МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
ISSN: 3030-3001
SJIF 2023: 3.019, 2024: 5.444 ResearchBib IF: 11.79/ 2023
Том 2, Выпуск 8
136
https://universalpublishings.com
УДК: 633.853.52:631.52:631.527.3
Кунгабоқар навларининг тезпишарлигини аниқлашнинг
аҳамияти
Термиз агротехнологиялар ва инновацион ривожланиш институти
Луков Мамадали Кудратович доцент қ. х. ф. н
Ачилдиев Ғайрат Шерназарович талаба. Эргашев Жасур Шерали ўғли
талаба
Аннотацияси:
Мақолада ўсув даври давомийлиги ва фазалараро
даврини аниқлаш асосида кунгабоқар ҳар хил навларининг
тезпишарлиги аниқланганлиги ва тезпишар навларни иккинчи ҳамда
учинчи экин сифатида экилиши ҳақида маълумотлар келтирилган.
Калит сўзлар:
Кунгабоқар, нав, фенологик кузатишлар, ўсув
даври. фаза, фазалараро даври, тезпишар, ўртапишар, кечпишар
навлар, биринчи экин, иккинчи экин, учинчи экин
Кириш
. Қишлоқ хўжалик экинлари, жумладан кунгабоқарнинг навлари
ўсув даврининг давомийлигига қараб: тезпишар, ўртапишар ва кечпишар
гуруҳларга бўлинади. Буларнинг ишлаб чиқаришда учаласининг ҳам аҳамияти
бўлиб, экиладиган жойнинг имконияти, хусусияти ва экиннинг мақсадига қараб
эрта пишар, ўртапишар ёки кечпишар навлар экилиши мумкин. [2;, 5;]
Кўпинча аксарият ҳолларда эртапишар навлардан фойдаланишга кўпроқ
эътибор берилади. Шунинг учун экинларнинг тезпишар навларини яратиш
селекциянинг асосий вазифаларидан биридир. Чунки, ўсимлик уруғидан униб
чиққандан унинг ҳосили тўла пишгунгача бўлган давр ёки вегетация даври қанча
қисқа бўлса, ҳосил шунча оз муддат ичида сифатли, нобудгарчиликсиз
йиғиштириб олинади. Ўрганилаётган шакл ва навларнинг ўсув даврининг
давомийлигини жумладан, тезпишарлигини аниқлаш учун фенологик
кузатишлар ўтказилади. [1;, 2;,]
Фенологик кузатишни ўтказиш тартиби қуйидагича:
1. Бу кузатиш кўз билан чамалаб ўтказилганлиги учун ҳамма вақт бир киши
томонидан куннинг бир вақтида – эрталаб ёки кечки пайтда олиб борилиши
лозим.
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
ISSN: 3030-3001
SJIF 2023: 3.019, 2024: 5.444 ResearchBib IF: 11.79/ 2023
Том 2, Выпуск 8
137
https://universalpublishings.com
2. Кузатиш ҳар бир ўсимлик шакли ёки нав экилган даланинг камида уч
жойида (бошида, ўртасида, охирида) ўтказилади.
3. Кузатиш фақат бир томонлама (пайкалчанинг кунчиқар ёки кунботар
томонида) олиб борилади. [1;, 5;]
Фенологик кузатиш бўйича ривожланиш фазаларининг бошланиши (10-15
фоиз) ва тўлиқ (75 фоиз) ўтиши ойнинг қайси кунига тўғри келиш санаси махсус
журналга ёзилиб борилади.( 1-жадвал) . Бунинг учун экинларни ҳар куни
кузатиш лозим. Журналда навларни экиш, ҳосилни йиғиштириш муддатлари ҳам
ҳисобга олинади. Шулар асосида ва ўрганилган навлар ёки селекцион
номерларнинг айрим ривожланиш фазалари орасидаги даврларнинг (фазалараро
давр) давомийлиги асосида (2-жадвал) вегетация даври ҳамда тезпишарлиги
аниқланади. [2;-3; 5.]
Долзарблиги.
Суғориладиган деҳқончилик шароитида тезпишар навлар
бир йилда икки-уч марта ҳосил олишни таъминлайди. Умуман, тезпишар навлар,
мамлакатимизнинг ҳамма тупроқ-иқлим минтақаларида деҳқончиликни
интенсивлаштиришга имконият яратади
.
