МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 10, 31 Октябрь
254
https://universalpublishings.com
NERV SISTEMASI VA UNING ANATOMIYASI
Ergasheva Marjona Umidillo qizi
Termiz iqtisodiyot va servis universiteti Tibbiyot fakulteti davolash ishi
yo'nalishi 2-kurs,
Annotatsiya
: Mazkur maqolada nerv sistemasining tuzilishi, asosiy bo‘limlari
va ularning funksiyalari batafsil yoritilgan. Nerv sistemasi organizmdagi eng muhim
tizimlardan biri bo‘lib, uning vazifasi tashqi va ichki muhitdagi o‘zgarishlarga javob
qaytarish, axborotni qayta ishlash va organlar faoliyatini boshqarishdir. Maqolada
markaziy va periferik nerv sistemalari, ularning asosiy tarkibiy qismlari,
shuningdek, neyronlar funksiyasi haqida keng ma’lumot berilgan.
Kalit so‘zlar:
nerv sistemasi, markaziy nerv sistemasi, periferik nerv sistemasi,
neyron, miya, orqa miya.
Kirish.
Nerv sistemasi hayot uchun zarur bo‘lgan barcha jarayonlarni
boshqarishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Bu tizim orqali organizm tashqi va ichki
muhit bilan uzluksiz axborot almashinuvi amalga oshiriladi. Nerv sistemasi
markaziy (MNS) va periferik (PNS) qismlarga bo‘linadi. MNS miya va orqa
miyadan tashkil topgan bo‘lib, axborotlarni qayta ishlash va qaror qabul qilish
markazi hisoblanadi. PNS esa MNS bilan tana a’zolari o‘rtasidagi aloqani ta’minlab,
harakatlarni va ichki organlar faoliyatini muvofiqlashtiradi. Ushbu maqolada nerv
sistemasining anatomik tuzilishi, uning asosiy tarkibiy qismlari va ular o‘rtasidagi
bog‘liqlik tahlil qilinadi. Neyronlarning asosiy funksional elementlari, axborot
uzatish jarayonlari va reflektor mexanizmlar ham yoritiladi.
Materiallar va usullar
Ushbu tadqiqotda ilmiy adabiyotlar va tibbiyot darsliklaridan foydalanildi.
Nerv sistemasi tuzilishini o‘rganishda anatomik atlaslar va neyrobiologik tadqiqotlar
natijalari tahlil qilindi. Tadqiqotda nerv sistemasi bo‘yicha amaliy fiziologik
tadqiqotlar ham o‘rganilib, ularning fiziologik jarayonlardagi roli tushuntirildi. Shu
bilan birga, neyronlar va ularning axborot uzatish jarayonlari elektr impulslari orqali
qanday amalga oshirilishi eksperimental tadqiqotlar asosida tahlil qilindi.
Markaziy nerv sistemasi Markaziy nerv sistemasi (MNS) inson organizmining
asosiy boshqaruvchi tizimi bo‘lib, u miya va orqa miyadan iborat. MNSda barcha
axborotlar qayta ishlanadi va javob reaksiyalari shakllantiriladi.
1.
Miya
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 10, 31 Октябрь
255
https://universalpublishings.com
Miya MNSning eng muhim qismi bo‘lib, u murakkab funksiyalarni bajaradi.
Miya ko‘plab bo‘limlardan iborat: bosh miya qobig‘i, yarim sharlar, miyaning oraliq
va orqa qismlari. Har bir bo‘lim alohida vazifalarga ega, masalan, bosh miya qobig‘i
sezgi organlaridan keladigan ma’lumotlarni qabul qilish va qayta ishlash uchun
mas’uldir. Miyaning yarim sharlarida esa xotira, fikrlash va aqliy faoliyatlar amalga
oshiriladi.
2. Orqa miya
Orqa miya miyaning davomiy qismi bo‘lib, u MNS va PNS o‘rtasidagi
bog‘lanishni ta’minlaydi. Orqa miya reflektor faoliyatni boshqaradi va periferik
nervlar orqali signallarni uzatadi. Shuningdek, u sezgi va motor funksiyalarini ham
nazorat qiladi.
Periferik nerv sistemasi
Periferik nerv sistemasi (PNS) MNSdan organlar va mushaklarga axborot
uzatish bilan shug‘ullanadi. U somatik va vegetativ bo‘limlarga bo‘linadi.
1. Somatik nerv sistemasi: Somatik nervlar ko‘ngilli harakatlarni boshqaradi.
Bu tizim orqali nerv tolalari orqali signallar markaziy nerv sistemasi va mushaklar
orasida uzatiladi. Somatik nervlar ayniqsa mushak-skelet tizimi harakatlarida
ishtirok etadi.
2. Vegetativ nerv sistemasi: Vegetativ nervlar esa ichki organlarning avtomatik
faoliyatini boshqaradi. U ikki qismga bo‘linadi: simpatik va parasimpatik nervlar.
