MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
50
MAKTABGACHA TA’LIMDA MULTIMEDIA VOSITALARIDAN
FOYDALANISH VA NUTQ MADANIYATINI SHAKLLANTIRISHGA
TA’SIRI
Abduvaliyeva Farida Salimjon qizi
Namangan Davlat Universiteti 1 kurs doktoranti
Tel:+998931154242
E-mail: abduvaliyevafarida51@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.14644514
Annotation.
Yurtimizning har bir sohasi kundan kunga taraqqiy etib
bormoqdaki, yosh avlodlarning aqliy va jismoniy salohiyati eng birinchilardan
e’tiborga va ko’makka muhtojdir. Shunday ekan, maktabgacha yoshdagi
bolalarga ta’lim berishda eng so’nggi va samarali uslublarni tanlab olish
ahamiyatlidir. Maktabgacha ta’lim jarayonida multimedia vositalaridan keng
foydalanish juda ko’p imkoniyatlarni va samaradorlikni o’z ichiga oladi.
Kalit so’zlar
. Maktabgacha ta’limda multimedia, ta’lim texnologiyalari, nutq
madaniyatining shakllanishi, erta bolalikda rivojlanish, multimedia vositalari
tasnifi, interfaol ta’lim jarayoni , faol ta’lim turlari.
Abstract:
This article is about using multimedia tools in preschool
education and the efficiency of multimedia tools to develop oratory in preschool
education.
Zamonaviy dunyoda ta’lim jarayonlari shiddat bilan ilg’orlab borayotgan bir
paytda maktabgacha ta’lim sohasida ham keng miqyosdagi rivojlanish va jamiyat
talabiga javob bera oladigan ta’lim strategiyalarini tanlab olish muhim
ahamiyatga ega. Shu jumladan, yurtimizning har bir sohasi kundan kunga
taraqqiy etib bormoqdaki, yosh avlodlarning aqliy va jismoniy salohiyati eng
birinchilardan e’tiborga va ko’makka muhtojdir. Shunday ekan, maktabgacha
yoshdagi bolalarga ta’lim berishda eng so’nggi va samarali uslublarni tanlab olish
ahamiyatlidir. Maktabgacha ta’lim jarayonida multimedia vositalaridan keng
foydalanish juda ko’p imkoniyatlarni va samaradorlikni o’z ichiga oladi.
Maktabgacha yoshdagi davr - bu inson hayotining barcha sohalarida jadal
rivojlanish davri hisoblanadi. Shuning uchun kognitiv sohalarda shaxsning eng tez
rivojlanishi uchun juda muhim deb qaramoq lozim va bunda rivojlanishda
erishilgan yutuqlar boshqalarga ijobiy ta'sir ko'rsatadigan kuchga ega. Inson
tug'ilgan paytdan boshlab tushunchalarni o'rganishni va ulardan foydalanishni
boshlaydilar ya’ni bu ularning kundalik hayotidagi tushunchalardir. Bu
tushunchalarni egalashidagi eng birinchi belgi uning nurqining rivojlanishi
hisoblanadi. Bu davrda bolaning nutqi kundan kun jadallik bilan rivojlanib boradi
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
51
va so’z boyligi ham ortib boradi. Bola nutqining qanchalik tez, ravon va mantiqiy
shakllanishida atrof- muhitdagi omillarning roli katta.
Hozirgi kunda bolalarda nutq madaniyatining rivojlanishida ta’sir etuvchi
multimedia vositalarini ahamiyati salmoqli. Hozirgi davrda har bir uyda bolalar
turli xil gadjetlar bilan doimiy aloqadadirlar. Bu gadjetlar multimedia
mahsulotlarini taqdim etuvchi qurilmalar hisoblanadi. Bu vositalar bola nutqi
rivojlanishida qanchalik muhim ahamiyatga ega? Ulardan qanday to’g’ri foylanish
mumkin. Eng avvalo multimedia nima o’zi va u nimalardan tashkil topgan?
Multimedia
- bu matn, ovoz effektlari, yorug'lik, jonlantirilgan figuralar,
harakatsiz tasvirlar, videolar va interaktiv kontent shakllarining kombinatsiyasi
bo'lgan ommaviy axborot vositalarining ko'p shakllaridir. Multimedia shunchaki
birlashtirilgan ommaviy axborot vositalarining bir nechta shakllari, ya'ni
dasturlarda ishlab chiqiladigan audio, tovushlar, matn, grafikalar va boshqalar
to'plami. Multimedia mustaqillikni, qaror qabul qilishni va bolalarning oldingi
bilimlarini, tanqidiy savodxonligini va bolalarda aniq son va til tushunchalarini
mustahkamlashni oshiradi. Multimedia o'quvchilarga ta'lim jarayonlarida yordam
berishda juda muhim rol o'ynaydi. Hozirgi tadqiqotda har xil turdagi multimedia
qurilmalarining rolini va ularning erta bolalik ta'limidagi ijobiy ta'sirini aniqlash
mumkin.
