MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
70
TALABALARGA ORGANIK KIMYO FANINI O`QITISH ORQALI
KASBIY TAYYORGARLIGINI SHAKLLANTIRISH METODOLOGIYASI
Genjemuratova Gulkhan Perdebaevna
Qoraqalpoq davlat universiteti Organik va noorganik
kimyo kafedrasi, kimyo fanari nomzodi, dotsent
https://doi.org/10.5281/zenodo.15760752
Annotatsiya.
Mazkur tezisda organik kimyo fanini o‘qitish jarayonida
talabalarni kasbiy tayyorlashga yo‘naltirilgan metodologik yondashuvlar,
fanlararo
integratsiya,
laboratoriya
faoliyatining
roli,
zamonaviy
texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlari va nazariy bilimlarni amaliyotga
tatbiq etish mexanizmlari yoritiladi. Ta’limning kompetensiyaviy yondashuv
asosida tashkil etilishi orqali talabalarda kasbiy mas’uliyat, ilmiy tahliliy fikrlash
va mustaqil ishlash ko‘nikmalarini shakllantirish yo‘llari ko‘rib chiqiladi.
Kalit so‘zlar:
kasbiy tayyorgarlik, organik kimyo, metodologiya,
laboratoriya kompetensiyasi.
Oliy ta’lim muassasalarida organik kimyo fanini o‘qitishning zamonaviy
bosqichi, faqat nazariy bilim berish bilan cheklanmasdan, talabaning kasbiy
shakllanishiga, amaliy va ilmiy faoliyatga tayyorlanishiga qaratilgan bo‘lishi
lozim. Organik kimyo — bu tabiiy fanlar ichida eng murakkab, ammo hayotga
eng yaqin bo‘lgan sohaga taalluqlidir. Dori vositalaridan tortib, oziq-ovqat,
kosmetika, qishloq xo‘jaligi va ekologiyagacha bo‘lgan ko‘plab tarmoqlar shu
fanga bog‘liq. Shunday ekan, talabaga ushbu fanni o‘rgatish orqali, nafaqat
kimyoviy bilimlar, balki uning kelgusidagi kasbiy faoliyatida zarur bo‘ladigan
ko‘nikmalar shakllantiriladi.
Asosiy qism
Zamonaviy ta’lim paradigmasida talabani o‘qitish — bu unga tayyor
bilimlarni singdirish emas, balki u orqali mustaqil o‘rganish, o‘z bilimini tanqidiy
tahlil qilish, fikrini asoslash va hayotga tatbiq etish yo‘llarini o‘rgatishdir.
Ayniqsa, tabiiy fanlar jumlasidan bo‘lgan organik kimyo fanini o‘qitishda bunday
yondashuv hayotiy ahamiyat kasb etadi. Chunki bu fan orqali shakllanuvchi
kasbiy tayyorgarlik nafaqat ilmiy bilimlar asosida, balki amaliy kompetensiyalar,
kasbiy xulq-atvor va mehnat bozorida zarur bo‘lgan shaxsiy fazilatlar orqali
belgilanadi.
Birinchidan, talabalarda kasbiy identifikatsiya jarayoni — ya’ni o‘zini
tanlangan sohada professional sifatida tasavvur qilish — aynan organik kimyo
fanidagi real tajribalar, laboratoriya mashg‘ulotlari, ilmiy observatsiyalar orqali
shakllanadi. Masalan, talaba eksperiment o‘tkazish davomida sintez qilgan
modda tarkibini aniqlash uchun spektrofotometrik tahlil natijalarini
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
71
interpretatsiya qilishi, bu jarayonni yozma shaklda tasvirlashi va jamoa oldida
himoya qilishi — bu bilimni emas, balki to‘laqonli kasbiy faoliyat namunasini
o‘rgatadi. Bu jihatlar esa mehnat bozorida raqobatbardosh kadrlar
tayyorlashning asosi hisoblanadi.
Ikkinchidan, kasbiy tayyorgarlikda refleksiv pedagogika tamoyillarini
qo‘llash ayniqsa muhim. Bu yondashuv orqali talaba o‘z bilimlarini tahlil qiladi,
qanday xatolarga yo‘l qo‘yganini aniqlaydi, bilim darajasini baholaydi, keyingi
bosqichlar uchun o‘ziga maqsad qo‘yadi. Organik kimyo fani mazmuni bu borada
ayni muddao — har bir tajriba, har bir nazariy modul o‘z-o‘zini tahlil qilish va
mukammallikka intilish uchun imkoniyat yaratadi. Refleksiv yondashuv asosida
tuzilgan topshiriqlar: “Molekulani tuzishda qanday xatolarga yo‘l qo‘ydingiz?”,
“Sintez natijasining past chiqimiga nima sabab bo‘ldi?”, “Kelgusida qanday
strategiya tanlaysiz?” kabi savollar orqali amalga oshiriladi [1].
