D.Rusdiana, V.
Setiavan va P. Siakhaan, 2020]. Talabalarning o’zlashtirishiga e'tibor qaratgan holda,
tadqiqotchilar onlayn fizika ta'limi uchun smartfonlar va LMS platformalaridan foydalanish
samaradorligi haqida tushuncha berishgan. Ushbu tahlil onlayn ta'lim tajribasini yaxshilashga va
fizika kurslarida talabalarning faolligi va samaradorligini oshirishga intilayotgan o'qituvchilar va
o'qituvchi dizaynerlar uchun foydali hisoblanadi.
Pamela Faberning "Terminologiya va ixtisoslashgan tilning kognitiv lingvistika nuqtai
nazari" [2012] asarida muallif kognitiv tilshunoslik va ixtisoslashgan tilning kesishishini,
xususan, terminologiya kontekstida ko'rib chiqadi. Ushbu tadqiqot kognitiv tilshunoslik
71
nazariyalari va asoslarini fan, texnologiya, huquq va tibbiyot kabi turli sohalarda qo'llaniladigan
maxsus tilni tahlil qilish va tushunish uchun qanday qo'llash mumkinligini o'rgangan. Faber
kognitiv lingvistik tamoyillar, jumladan, konseptual metafora nazariyasi, tasvir sxemalari va
aqliy bo'shliqlar ixtisoslashtirilgan terminologiyani yaratish, talqin qilish va ishlatish bilan
bog'liq kognitiv jarayonlarni qanday yoritishi mumkinligini o'rgangan. Muallif, shuningdek,
kognitiv lingvistik yondashuvlar ixtisoslashtirilgan til bilimlarini tuzilish, fikrni shakllantirish va
muayyan sohalarda muloqotni osonlashtirish usullarini tushuntirishga qanday yordam berishi
mumkinligini tekshirgan. Bundan tashqari, Shi, F. F. va Liu, J. Y. [2022] tomonidan yozilgan
"Fan primerlarining xitoy tiliga tarjimasining qiyosiy tadqiqi: fizika - paramatnli kontekst
tahlilidan" asarida mualliflar, fizika sohasidagi ilmiy primerlarning xitoycha tarjimalarini qiyosiy
tahlil qiladilar. Tadqiqotning asosiy e'tibori ushbu tarjimalar atrofidagi paramatnli kontekstni
o'rganishga qaratilgan bo'lib, u so'zboshilar, izohlar, lug'atlar va asosiy matn bilan birga
keladigan boshqa qo'shimcha materiallar kabi elementlarni o'z ichiga oladi.
Tadqiqotchilar fan primerlarining xitoycha tarjimalarining paratekstual xususiyatlari,
xususan, fizika sohasidagi ilmiy tushunchalarni tushunish va talqin qilishga qanday ta'sir
qilishini tekshirishgan. Mualliflar paramatnli kontekstni tahlil qilish orqali tarjimonlar aniqlik va
ravshanlikni saqlab, xitoy tilida so‘zlashuvchi auditoriyaga maxsus ilmiy bilimlarni
yetkazishdagi qiyinchiliklarni qanday hal qilishini ochib berishgan. Umuman olganda, ushbu
tadqiqot fizika kontekstida paramatnli xususiyatlar va ilmiy asarlar tarjimasi o'rtasidagi o'zaro
bog'liqlikni o'rganish orqali tarjimashunoslik, fan ta'limi va madaniyatlararo muloqot bo'yicha
ilmiy nutqqa hissa qo'shadi.
Oksford tadqiqot ensiklopediyasida 2022-yil 22-noyabrda onlayn nashr etilgan Anne
Veber, Bettina Fetzer va Vahram Atayanning “Roman tillarida fan va texnologiya tili” maqolasi
tilshunoslikning o‘ziga xos xususiyatlari va roman tillari ichida fan va texnika sohalarida
qoʻllaniladigan til nuanslarini o‘rgangan. Mualliflar ilmiy va texnologik tushunchalar fransuz,
ispan, italyan, portugal va boshqa tillarda qanday ifodalangani, yetkazilishi va tushunilishini
o'rganishi mumkin.
Tadqiqotchilar ilmiy va texnologik kontekstlarda tildan foydalanishning turli jihatlarini,
jumladan, terminologiya, nutq naqshlari, stilistik xususiyatlar va ushbu sohalarda ma'ruzachilar
va yozuvchilar tomonidan qo'llaniladigan kommunikativ strategiyalarni o'rganishgan. Tadqiqot
tilning murakkab ilmiy tushunchalar va texnik ma'lumotlarni uzatish vositasi sifatida qanday
ishlashini yoritish uchun lingvistik nazariyalar, empirik ma'lumotlar va amaliy tadqiqotlarga
asoslanib, roman tillarida fan va texnologiya tilini har tomonlama tekshirishni taklif qiladi. O'z
tahlillari orqali Weber, Fetzer va Atayan tilning roman tilida so'zlashuvchi dunyoda fan va
texnologiya amaliyotlari va nutqlarini qanday shakllantirishi va aks ettirishini tushunishimizga
hissa qo'shishi mumkin. Umuman olganda, ushbu maqola roman tillari kontekstida til, madaniyat
va bilim ishlab chiqarish o'rtasidagi o'zaro ta'sirni o'rganishdan manfaatdor bo'lgan tilshunoslar,
fan aloqasi olimlari va ilmiy va texnik sohalarda ishlaydigan mutaxassislar uchun qimmatli
manba bo'lishi mumkin.