Ta'lim texnologiyalari va multimedianing roli
- bu o'quv jarayonini
samaraliroq, muvaffaqiyatli va unutilmas qiladigan materiallar, protseduralar,
tashkilotlar, g'oyalar, qurilmalar, asboblar yoki mashinaladir. Multimedianing
asosiy roli amalda o'rganishdir. Bolalar birinchi navbatda ob'ektlarni ko'radilar,
keyin esa o'rganadilar. Multimedia va bolalarning tabiiy o'rganish usullari, ya'ni
vizual ma'lumotlar va tasvirlar o'rtasidagi o'xshashlik tufayli u bilan o'rganishni
osonlashtiradigan noyob imkoniyatlarga ega bo'lishi mumkin. Vizual matn
grafikalar bilan taqdim etiladi; bolalar so’zlarni o'rganishda muvaffaqiyat va
muvaffaqiyatga ko'proq rag'batlantirishlari mumkin. Mashg’ulot jarayonida
interfaol multimediadan foydalanish tobora kuchayib borayotgan hodisadir.
Multimedia bolalarga ta'lim jarayonlarida yordam berishda juda muhim rol
o'ynaydi. Shunday qilib, multimedia bolalarni yanada samaraliroq o'rganish
imkonini beradi, degan xulosaga kelish mumkin. Bolalarni qiziqtirish uchun
multimedia vositalaridan foydalanish keng ko’lamli ommalashmoqda. Multimedia
vositalari bolalarni rag'batlantirish, muammolarni o'rganish, fikrlarni mantiqiy
anglash va boshqalar bilan muloqot qilishning ko'plab yangi usullarini taqdim
etadi.
Erta yoshdagi bolalarda nutq madaniyatining shakllanishi
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
52
Bolalar multimedia vositasida nutq madaniyatining turli xil shakllarini bir
vaqtning o’zida va qiziqish bilan kuzatishlari mumkin. Nutq madaniyati
shakllantirish bu kelajakda kuchli notiqlik qobiliyatiga ega yosh avlodni
tarbiyalash demakdir. Nutq madaniyatining shakllari bu nafaqat chiroyli va o’rinli
so’zlarni topib gapila olish, balki nutqdagi intonatsiyalarni to’g’ri tanlay olsh va bi
vaqtning o’zida jeshchalar ( qo’l imo-ishoralari) bilan nutqni mukammal darajada
taqdim eta olishdir. Multimedia vositalari bo’lgan slaydlar, animatsiyalar, video va
audio qo’llanmalar yordamida taqdim etilgan materillarr nutq madaniyatining
barcha shakllarini jamlay oladi.
Erta yoshdagi bolalar ta'limida multimediadan foydalanishning ikkita asosiy
yondashuvi mavjud, birinchi navbatda o'quvchilar multimediadan "o'rganishlari
mumkin". Ikkinchidan, ular multimedia "bilan" o'rganishlari mumkin. Ta'lim
multimediyasiga kelsak, tarbiyachilar va bolalar bilimlarni boshqalar bilan
ifodalash uchun foydalanadigan belgilar tizimlaridir. Erta yoshdagi bolalar
ta'limida multimediadan foydalanishning asosi "ta'lim kommunikatsiyalari" dir.
Aksariyat tarbiyachilar va bolalar multimediadan foydalanishda o'zlarini qulay
his qilishadi. Tarbiyachilar o'z guruhlarida jihozlardan samarali foydalanishlari
uchun uyda mashq qilish uchun videodisk pleerlarni tekshirish imkoniyatiga
egalar.
Multimedia turli yo'llar bilan ta'lim olish, o'zaro ko'nikma va malakalarni
rivojlantirish, nutq madaniyatini shakllantirish, samarali muloqot qilish,
muammolarni hal qilish, tanqidiy fikrlash, hamkorlik, texnologiyalardan
foydalanish uchun zarurdir. Xulq-atvorni, intellektual qiziqishni, mas'uliyatni
rivojlantirish.
Multimedia
materiallaridan
foydalanadigan
guruhlarda
talabalarning qoniqishi va motivatsiyasi yuqoriroq. Qiziqish darajasini oshirish
uchun tarbiyachilar turli xil ommaviy axborot vositalaridan foydalanishlari
mumkin. Tushunishni kuchaytirish uchun boy media materiallari bolalarning turli
xil mavzularni, ayniqsa vaqt o'tishi bilan rivojlanadigan dinamik jarayonlarni
tushunishlar osonlashadi. Esda qolish qobiliyatini oshirish uchun boy media
materiallari yaxshiroq kodlash va oson qidirishga olib keladi. Multimedianing
videodan foydalanish orqali real vaqtda simulyatsiyalarni taqdim etish qobiliyati
ko'pchilikning fikriga ko'ra, uni an'anaviy o'rganishdan tashqari oshirib beradi.