Simpatik nervlar stress holatida organizmning “kurash yoki qochish” reaktsiyasini
shakllantiradi, parasimpatik nervlar esa tinchlanish va dam olish jarayonlarini
qo‘llab-quvvatlaydi.
Neyronlar: Asosiy funksional birlik
Neyronlar nerv sistemasining asosiy funksional hujayralari hisoblanadi. Ular
orqali axborot elektr impulslari shaklida uzatiladi. Neyronlar uch qismdan iborat:
dendritlar (axborotni qabul qiluvchi qismlar), soma (hujayra tanasi) va aksonlar
(axborotni uzatuvchi qismlar). Har bir neyron boshqa nerv hujayralari yoki
mushaklar bilan bog‘lanib, axborot uzatish zanjirini shakllantiradi.
Natijalar
Nerv sistemasining tuzilishi va funksiyalari o‘rganish jarayonida quyidagi
muhim jihatlar aniqlandi:
1. Miya va orqa miya: Tadqiqot davomida markaziy nerv sistemasining
insonning harakatlari, sezgi organlari va ichki organlari faoliyatini boshqaruvchi
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 10, 31 Октябрь
256
https://universalpublishings.com
asosiy mexanizm ekanligi tasdiqlandi. Miya yarim sharlaridagi turli bo‘limlar
intellektual faoliyat, xotira, til va harakatlarni boshqarish uchun mas’uldir.
2. Periferik nerv sistemasi: PNS orqali MNS va tananing boshqa qismlari
o‘rtasidagi signalizatsiya amalga oshiriladi. Bu tizimning somatik qismi mushaklar
va teri orasidagi signal almashinuvini ta’minlaydi, vegetativ qismi esa yurak urishi,
nafas olish va hazm qilish kabi jarayonlarni avtomatik boshqaradi.
3. Neyronlarning roli: Neyronlar nerv sistemasining asosiy birliklari bo‘lib,
ular elektr impulslari orqali axborot uzatadi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki,
har bir neyron boshqa hujayralar bilan bog‘lanib, murakkab tarmoqni shakllantiradi
va organizmdagi har bir jarayonni nazorat qiladi.
4. Refleks mexanizmlari: Orqa miya reflektor mexanizmlar orqali tashqi
stimullarga tezkor javob beradi. Bu jarayon organizmni xavf-xatarlardan himoya
qilish va tezkor reaksiyalarni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi.
Munozara
Ushbu tadqiqotning natijalari nerv sistemasining murakkab tuzilishi va
ularning o‘zaro bog‘liqligini ochib beradi. Markaziy nerv sistemasining inson
hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘lishi, ayniqsa miya va orqa miya orqali sezgi
organlari va harakatlarni boshqarishdagi rolini tasdiqlaydi. Miya turli qismlarining
o‘ziga xos funksiyalari, masalan, harakatlar, sezgilar va aqliy faoliyatlarning
boshqarilishi aniqlandi. Shuningdek, periferik nerv sistemasining somatik va
vegetativ bo‘limlarining alohida funksiyalari ham batafsil o‘rganildi. Neyronlar va
ular orqali axborot uzatish jarayonlari nerv sistemasining ishlashi uchun muhim
bo‘lgan elektr signallarni uzatishda asosiy vazifani bajaradi. Ushbu jarayonning
buzilishi nevrologik kasalliklar kelib chiqishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun
neyronlar faoliyatini to‘liq o‘rganish va ularning ishlashini yaxshilash usullarini
izlash muhimdir.
Xulosa:
Nerv sistemasi organizmning asosiy boshqaruvchi tizimi bo‘lib, uning
ishlashi barcha organ va tizimlar faoliyatini muvofiqlashtirishga asoslangan. Miya
va orqa miya markaziy nerv sistemasining asosiy qismlari sifatida tashqi stimullarga
tezkor javob qaytarish, axborotni qayta ishlash va harakatlarni nazorat qilishda
muhim rol o‘ynaydi. Periferik nerv sistemasining somatik va vegetativ bo‘limlari
organizmning tashqi va ichki muvozanatini saqlab turishga yordam beradi.
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 10, 31 Октябрь
257
https://universalpublishings.com
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Guyton, A. C., & Hall, J. E. (2006). *Textbook of Medical Physiology*.
11th ed. Elsevier Saunders.
2.
Bear, M. F., Connors, B. W., & Paradiso, M. A. (2015). *Neuroscience:
Exploring the Brain*. 4th ed. Lippincott Williams & Wilkins.
3.
Purves, D., Augustine, G. J., Fitzpatrick, D., Hall, W. C., LaMantia, A.-
S., & White, L. E. (2012). *Neuroscience*. 5th ed. Sinauer Associates.
4.
Xayitov, M., & O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi tahririyati. (2002).
*Inson anatomiyasi*. Toshkent: O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi davlat ilmiy
nashriyoti.
5.
Nazarov, R. (2009). *Fiziologiya asoslari*. Toshkent: Tibbiyot
nashriyoti.
6.
Tursunov, A. A. (2015). *Odam anatomiyasi va fiziologiyasi*.
Toshkent: Tibbiyot fanlari akademiyasi.