Dubois, M., & García, A. [2019] muallifligida Fransuz va ispan tillarida fizika
terminologiyasida metaforik iboralarni o'rganish nomli kitob chop qilingan. Ushbu kitobda arab
mamlakatlarida, xususan, Marokashda ilmiy terminologiya muammosi ko’rib chiqiladi. Unda
ta’kidlanishicha bu masala 1-fan ta'limi, til siyosati va tarjima sohalarida katta tashvish uyg'otadi.
Ilmiy terminologiyaning konseptualizatsiyasi bo'yicha oldingi tadqiqotlar g'arb va g'arbiy
bo'lmagan tillar va madaniyatlar o'rtasidagi g'arbiy bo'lmagan sharoitlardagi farqlarga yoki oddiy
nutq va ilmiy til o'rtasidagi g'arb kontekstidagi farqlarga qaratilgan. Aksincha, bu kitob oddiy
nutq va ilmiy til oʻrtasidagi tafovutlarga bagʻishlangan tadqiqotlar bilan gʻarb va gʻarbiy
boʻlmagan tillar va madaniyatlar oʻrtasidagi tafovutlarga bagʻishlangan tadqiqotlar oʻrtasidagi
tafovutni bartaraf etishga qaratilgan birinchi urinishdir. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, kitob
bu masalani ikkala ko'rinishida ham qamrab oladi - bir tomondan g'arbiy bo'lmagan ilmiy
terminologiya va g'arb ilmiy terminologiyasi va ikkinchi tomondan kundalik nutq va ilmiy til
72
o'rtasidagi farq. Kitob kognitiv tilshunoslik, xususan metafora va metonimiya nazariyalari hamda
korpus lingvistikasida ko‘p tarmoqli asosga asoslanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
:
1. Anne Weber, Bettina Fetzer and Vahram Atayan. The Language of Science and Technology in
the Romance Languages. 22
nd
November 2022. Oxford Research Encyclopedia.
2. Dubois, M., & García, A. A Study of Metaphorical Expressions in Physics Terminology in
French and Spanish. Journal of Metaphor Studies, 6(2), 35-48. (2019).
3. Josip Slisko, Dewey I. Dykstra, Jr. The role of scientific terminology in research and teaching:
Is something important missing? Journal of research in Science Teaching. Volume34, Issue 6 ,
August 1997, Pages 655-660
4. Patricia Brenes. Terminology for beginners. The Role of Scientific Terminology in Research
and Teaching: Is Something Important Missing? 2017 pages: 85
5. R. Rizal, D. Rusdiana, V. Setiawan, P. Siakhaan. Perception of a learning management system
supported smartphone: an analysis of satisfaction in online physics learning. December 31, 2020.
610. Journal Pendidikan IPA Indonesia.
6. Pamela Faber. Cognitive Linguistics View of Terminology and Specialized Language Book.
ISBN: 978-3-11-027720-3. 2012.
7. Shi, F. F., & Liu, J. Y. (2022). A Comparative Study of the Chinese Translation of Science
Primers: Physics—From the Analysis of the Paratextual Context. Advances in Historical Studies,
11, 106-118.
9. E. Qilichova (2023). Terminology in physics and Uzbek languages. “Globallashuv davrida
turli tizimli tillar munosabati: muammo, yеchim, istiqbollar” mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy
konferensiyasi materialari. b-189-194. Navoiy 2023.
GIPERBOLIK TENGLAMALARDA KUZATISH MASALASI MATEMATIK MODELI
TADQIQI
Rustamov M.J. O‘zMU Jizzax filiali dotsenti, f-m f.n.
Nuraliyev T.A. O‘zMU Jizzax filiali assistenti
Annotatsiya.
Maqolada tabiatdagi jarayonlar: issiqlik tarqalishi, sterjen tebranishi, tor
tebranishi, magnit maydon impulsi, mayatnik tebranishi va hakazolar. Tabiiy protsess
o’lchangani uchun uni modellashtirish natijasida hosil bo’lgan masalalar taqribiy yechiladi. Bu
erda yechim protsessni kuzatish (bir nuqtada o’lchash) bilan hisoblashga harakat qildik. Bunda
masala uchun qo’shma operator tuzilib, nokorrekt masala (boshlang’ich qiymati yo’q holat)
shartli korrekt xolatga o’tkaziladi.
Kalit so‘zlar
. Adamar tipi, datchik, bazis funksiya, Fur’e usuli, Logranj ko’paytuvchilari
usuli, Kichik kvadratlar minimum, Ritsa usuli, Koshi sharti.
Fizik jarayonni to’liq o’rganish uchun jarayonni tasvirlayotgan differensial tenglamadan
tashqari, uning dastlabki holati (boshlang’ich shartlarni) va sohaning chegaralaridagi holatni
(chegaraviy shartlarni) berish zarur. Agar boshlang’ich va chegaraviy shartlar berilmagan bo’lsa,
differensial tenglamaning yechimlari yagona bo’lmaydi.
Biz quyidagi tor tebranishi tenglamasini qaraylik:
𝜕
2
𝑈(𝑥, 𝑡)
𝜕𝑡
2
=
𝜕
2
𝑈(𝑥, 𝑡)
𝜕𝑥
2
Bu jarayonda tebranish boshida tor chetki nuqtalari siljishi
φ(x)
va jiljish tezligi
ψ(x)
funksiyalarda aniqlansin, u holda yuqoridagi tenglama uchun
boshlang’ich shartlar
quyidagi
ko’rinishda yoziladi:
U(x,0)=φ(x); U
t
(x,0)= ψ(x); t>0
Bu yerda
φ(x)
va
ψ(x)
funksiyalar uzluksiz
0 ≤ 𝑥 ≤ 1
,
𝑡 > 0
da aniqlangan berilgan
funksiyalar. Bu shart Koshi sharti deb yuritiladi.