Multimediani o'quvchini amaliy tajribaga almashtirish yoki tayyorlash vositasi
sifatida ko'rish mumkin. Xatto laboratoriyani sotib olish yoki texnik xizmat
ko'rsatish juda qimmat bo'lgan, asbob-uskunalarni saqlash har bir talaba uchun
amaliy foydalanishga to'sqinlik qilgan, o'quv byudjetlari qisqartirilganda,
amaliyot mashg'ulotlarini nazorat qilish uchun zarur bo'lgan qo'shimcha
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
53
akademik va texnik xodimlarni ta'minlash taqiqlanganda, multimedia yechimni
taklif qilishi mumkin. Multimedia taqdim etilgan va talabalarga ko'proq
imkoniyatlar va o'quv jarayonini nazorat qilish darajasi.
Yosh bolalarning nutqi multimedia vositalaridan foydalanib rivojlantirilsa
ularda qiziqishish an'anaviy uslublardan ko’ra foydali bo’ladi. Shuningdek, ular
tomosha qilishdan ko'ra kompyuterdan foydalanishda ko'proq diqqatni
jamlaganliklarini ko'rish mumkin. Bolalar kompyuterdan yoki televizordan biror
ertak yoki animatsion filmlardan foydalanishsa ko'proq motivatsiyaga ega va
bundan ko'proq xursand bo'lishadi va natijada "ko'proq foyda olishadi".
Maktabgacha yoshdagi bolalarning diqqati kattalarga nisbatan tarqoq
bo’ladi, ammo multimedia vositasida bu diqqatni uzoq vaqt ushlab turish
mumkin. Har bir multimedia vositasi o’zining vazifasi bilan ajralib turadi. Ularni
qaysi maqsadda qo’llashni mutaxasislar tekshirib keyin ta’lim jarayonida
qo’llashlari mumkin. Eng keng tarqalgan video qo’llanmalar ajoyib
harakatlanuvchi vizual tasvirlarni yozib olish, nusxalash va translyatsiya qilish
uchun elektron vositadir. Video kodeklari ramkalar ketma-ketligini, harakatsiz
rasmlarni va siqilgan formatlar uchun bu rasmlar orasidagi harakatlarni o'z ichiga
oladi. Sifat sekundiga kadrlar soni, rang maydoni, piksellar soni va boshqalarga
qarab oʻzgaradi. Videodan erta bolalik davridagi taʼlim, kuchli miya rivojlanishini
targʻib qilish, bolalarni maktabga tayyorlash, kuchliroq ishchi kuchi va
iqtisodiyotni yaratishda foydalanish. Animatsiyalar yosh tomoshabinlar va
ko'pchilik talabalar uchun juda qiziqarli, hatto dastlabki yillarda ham yuqori
darajadagi media savodxonligi va animatsiya haqidagi bilimlarini namoyish etadi.
"Animatsiya" so'zi "jonlantirish" so'zining bir ko'rinishi bo'lib, jonlantirish
ma'nosini bildiradi. Masalan, aylanayotgan globus harakatni videoga olish
yaxshiroqmi yoki animatsiya yaxshiroq yechimmi. An'anaviy hikoyalardagi
animatsiya orqali haqiqiy kontekst bilan bog'liq katta bilimlarni beradi. Erta
bolalik tez rivojlanish bosqichidir.
Tez jismoniy rivojlanish tufayli bola nutqi faolroq bo'ladi. Bu davrda bola
yangi xulq-atvorni o'rganadi, kattalarga juda ko’p savollar bilan murojaat qiladi.
Erta bolalik ko'pincha cheksiz bo'lib tuyuladi, chunki ular jamiyat ularni
"kattalar" deb hisoblaydigan va endi bolalar emas, sehrli vaqt kelishini sabrsizlik
bilan kutadilar. O’rganishga bo’lgan ishtiyoq ularni kattalardan ko’p javoblar talab
qiladi, bu esa nutq madniyatining shakllanishidagi ilk bosqichlardir. Erta bolalik
davridagi ta'lim - bu tug'ilishdan sakkiz yoshgacha bo'lgan bolalarga qaratilgan
ta'lim dasturlari va strategiyalariga ishora qiluvchi atamadir. Bu davr inson
hayotining eng zaif va hal qiluvchi bosqichi hisoblanadi. Erta bolalik davridagi
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
54
ta'lim ko'pincha bolalarni o'yin orqali o'rganishga yo'naltirishga qaratilgan. Erta
bolalik davridagi ta'lim bolalarning boshlang'ich maktabga kirishidan oldin
rivojlanishidagi o'zgarishlarni amalga oshirishga qaratilgan faoliyat va yoki
tajribalardan iborat. Erta bolalik davridagi ta'lim - bu odatda yosh bolalarga
ularning oilasidan tashqari shaxslar yoki mutaxassislar tomonidan yoki bolalar
uyidan tashqarida rasmiy o'qitish va ularga g'amxo'rlik qilishni tasvirlash uchun
ishlatiladigan atama.