Uchinchidan, kasbiy tayyorgarlikning muhim jihatlaridan biri — ilmiy-
tadqiqot faoliyatiga tayyorlashdir. Organik kimyo sohasi — bu innovatsiyalar
maydoni. Polimerlar, nanokompozitlar, ekologik toza erituvchilar, bioaktiv
moddalarning sintezi, “yashil kimyo” tamoyillariga asoslangan reaksiyalarni
ishlab chiqish — bularning barchasi talabadan faqat bilim emas, balki mustaqil
tadqiqot olib borish, ma’lumot izlash, tahlil qilish, yangi g‘oya yaratish kabi
ko‘nikmalarni talab qiladi. Shunday imkoniyatlar yaratish uchun oliy ta’lim
muassasalarida ilmiy to‘garaklar, tajriba-laboratoriyalar, ilmiy maqola yozishga
tayyorlov modullari faol joriy etilishi kerak [2].
To‘rtinchidan, kasbiy tayyorgarlikda muhim o‘rin egallaydigan jihatlardan
yana biri bu axloqiy-etik kompetensiyalarni shakllantirishdir. Kimyo fanining
o‘ziga xosligi shundaki, bu sohada xavfli moddalar bilan ishlanadi, inson
salomatligi bilan bog‘liq masalalar hal qilinadi. Shu sababli, talaba har bir
kimyoviy faoliyatga mas’uliyatli, puxta, atroflicha o‘ylangan yondashuvni
o‘zlashtirishi zarur. Laboratoriyada ishlashda xavfsizlik qoidalariga rioya qilish,
moddalarning tabiatga ta’sirini hisobga olish, plagiatdan holi yozma ishlarga
intilish kabi axloqiy qadriyatlar bugungi kasbiy tayyorgarlik mezonlarining
ajralmas qismidir.
Nihoyat, kasbiy tayyorgarlikda ijodiy tafakkurni shakllantirishga alohida
urg‘u berilishi lozim. Organik kimyo ayni paytda formula va reaktsiyalar majmui
bo‘lib ko‘rinsa-da, aslida bu fan ijodiy izlanishlar, innovatsiyalar generatori
sifatida namoyon bo‘ladi. Talabaning har bir yangi reaksiyani tahlil qilishi, yangi
dori moddasini sintez qilish bo‘yicha g‘oya taklif qilishi, mavjud reaktsiyalarni
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
72
ekologik jihatdan toza usulda o‘zgartirishga urinishi — bularning barchasi
zamonaviy talabaning kasbiy tayyorlik mezoni bo‘lib xizmat qiladi [3].
Zamonaviy kasbiy tayyorgarlik jarayonida o‘qitish metodologiyasining
muhim tarkibiy qismi — bu talabaning o‘z sohasini nafaqat ilmiy-nazariy asosda,
balki keng ijtimoiy, kommunikativ va madaniy kontekstda idrok etishidir.
Organik kimyo fanini o‘qitish doirasida bu holat, ayniqsa, muhim ahamiyat kasb
etadi. Chunki bu fan orqali o‘zlashtiriladigan bilimlar nafaqat laboratoriya
sharoitida, balki jamiyatga xizmat qiladigan dori vositalari, toza energiya
manbalari, bio-polimerlar ishlab chiqish singari ijtimoiy foydali faoliyatlar bilan
chambarchas bog‘liqdir. Shunday ekan, o‘quv jarayonida talabalarni ijtimoiy
mas’uliyatli mutaxassis sifatida shakllantirish — ta’lim metodologiyasining
ustuvor yo‘nalishiga aylanishi zarur.
Birinchi e’tibor qaratilishi lozim bo‘lgan masala — bu innovatsion
texnologiyalarni integratsiyalashgan darslar orqali qo‘llash. An’anaviy
laboratoriya ishlari bilan bir qatorda, raqamli simulyatsiya platformalari, 3D
molekulyar model yaratish dasturlari, spektroskopik tahlilga oid mobil ilovalar,
onlayn tajriba arxivi va virtual laboratoriyalar — bularning barchasi talabaning
kasbiy tayyorgarligiga zamonaviy “raqamli tafakkur”ni olib kiradi. Bunday
texnologiyalar yordamida talabalar kimyoviy reaksiyalarni xavfsiz va samarali
tarzda modellashtirib, ularning natijalarini vizual tarzda ko‘rish imkoniyatiga
ega bo‘ladi [4].