Шуларн инобатга олганда
кунгабоқарнинг тезпишар навларини яратиш долзарб масала ҳисобланади
Материаллар ва методлар.
Дала тажрибалари Сурходарё вилятининг
Термиз туманидаги “Амударрё
Гулбаҳор ҳудуд Равшан бобо Темиз МЧЖ“ хўжалигида ўтказилди. Тажриба
майдони тақир -оч тусли буз тупрокли, озиқ моддалар ўртача таъминлаган,.
Объект сифатидап Жаҳонгир(ст), Родник, .НS-Н-942,Creystiipe,СУР,Сам.ҚХИ
20-80, Мастер,Машъал F.Душко F1, навларининг 1
репродукцияли уруғларн
экилди..Пайкалчалар майдони 84 м
2
Тажриба уч қайтариқдан иборат.
Тадқиқотлар ўтказишда Россия мойли экинлар ИТИ, Ўзбекистон
Ўсимликшунослик генетик ресурслар ИТИ (2010), ЎзПИТИ (2007)
услубларидан фойдаланилди.
Тадқиқотлар атижалари.
Ьир хил тупроқ иқлим шароитда ўрганилган
кунгабоқар навларининг ривожланиш фазаларининг содир бўлишида
қуйидагича курсаткичлар:-, бошланғич ривожланиш фазадар- майсалаш ва
саватча пайдо бўлиш даврида навлар бўйича катта ўзгаришлар кузатилмади.
Асосий фақланишлар гуллаш фазаси ва энг катта фарқланиш гуллашдан
пишишгача бўлган даврда кузатилди. Кунгабоқар навларида ўниб чиқишдан
саватча ҳосил бўишигача 37-41 кун, саватча ҳосил бўлишида гуллашгача 10- 14
кун , лекин гуллашдан пишгунча 22 кунда 37 кунгача вақт ўтганлиги ўрганилди.
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
ISSN: 3030-3001
SJIF 2023: 3.019, 2024: 5.444 ResearchBib IF: 11.79/ 2023
Том 2, Выпуск 8
138
https://universalpublishings.com
1 жадвал
Мойли кунгабоқар эртапишар навларида ўтказилган фенологик
кузатишлар маълумотлари.
Навлар ва анмуналар
Келиб
чиқиши
Экиш
муддати
Ривожланиш фазаларининг рўй бериши
Ҳосилни
йиғиш
тириш
пайти,
ой-кун
Ўниб чиқиш
Саватча
ҳосил қи лиш
Гуллаш
Пишиш
15%
75%
15%
75%
15%
75%
15%
75%
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
1
Жаҳонгир(ст)
Ўзбекистон
8.04
13.04 16.04
23.05
26.05
5.06
8.06
8.07
12.07
21.07
2
Родник
Росссия
8.04
13.04
16.04
22.05
25.06
3.06
6.06
30.06
4.07
21.07
3
НS-Н-942
Югославия
8.04
14.04
16.04
24.05
27.05
8.06
11.06 12.07
17.07
21.07
4
Creystiipe
Туркия
8.04
13.04
16.04
22.05
25.04
3.06
6.06
29.06
2.07
21.07
5
СУР
Россия
8.04
14.04
17.04
21.05
23.06
2.06
5.06
23.06
26.06
21.07
6
Сам.ҚХИ 20-80
Ўзбекистон
8.04
13.04
16.06
22.05
25.06
4.06
7.06
1.07
6.07
21.07
7
Мастер
Россия
8.04
14.04
17.04
24.05
27.04
8.06
11.06 13.07
18.07
21.07
8
Машъал F
1
Ўзбекистон
8.04
13.04
16.06
22.05
25.06
3.06
6.06
29.06
3.07
21.07
9
Душко F1
Россия
8.04
13.04
16.04
25.05
28.04
8.06
11.06 12.07
18.07
21.07
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
ISSN: 3030-3001
SJIF 2023: 3.019, 2024: 5.444 ResearchBib IF: 11.79/ 2023
Том 2, Выпуск 8
139
https://universalpublishings.com
2 жадвал
Мойли кунгабоқар эртапишар навларида фазалараро даври
давомийлиги
№
Нав ва
намунал
ар
Келиб
чиқиши
Экиш
муддат
и
Фазалараро даври давомийлиги, кун
ҳисобида ,
Экиш-
униб
чиқиш
Ўниб
чиқш-
савтча
ҳосил
қилиш
Савтча
ҳосил
қилиш
-
гулла
ш
Гуллаш
-
пишиш
(униб
чиқиш
Пишиш
, ёки
ўсув
даври ,
кун
1
2
3
4
5
6
8
9
10
1 Жаҳонгир
(ст)
Ўзбекист
он
8.04
8
40
13
34
87
2 Родник
Росссия
8.04
8
39
11
28
79
3
НS-Н-942
Югослав
ия
8.04
8
41
14
36
92
4 Creystiipe Туркия
8.04
8
39
11
26
77
5 СУР
Россия
8.04
9
37
11
23
71
6 Сам.ҚХИ
20-80
Ўзбекист
он
8.04
8
39
12
29
81
7 Мастер
Россия
8.04
9
40
14
36
91
8 Машъал
F
1
Ўзбекист
он
8.04
8
39
1
27
78
9 Душко F1 Россия
8.04
8
39
13
37
93
саватча пайдо бўлиш даврида навлар бўйича катта ўзгаришлар кузатилмади.
