МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 13.14/2024
SJIF 2024 = 5.444
Том 3, Выпуск 05, Мая
88
https://universalpublishings.com
GIPOFIZ BEZI TUZILISHI VA ODAM ORGANIZMIDAGI O‘RNI.
Hasanov Dilmurod Abduvahob o‘g‘li
Toshkent Tibbiyot akademiyasi Termiz filiali o‘qituvchisi
Ergashev Sunnatbek Ilhom o‘g‘li
Toshkent Tibbiyot akademiyasi Termiz filiali talabasi
Annotatsiya
Ushbu mavzuda gipofiz bezining anatomik tuzilishi, funksional qismlari va inson
organizmidagi biologik ahamiyati yoritib berilgan. Gipofiz bezi — endokrin tizimning
asosiy bezlaridan biri bo‘lib, u bosh miyaning pastki qismida joylashgan va ko‘plab
gormonlar ishlab chiqaradi. Mazkur bezning old, orqa va o‘rta qismlari turli xil
gormonlar sekretsiyasini boshqaradi, bu esa o‘sish, moddalar almashinuvi, jinsiy
yetilish va stressga javob reaksiyalarida muhim rol o‘ynaydi. Mavzuda shuningdek,
gipofiz gormonlarining ichki a’zolar faoliyatiga ta’siri, ularning kam yoki ortiq ishlab
chiqarilishi natijasida yuzaga keladigan kasalliklar (masalan, gigantizm, nanizm,
giperprolaktinemiya) haqida ham ma’lumotlar keltirilgan. Bu mavzu tibbiyot va
biologiya sohalarida o‘qiyotgan talabalar uchun gipofiz bezining hayotiy ahamiyatini
tushunishda muhim o‘rin tutadi.
Абстрактный
В данной теме рассматриваются анатомическое строение, функциональные
части и биологическое значение гипофиза в организме человека. Гипофиз —
одна из основных желез эндокринной системы. Он расположен в основании
мозга и вырабатывает множество гормонов. Передняя, задняя и средняя части
этой железы контролируют секрецию различных гормонов, которые играют
важную роль в росте, обмене веществ, половом созревании и реакциях на стресс.
В разделе также представлена информация о влиянии гормонов гипофиза на
работу внутренних органов, а также о заболеваниях, возникающих вследствие их
недостаточной или избыточной выработки (например, гигантизм, карликовость,
гиперпролактинемия). Эта тема важна для студентов, изучающих медицину и
биологию, чтобы понять жизненно важное значение гипофиза
Abstract
This topic covers the anatomical structure, functional parts, and biological
significance of the pituitary gland in the human div. The pituitary gland is one of the
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 13.14/2024
SJIF 2024 = 5.444
Том 3, Выпуск 05, Мая
89
https://universalpublishings.com
main glands of the endocrine system, located at the base of the brain and producing
many hormones. The anterior, posterior, and middle parts of this gland control the
secretion of various hormones, which play an important role in growth, metabolism,
sexual maturation, and stress responses. The topic also provides information about the
effect of pituitary hormones on the functioning of internal organs and diseases that
result from their under- or overproduction (for example, gigantism, nanism,
hyperprolactinemia). This topic is important for students studying medicine and
biology to understand the vital importance of the pituitary gland.
Kalit so‘zlar:
gipofiz bezi, adenogipofiz, neyrogipofiz, gormonlar, endokrin tizim,
o‘sish gormoni, ADG, oksitosin, gomeostaz, gigantizm, nanizm, akromegaliya,
giperprolaktinemiya.
Asosiy qismi.
Gipofiz (
hypophysis
) ponasimon suyakdagi turk egarining gipofiz chuqurchasida
joylashgan. Uning ko‘ndalang o‘lchami 10-17 mm, oldingi-orqa o‘lchami 5-15 mm,
vertikal olchami 5-10 mm, og‘irligi erkaklarda 0,5 g, ayollarda 0,6 g. Gipofiz tashqi
tomondan g‘ilof bilan o‘ralgan. Gipofiz ikki kurtakdan taraqqiy etgani uchun uning
ikki bo‘lagi bor. Oldingi bo‘lagi adenogipofiz (lobus anterior) nisbatan katta bo‘lib,
gipofiz massasining 70-80%ini tashkil qiladi. Adenogipofiz tarkibiga oldingi, o‘rta
yoki oraliq va do‘mboq qismlari kiradi. Orqa bo‘lak-neyrogipofiz(lobus posterior)
tarkibiga orqa bo‘lak quyg‘ich, adenogipofiz va gipotalamus o‘rtasida joylashgan o‘rta
tepalik kiradi.