Ikkinchidan, kasbiy faoliyatni modellashtirish metodikasini amaliy o‘quv
jarayoniga joriy qilish ayni muddao bo‘ladi. Ya’ni, talabalarga real ish joylarida
duch kelinadigan muammolar asosida tuzilgan keys-stadi, loyiha asosida ta’lim,
“startap sinf” usullari orqali ularning kasbiy muhitda qaror qabul qilish,
jamoaviy muhokama, resurs taqsimoti, ilmiy hisobot yozish, va natijalarni
prezentatsiya qilish ko‘nikmalari rivojlantiriladi. Bu usullar orqali talaba o‘zini
kimyochi emas, balki faol muhandis, laboratoriya mutaxassisi yoki ilmiy
tadqiqotchi sifatida ko‘ra boshlaydi.
Uchinchidan, muloqot va prezentatsiya kompetensiyalari talabaning kasbiy
tayyorgarligida yetakchi o‘rin tutadi. Organik kimyo fani doirasida o‘tkaziladigan
eksperimentlar, tahlillar va natijalarni ifodalash faqat texnik bilimni emas, balki
fikrni aniq, mantiqiy va tushunarli tarzda bayon qilishni ham talab qiladi. Shu
sababli, darslarda ilmiy ma’lumotni ommaviy tilda ifoda qilish, grafik
ma’lumotlarni sharhlash, fikrni jamoa oldida himoya qilishga oid topshiriqlar
muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, talabaga beriladigan “ilmiy loyiha taqdimoti”
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
73
topshirig‘i kasbiy nutq madaniyatini shakllantirishda juda samarali vosita
hisoblanadi.
To‘rtinchidan, kasbiy tayyorgarlik jarayonida milliy va kasbiy identitetni
shakllantirishga alohida e’tibor qaratilishi zarur. Talabaga o‘rgatilayotgan
bilimlar jahon kimyo fanining yutuqlariga asoslangan bo‘lsa-da, ularning milliy
ehtiyojlar, ekologik sharoit, iqtisodiy va ijtimoiy talablar bilan bog‘lanishi uning
o‘z kasbiy faoliyatiga bo‘lgan mas’uliyatini oshiradi. Masalan, O‘zbekistonning
o‘ziga xos tabiiy resurslari — paxta, neft, gaz, silikat materiallar — asosida
organik birikmalarni qayta ishlashni o‘rgatish orqali talaba o‘z kasbiy faoliyatini
Vatanga xizmat qilish vositasi sifatida anglaydi. Bu esa o‘z navbatida, milliy
g‘urur, kasbiy intilish va ijtimoiy motivatsiyani kuchaytiradi.
Xulosa va munozara
Xulosa qilib aytganda, organik kimyo fanini faqat nazariy asosda emas, balki
kasbiy faoliyat bilan uyg‘unlashtirilgan metodologiya asosida o‘qitish oliy ta’lim
sifatini oshirish, xalqaro standartlarga mos raqobatbardosh mutaxassislar
tayyorlashda muhim vositadir. Bunda, o‘qituvchining zamonaviy pedagogik
yondashuvlarni egallagan, talabani ilmiy faoliyatga rag‘batlantiruvchi,
laboratoriya ishlariga tayyorlovchi metodist sifatida shakllanishi dolzarb
hisoblanadi. Organik kimyo fani — kasbiy yetuklikni shakllantiruvchi ilmiy asos
bo‘lib, uning o‘qitilish metodologiyasi ham kompleks yondashuvni talab etadi.
Adabiyotlar ro`yxati:
1.
Tursunov, B. (2021). Kimyo fanini zamonaviy metodlar asosida o‘qitish. –
Toshkent: O‘qituvchi.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi PF-60-
sonli Farmoni. “Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi”.
3.
Saidov, U., & Rustamova, D. (2020). Organik kimyo fanida laboratoriya
kompetensiyalarini shakllantirish metodikasi. // Ilm-fan va ta’lim, №3, 45–51.
4.
Brown, T., LeMay, H., & Bursten, B. (2018). Chemistry: The Central Science.
14th Ed. – Pearson.
