MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
51
MATNSHUNOSLIK FAN SIFATIDA
Musurmonova Barchinoy Hasan qizi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15846341
Annotatsiya
: Ushbu maqolada matnshunoslik haqida ma'lumot, matn bilan
ishlash uslubiyati, bibliografiya sohasi, O‘zbekiston hududida matnshunoslik
sohasining rivojlanishi to‘g‘risida ma'lumotlar keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
verbal, hujjat, tamoyil,matn tanqidi, klassik asarlar, til tarixi
Hozirgi vaqtda matnshunoslik deganda "yozma va yozma bo‘lmagan
qo‘lyozmalarda matnlarning shakllanishi va faoliyatini o‘rganuvchi tarixiy-
filologik fan" tushuniladi. Matnshunoslikning markaziy o‘rganish obyekti verbal,
ya’ni tabiiy til belgilari yordamida ifodalangan matn hisoblanadi, ammo noverbal
manbalar (xususan, musiqiy asarlar) ham mavjud. Bir qator ishlarda
matnshunoslik tadqiqotining maqsadi "tarixiy hujjatlarning aniq matnini
aniqlash" va "adabiy asarlar" deb nomlanadi.[1] Biroq, amaliyot shuni
ko‘rsatdiki, matnning sifat mezonlari sezilarli darajada subyektiv bo‘lib, til tarixi,
adabiy tamoyillar va o‘rganilayotgan davrning voqealar rivoji haqidagi
tasavvurlar rivojlanishi bilan tubdan o‘zgarishi mumkin. Shu sababli
matnshunoslikning tahririy vazifalari ikkinchi darajaga tushib qoladi, matnlarni
qayta tiklash esa, garchi davom etayotgan bo‘lsa-da, asosan olimlarning
tuzilmalariga illyustratsiyalar sifatida xizmat qiladi. Matnshunoslikning asosiy
uslubiyoti matn versiyalarini o‘zaro taqqoslashdan iborat bo‘lib, buning
natijasida turlicha talqin qilinadigan farqlar yuzaga keladi.O‘rta asr yozma
manbalari matnshunosligining istiqbolli yo‘nalishi lingvotekstologiya bo‘lib,
uning doirasida matnning turli davr qatlamlari til belgilari asosida ajratiladi..."
[2]. Bunday ta’rif filologlarning matnlar bilan ishlash nazariyasi va amaliyotining
uzoq davom etgan rivojlanishini, xususan, o‘tgan asrning 20-yillari oxirigacha
matn tanqidi deb atalgan yo‘nalishni yakunlaydi. U qadimgi filologlar to‘plagan
tajriba asosida shakllangan bo‘lib, ular o‘zlarini grammatikachilar, klassik
asarlar matnlarini tuzatish bo‘yicha ishlarini esa tanqid (yunoncha κρίνω -
"tanlash; izohlash, tushuntirish") deb atashgan va ayniqsa Injil tanqidi bilan
shug‘ullangan o‘rta asr ilohiyotchilari (Qadimgi va Yangi Ahd matnlarining
haqiqiyligini, ularning paydo bo‘lish sabablarini aniqlash, o‘qish qoidalarini
belgilash va matnlarining mazmunini tushuntirish) tomonidan amalga
oshirilgan.[3]
XVIII asr oxiri va XIX asrning birinchi yarmida klassik matnlarni nashr
etishda tanqidiy usullardan foydalanish uchta nemis filologlari Fridrix Volf,
Immanuil Bekker va Karl Laxman tomonidan tartibga solingan. Ular matnni
tanqidiy o‘rganishning asosiy qoidalari va tamoyillarini (klassik usul deb
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
52
atalgan) shakllantirdilar. Ular bilan bir vaqtda Avgust-L.Ch.Shletser qadimgi rus
yilnomalarini o‘rganish uchun matn tanqidini qo‘llab, rus ilmiy tarixiy
tanqidining asoslarini yaratdi. Bir necha yil o‘tgach, Leopold fon Ranke tarixiy
tadqiqotlarda I.Bekkerning tanqidiy metodiga yaqin filologik metodni
qo‘llagan.[5] 1804-1805 yillarda filologik tanqidning tarixiy jihatini ishlab
chiqishga kirishgan F. Shleyermaxer matnni nazariy tushunish (germenevtika)
ilmini uning o‘z tanqididan (ilgari matn tanqidining, xususan, F. Shleyermaxer
shug‘ullangan muqaddas yozuv tanqidining tarkibiy qismi sifatida qaralgan)
ajratishni taklif qildi. Bu matnlar bilan ishlashning mustaqil yo‘nalishi sifatida
matnshunoslikning boshlanishi hisoblanadi.
Agar dastlabki o‘n yilliklarda matn tanqidi asosan bibliologiya doirasida
rivojlangan bo‘lsa, XIX asr oxiriga kelib uning natijalari va usuli dunyoviy
matnlarni o‘rganishda ham keng qo‘llanila boshlandi. Garchi XIX asrda matnni
tanqid qilish usullari va uslublari yangi davr adabiyotiga ham keng tarqalgan
bo‘lib, uning keyingi rivojlanishi asosan klassik filologlar va mediashunoslarning
asarlari bilan belgilanadi. G‘arbiy Yevropada bu, birinchi navbatda, so‘nggi o‘rta
asrlar nemis eposini tahlil qilishga bag‘ishlangan tadqiqotlar, Rossiyada esa
"Igor jangnomasi"ni o‘rganishga bag‘ishlangan ishlardir.[6] "Igor polki haqida
so‘z" singari, "Kudrona" (XIII asrning birinchi yarmidagi epik poema) ham XVI
asr boshlaridagi yagona ro‘yxatda saqlanib qolgan. 1820-yilda birinchi nashrida
noshirlar uning matniga tuzatishlar va konyekturalar kiritdilar. [7] Keyinchalik
"Qudrun" matni bir necha bor bandlarga bo‘linish, ularning tartibini o‘zgartirish
va ba’zilarini qisqartirish, shakllarni tuzatish va hokazolar orqali "tuzatildi," bu
esa ushbu asar matnini aniqlashda qo‘shimcha qiyinchiliklar tug‘dirdi.