Gipofiz bezi inson organizmidagi eng muhim endokrin bezlardan biri bo‘lib, u
“bosh bez” deb ham ataladi. U miya pastki qismida, sella turcica deb ataluvchi suyak
chuqurchasida joylashgan bo‘lib, juda kichik hajmga ega bo‘lsa-da, butun gormon
tizimini boshqarish vazifasini bajaradi. Gipofiz bezi ikki bo‘limdan iborat: oldingi
bo‘limi (adenohipofiz) va orqa bo‘limi (neyrohipofiz). Bu bez tomonidan ishlab
chiqariladigan gormonlar organizmda o‘sishni boshqarish, moddalar almashinuvini
tartibga solish, qalqonsimon bez, buyrak usti bezlari va jinsiy bezlar faoliyatini
muvofiqlashtirishda muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, u sut ishlab chiqarishni
faollashtirish, tana suvi muvozanatini saqlash va bachadon qisqarishini boshqarish kabi
ko‘plab hayotiy jarayonlarga ta’sir ko‘rsatadi. Gipofiz bezining to‘g‘ri ishlashi inson
salomatligi uchun juda muhim bo‘lib, uning faoliyatidagi buzilishlar turli endokrin
kasalliklarga olib kelishi mumkin.
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 13.14/2024
SJIF 2024 = 5.444
Том 3, Выпуск 05, Мая
90
https://universalpublishings.com
Gipofizning oldingi bo‘lagi
hujayralari boshqa endokrin bezlar faoliyatini
boshqaruvchi gormonlar ishlab chiqaradi. Uning gormonlaridan somatotropin oqsillar
sintezini kuchaytiradi va yog‘ning parchalanishini tezlatadi, shuning uchun o‘sish
davrida bolalar va o‘smirlarda yog‘ to‘planishi pasayadi.
Agar bolalik davrida somatotropin kam ishlab chiqarilsa
gipofizar
karlikizmga
,
ko‘p ishlab chiqarilsa
gipofizar gigantizmga
olib keladi. Agar bu gormon katta
yoshdagi odamlarda ko‘payib ketsa, kallaning yuz qismi, oyoq panjasi suyaklari
kattalashi, akromelogiya holati paydo bo‘ladi.
Kortikotropin yoki AKTG buyrak usti bezining dastali va to‘r qavati o‘sishini va
gormonlar ishlab chiqarishini kuchaytiradi.
Tirotropin gormoni
qalqonsimon bez follikulasi epiteliysi yetilishini boshqaradi.
Gonadotropin
erkaklarda moyaklar o‘sishini va spermatogenezni kuchaytiradi.
Ayollarda ovulatsiya va sariq tana hosil bo‘lishiga ta’sir qiladi.
Gipofizning o‘rta
bo‘lagi
gormoni melotonin teri pigmentatsiyasiga ta’sir ko‘rsatadi.
Gipofizning
orqa
bo‘lagi
neyroglial
hujayralardan,
gipotalamusdan
neyrogipofizga keluvchi nerv tolalaridan va neyrosekretor tanachalardan iborat.
Neyrogipofiz gormonlari gipotalamusning ko‘ruv bo‘rtig’i ustidagi va bo‘rtiqosti
sohasining qorincha atrofidagi o‘zaklarida hosil bo‘lib, aksonlar orqali neyrogipofizga
tushadi.
Vazopressin
buyrak naychalarida suvning qayta so‘rilishini kuchaytirib,
antidiuretik ta’sir ko‘rsatadi, natijada siydik ajralishi kamayadi. Oksitotsin bachadon
mushaklarining qisqarishini kuchaytirib, tug‘ish jarayonini tezlatadi. Bundan tashqari,
u sut bezlarining faoliyatini oshiradi.