Асосий фақланишлар гуллаш фазаси ва энг катта фарқланиш гуллашдан
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
ISSN: 3030-3001
SJIF 2023: 3.019, 2024: 5.444 ResearchBib IF: 11.79/ 2023
Том 2, Выпуск 8
140
https://universalpublishings.com
пишишгача бўлган даврда кузатилди. Кунгабоқар навларида ўниб чиқишдан
саватча ҳосил бўишигача 37-41 кун, саватча ҳосил бўлишида гуллашгача 10- 14
кун , лекин гуллашдан пишгунча 22 кунда 37 кунгача вақт ўтганлиги ўрганилди.
Маълум бўлишича ўта тезпишар Сур навининг, ўсув даври 71
кунни, ҳамда тезпишар;- Creystiipe ва Родник навлари дурагайининг ўсув
даври 77; ва 79 кунни ҳамда машъал F
1
дурагайининг ўсув даври 78 кунни
ташкил этганлиги қайд этилди.
Сурхондарё вилоти шароитида ўрганилган [2;-4; 5.] мълумотлар кўрсати шича
ўсув даври 70-80 кунни ташкил этадиган кунгабоқар навларини бир йилда
эртаги картошкадан кейин иккинча экин сифаида 25-30ц/га ва ҳатто эртаги
картошка ўрнида иккинчи экин сифатида . тариқ, сабзавот,ловия, сабзавот
маккажухори, бодринг ўрнида учинчи экин сифатида август ойининг 1 ўн
кунлигида экиб ўндирилган кунгабоқар навларидан октябр ойининг 1-2
ўнкунлигигача ўстириш туфайли гектаридан 20-22 ц/га уруғ ҳосил
етиштирлади.
Хулоса
1) Мойли кунгабоқарнинг эртапишар навларини ёзда бошоқли дон
экинларидан бўшаган ерларда ўстириш ҳисобига 25-30 ц/га уруғ ҳосил
етиштирилади. 2) Сурхондарё вилоятининг Термиз тумани шароитида мойли
кунгабоқарнинг Сур нави типидаги ўта тезпишар навларини бир йилда
учинчи экин сифатида ўстирш туфайли 20-22 ц/га.ча уруғ ҳосил
етиштирилади
Фойдаланилган адабиётлар
1.Аманова М., Рустамов А. Мойли экинлар жаҳон коллекциясини ўрганиш
бўйича услубий қўлланма // Тошкент 2010
2..Lukov Mamadali Kudratovich Impact of fertilizers on sunflower yield under
irrigated conditions in uzbekistan International Journal of innovations in
Enjineering research and Technology (IJIERT) Special Issue on № 7. 154-161
pageФойда.шанилгаш ддабиёт;rар p}rixaTи.
3.Васильев Д.С Агротехника подсолнечника М.Колос 1983 197.с.
4.Луков М. К., Пардаева О.М. –Озиқ овқат хавфсизлигини таъминлашда
кунгабоқарнинг навларини инновацион технологиялар асосида яратиш
масалалари “ СЕРВИС” журнали 2016 й. 3 сон 15-19 бетлар
5.Луков М.К. Ўзбекистоннинг суғориладиган шароитида кунгабоқар
етиштириш технологияси селекцияси ва уруғчилиги //монграфия/ с.2013
б.108