Multimedia esa yuqori sifatli o'quv muhitini yaratish imkoniyatiga ega. Turli
xil ommaviy axborot vositalari orqali yanada real o'rganish kontekstini yaratish
va o'quvchiga nazorat qilish imkonini berish qobiliyati bilan interfaol multimedia
har xil turdagi o'quvchilar uchun samarali o'quv muhitini ta'minlashi mumkin.
Multimedia o'quv materiallari yanada boy bo'lishi mumkin, ishlab chiqish uchun
ko'proq imkoniyatlar beradi va o'quvchi yangi bilimlarni oldingi bilimlar bilan
bog'lash uchun ko'proq kognitiv aloqalarga ega bo'lishi mumkin. Multimediali
an’anaviy o'qitish og’zaki ma'ruzadan, ertak, hikoyalarda ko'ra samaraliroq
bo'lishi kerak. Multimedia ma'lumotlari taqdimotidan foydalangan holda o'qitish
an'anaviy o'qitish bilan solishtirganda potentsial o'rganish afzalligi bo'lib
ko'rinadi.
Multimedia,
shuningdek,
tarbiyalanuvchilarning
noto'g'ri
ma'lumotlarga e'tibor berishlariga olib kelishi mumkin va shu bilan o'rganishni
kamaytiradi. Buning oldini oldini olish uchun mutaxasis multimedia vositalaridan
foydalanishning meyori, vaqti va mavzuga xosligini ko’rib chiqishlar kerak
bo’ladi.
Multimedia o'qituvchiga aniq ma'lumotni taqdim etish uchun eng samarali
vosita bo’lib, foydalanish uchun qulay va interaktiv qo’llanma hisoblanadi.
Multimedia ta'limi ta'limga sezilarli, ijobiy ta'sir ko'rsatishi uchun biz
multimediali o'quv dizayn qarorlarini qabul qilishimiz kerak. (Lorens, 1995).
Boshlang'ich bosqich - bu bolaning ta'lim hayotidagi muhim bosqich bo’lib,
tarbiyachi to'g'ridan-to'g'ri maqsadni oydinlatishga muvaffaq bo'lsa va bolaga
butun tushunchani tushunarli qilib qo'ysa, kelajakda o'quvchi qiyin narsani
osongina tushuna oladi (Suleman, 2008). Bu o'qitishning samarali jarayoniga
bog'liq. Ta'lim texnologiyasi o'quv jarayonini yanada samarali va muvaffaqiyatli
qilishda muhim va hal qiluvchi rol o'ynaydi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, o’qituvchining bilimlari multimedia orqali
erta bolalik ta'limida tushunchani oshiradi. Multimedia qurilmalari erta ta'limni
yaxshilash uchun yuqori sifatga ega. Hatto bu vositalar erta bolalik davrida
axloqiy qadriyatlar haqida bilimlarni oshirishga yordam beradi. Kompyuterlar,
videolar, animatsiyalar, televizor interfaol usullarda to'g'ri bilim bera oladi.
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
55
Videolar asosan real vaziyatga asoslangan bo'lib, bu bolalarning oson o'zaro
aloqa wqilishi nutq madaniyatining rivojlanishiga kata rol o’ynaydi. Animatsiya
bolalarning ongiga chuqur ta'sir qiladi va ularning o'quv faoliyatini oshiradi,
nutqdagi his- hayajon, intonatsiyalarni faol va chiroyli qo’llashga yordam beradi.
Slayd proyektorlar orqali taqdimotlar bolalarning e'tiborini oshiradi va nutqda
aniqlikka o’rgatadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
https://saarj.com/wpcontent/uploads/paper/ACADEMICIA/2021/FULLP
DF/ACADEMICIA-OCTOBER
2.
https://caajsr.uz/storage/app/media/volume-1-issue-1.pdf
3.
The Role of Multimedia in Concept Learning from the Parents’ Perspective
Tarık Başar*a, Eda Elyıldırım Journal of Learning and Teaching in Digital Age,
2022, 7(1), 16-29