Yangi tug‘ilgan chaqaloqda gipofiz noksimon shaklida bo‘lib, o‘rtacha og‘irligi
0,12 g. Gipofiz bola hayotining ikkinchi yilida, 4-5 va 11- 12 yoshlarda tez o‘sadi. Bola
10 yoshga to‘lganida uning og‘irligi ikki marta, 15 yoshda esa uch marta oshadi. 20
yoshda u eng katta og‘irlikka (530-560 mg) ega bo‘ladi. Hamma yoshda ham
gipofizning o‘lchamlari va og‘irligi ayollarda kattaroq bo‘ladi. Gipofizning faoliyati
homila davrida boshlanib, bu davrda u boshqa endokrin bezlarga ta’sir qiluvchi
gormonlar ishlab chiqara boshlaydi.
Gipofiz bezi — bu inson organizmida endokrin tizimning asosiy boshqaruv markazi
hisoblanadi. U gipotalamus bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ko‘plab hayotiy muhim
funksiyalarni bajaradi. Gipofiz bezining asosiy vazifasi — turli ichki sekretsiya
bezlarining faoliyatini tartibga soluvchi gormonlarni ishlab chiqarishdir. U orqali
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 13.14/2024
SJIF 2024 = 5.444
Том 3, Выпуск 05, Мая
91
https://universalpublishings.com
qalqonsimon bez, buyrak usti bezlari, jinsiy bezlar kabi ko‘plab a’zolar faoliyati
boshqariladi.
Gipofiz bezidan ajraladigan o‘sish gormoni organizmning umumiy o‘sishi va
rivojlanishini ta’minlaydi. Tireotrop gormon qalqonsimon bezni faollashtirib, modda
almashinuvini boshqaradi. Adrenokortikotrop gormon esa stressga qarshi kurashish va
immun tizimini qo‘llab-quvvatlashda muhim rol o‘ynaydi. Neyrogipofiz orqali
ajraladigan oksitosin va ADG esa suv muvozanati, bachadon qisqarishi va laktatsiyani
boshqaradi.
Gipofiz bezining normal faoliyati gomeostaz — ya’ni organizmdagi ichki muhit
barqarorligini saqlash uchun muhimdir. Undagi har qanday buzilish organizmda
endokrin kasalliklar, o‘sish va rivojlanish nuqsonlari, reproduktiv muammolar va
suyuqlik almashinuvi buzilishlariga olib kelishi mumkin. Shu sababli, gipofiz bezining
sog‘lom ishlashi inson salomatligi uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Xulosa
Gipofiz bezi inson organizmida markaziy endokrin bez sifatida muhim hayotiy
jarayonlarni boshqarishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. U ishlab chiqaradigan gormonlar
boshqa ichki sekretsiya bezlarining faoliyatini tartibga soladi, modda almashinuvi,
o‘sish, rivojlanish, suv muvozanati va reproduktiv funksiyalarni nazorat qiladi.
Gipofizning old, orqa va o‘rta qismlari o‘ziga xos tuzilish va funksiyalarga ega
bo‘lib, ular orqali turli gormonlar ajraladi. Ushbu gormonlar nafaqat birlamchi
endokrin organlarga, balki to‘g‘ridan-to‘g‘ri tana to‘qimalari va a’zolariga ham ta’sir
ko‘rsatadi.
Gipofiz faoliyatining buzilishi turli endokrin kasalliklar, o‘sish muammolari,
gormonal disbalans va organizm barqarorligining buzilishiga olib keladi. Shuning
uchun gipofiz bezining normal ishlashi tibbiy jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi.
Uning funksional holatini o‘z vaqtida baholash va muammolarni aniqlash, inson
salomatligini saqlashda asosiy omillardan biridir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Karimov D. K., To‘xtayeva Sh. N. Odam anatomiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2020.
2.
Jo‘rayev Q. X., Ro‘ziyev A. S. Normal fiziologiya. – Toshkent: Ilm Ziyo, 2019.
3.
G‘ofurov A. M., Tursunov S. O. Endokrinologiya asoslari. – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2021.
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 13.14/2024
SJIF 2024 = 5.444
Том 3, Выпуск 05, Мая
92
https://universalpublishings.com
4.
Ahmedov Akmal Odam anatomiyasi. T.<<O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi>>
davlat ilmiy nashriyoti, 2005-y.
5.
Gray, H. (2015). Gray’s Anatomy: The Anatomical Basis of Clinical Practice (41 st
ed.). Elsevier.