Rossiyada tarixiy manbalarni o‘rganishning tanqidiy usulini rivojlantirishda
skeptik maktab vakillarining tadqiqotlari muhim rol o‘ynadi. Uning skeptitsizmi,
yo‘nalish yaratuvchisi M.T.Kachenovskiyning so‘zlariga ko‘ra, "yuzaki va yengil
emas, balki matnlarni taqqoslashga asoslangan" .[8] Shu bilan birga, rus
tarixchilari va filologlari yilnoma matnlarini tanqidiy o‘rganish bo‘yicha bir
necha bor tashabbus ko‘rsatdilar.
Oʻzbekistonda matnshunoslik oʻz tarixiga ega. 1400-yil davomida
Oʻzbekiston olimlarining arab, fors va oʻzbek tilida yaratgan koʻplab yirik
durdona asarlari oʻz davrida, undan keyingi davrlarda oʻrganilib, xattotlar
tomonidan koʻchirilib, xato, nuqsonlari boshqa nusxalar orqali toʻgʻrilanib,
hozirgi kunimizga qadar yetkazib kelingan. Bu ishga rus olimlari V. V. Bartold, I.
Yu. Krachkovskiy, A. K. Borovkov, A. N. Kononov va boshqa ham munosib hissa
qoʻshishdi. Respublikamizda matnshunoslik boʻyicha ishlar Oʻzbekiston Fanlar
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
53
akademiyasi Til va adabiyot, Sharqshunoslik institutlarida olib borilmoqda.
Alisher Navoiy asarlarining ilmiy-tanqidiy matnlarini tayyorlash va nashr
ettirishni S. Ayniy („Xamsa“ning qisqartirilgan nashri), O. Sharafiddinov, I.
Sultonov („Mezon ul-avzon“), A. N. Kononov („Mahbub ul-qulub“) va boshqa
amalga oshirdilar. Matnshunos olim P. Shamsiyev Navoiy „Xamsa“sining toʻla va
yaxlit bir kitob holida nashrga tayyorlash borasida murakkab matnchilik
tadqiqiy ishlar olib bordi. Natijada „Xamsa“ga kirgan besh doston: „Hayrat ul-
abror“, „Farhod va Shirin“, „Layli va Majnun“, „Sabʼai sayyor“, „Saddi
Iskandariy“larning barcha nashrlarini Sultonali Mashhadiy, Abdujamil Kotib va
boshqa kotiblar tomonidan koʻchirilgan nusxalari bilan qiyoslab, „Xamsa“ning
asl matniga yaqin keladigan ilmiy-tanqidiy matnini tayyorladi va 1960-yil nashr
ettirdi. Hamid Sulaymonov Navoiyning „Xazoyin ul-maoniy“ asari tanqidiy
matnini tayyorlab nashr ettirdi (1958—61). S. Gʻaniyeva „Majolis un-nafois“
asari tanqidiy matnini tayyorladi. Oʻzbek olimlardan S. Mirzayev, Gʻ. Karimov, S.
Mutallibov, S. Dolimov, R. Majidiylarning matnchilikdagi xizmatlari natijasida bir
qator oʻzbek mumtoz shoirlarining asarlari nashr etildi. Yozuvchi va shoirlardan
Abdulla Qodiriy, Choʻlpon, Hamza, Oybek, Hamid Olimjon, Gʻafur Gʻulom, Usmon
Nosir asarlari matnini nashr etishda ham M. ishlari amalga oshirildi. Oʻzbek xalq
ogʻzaki ijodi asarlari matnini tayyorlash, nashr etish sohasida B. Karimov, H.
Zarifov, Z. Karimova, M. Afzalov, T. Mirzayev, M. Murodov va boshqa xizmatini
taʼkidlash mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Советская историческая энциклопедия. Т. 14. М., 1973. Стб. 177 [ссылка
Д.А. Доброволского].
2. Добровольский Д.А. Текстология // Теория и методология исторической
науки: терминологический словар / отв. ред. А.О. Чубарян. М., 2014. С.
478–479.
3 Подробнее об истории библейской критики до начала XX в. см.: Мецгер
Б.М. Текстология Нового Завета: Рукописная традиция, возникновение
искажений и реконструкция оригинала. М., 1996. С. 92–153; Тов Э.
Текстология Ветхого Завета. М., 2001. С. 14–15, 147–155; и др.
4.Шлёцер А.-Л. Нестор: Русские летописи на Древле-Славянском языке,
сличенные, переведенные и объясненные А.-Л. Шлёцером. Ч. 1К3. СПб.,
1809К1819 [нем. изд. вБшло в Геттингене в 1802К1805 гг.].
5. Описание этого метода см. в кн.: Ranke L., von. Zur Kritik neureer
Gesshichtschreiber .Berlin 1824.
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
54
6.Подробнее см.: Френкель Р.В. Эпическая поэма «Кудруна», ее истоки и
место в средневековой немецкой литературе // Кудруна / подг. текста Р.В.
Френкел. М., 1984. С. 292К368..
7 От лат. conjectura догадка, предположение.
8.Каченовский М.Т. О римской истории Нибура // Вестник ЕвропБ. 1830. №
17К20. С. 75
