MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
29
EVOLUTSION BIOLOGIYA VA EVOLUTSION XILMA-XILLIKNI
BAHOLASH
Saidova Zulayho Alisher qizi
DTPI talabasi
Gmail:zulayhosaidova77@gmail.com
Tel:(+998)93.633.93.91
https://doi.org/10.5281/zenodo.15631538
Аннотация:
В статье анализируются основные принципы эволюционной биологии
и эволюционные факторы, формирующие биоразнообразие. Обсуждаются
методы, используемые для оценки эволюционного разнообразия, в
частности филогенетического разнообразия, генетического расстояния и
различных статистических показателей. В нем также подчеркивается
важность этих подходов для сохранения биологических ресурсов и
обеспечения устойчивости природных экосистем.
Ключевые слова:
Эволюционная биология, биоразнообразие, филогения, генетическая
дистанция, экологическая устойчивость.
Annotation:
This article analyzes the basic principles of evolutionary biology and the
evolutionary factors that shape biodiversity. The methods used to assess
evolutionary diversity, in particular phylogenetic diversity, genetic distance, and
various statistical indicators, are discussed. The importance of these approaches
in preserving biological resources and ensuring the stability of natural
ecosystems is also highlighted.
Keywords
: Evolutionary biology, biodiversity, phylogeny, genetic distance,
ecological stability.
Annotatsiya:
Mazkur maqolada evolutsion biologiyaning asosiy tamoyillari va biologik
xilma-xillikni shakllantiruvchi evolutsion omillar tahlil qilinadi. Evolutsion
xilma-xillikni baholashda qo‘llaniladigan metodlar, xususan filogenetik xilma-
xillik, genetik masofa va turli statistik ko‘rsatkichlar haqida so‘z yuritiladi.
Shuningdek, biologik resurslarni saqlab qolish va tabiiy ekotizimlar
barqarorligini ta’minlashda ushbu yondashuvlarning ahamiyati yoritiladi.
Kalit so'zlar
:
Evolutsion biologiya, biologik xilma-xillik, filogeniya, genetik masofa,
ekologik barqarorlik.
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
30
Evolutsion biologiya organizmlarning vaqt o‘tishi bilan qanday o‘zgarishini
o‘rganuvchi fandir. Bu fan Darvinning tabiiy tanlanish nazariyasiga asoslanib,
turlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar, moslashuvlar va genetik o‘zgarishlar asosida
hayot xilma-xilligini tushunishga yordam beradi. So‘nggi yillarda evolutsion
xilma-xillikni baholash biologik resurslarni boshqarish va muhofaza qilishda
muhim vositaga aylandi [1].
Evolutsion xilma-xillik tushunchasi:
Biologik xilma-xillik faqatgina turlar soni bilan cheklanmaydi. Evolutsion
xilma-xillik bu turlar o‘rtasidagi filogenetik farqlarni ham inobatga oladi.
Filogenetik farqlar (yoki filogenetik tafovutlar) — bu turli organizmlarning
evolyutsion tarixiga asoslangan farqlardir. Ular hayvonlar, o‘simliklar yoki
boshqa organizmlar o‘rtasidagi qarindoshlik darajalarini aniqlashga yordam
beradi.
Asosiy tushunchalar:
1. Filogeniya — organizmlarning umumiy ajdoddan qanday qilib
rivojlanganini o‘rganadi.
2. Filogenetik daraxt — turli organizmlar orasidagi qarindoshlikni
ko‘rsatuvchi diagramma.
3. Filogenetik farq — ikki yoki undan ortiq turning genetik, morfologik yoki
molekulyar darajadagi tafovutlari. Bu farqlar ularning ajdodlardan qanday
ajralganini tushunishga yordam beradi.
Filogenetik farqlarga asos bo‘ladigan omillar:
DNK yoki RNK ketma-ketliklari farqlari
Morfologik tuzilma (masalan, suyaklar yoki tana qismlari)
Embriologik rivojlanishdagi o‘xshashlik va farqlar
Biogeografik tarqalish
Filogenetik farqlarni qo‘llash sohalari:
Tasnifot (klassifikatsiya) — organizmlarni ilmiy asosda guruhlarga ajratish
Tibbiyot — patogen organizmlarning evolyutsiyasini o‘rganish
Atrof-muhitni muhofaza qilish — genetik xilma-xillikni saqlash.
Ikki tur bir-biriga yaqin qarindosh bo‘lsa, ularning yo‘qolishi umumiy
evolutsion tarixi uchun kamroq yo‘qotish hisoblanadi [2].Evolutsion xilma-xillik
— bu tirik organizmlarning turlari, shakllari, tuzilmalari, genetik materiali va
yashash muhitlariga moslashuvchanliklaridagi farqlarning natijasi hisoblanadi.
U biologik xilma-xillikning asosiy omillaridan biridir va organizmlarning vaqt
o‘tishi bilan qanday rivojlanishini tushuntiradi.
Evolutsion xilma-xillikning asosiy jihatlari:
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
31
1. Genetik xilma-xillik – bir tur ichida genetik farqlarning mavjudligi
(masalan, odamlarning ko‘z rangi, qon guruhi, bo‘yi va boshqalar).
2. Turlar xilma-xilligi – Yer yuzida mavjud bo‘lgan turli-tuman hayvonlar,
o‘simliklar, zamburug‘lar va mikroorganizmlar soni va xilma-xilligi.
3. Ekologik xilma-xillik – organizmlarning turli yashash joylariga (cho‘l,
o‘rmon, dengiz, tog‘lar va boshqalar) moslashuvi.
Evolutsion xilma-xillikning ahamiyati:Evolyutsion xilma-xillik — bu
organizmlarning uzoq vaqt davomida moslashuv, mutatsiya va tabiiy tanlanish
orqali hosil qilgan genetik va fenotipik farqliligi. Bu xilma-xillik biologik xilma-
xillikning eng chuqur (evolyutsion) qatlamini tashkil etadi.
Evolyutsion xilma-xillikning ahamiyati:
1. Moslashuvchanlikni oshiradi
Tabiiy muhit o‘zgarishiga qarshi turish uchun populyatsiyada genetik
xilma-xillik zarur. Turli genetik variantlar mavjud bo‘lsa, ayrimlari yangi
sharoitda yashab qoladi.
2. Kasalliklarga qarshilikni oshiradi
Genetik farqlilik populyatsiyada ayrim individlarni kasallikka chidamli
qiladi. Bu omon qolish imkoniyatini oshiradi.
3.Ekotizimning
barqarorligini
ta’minlaydi
Turli funksiyalarni bajaruvchi organizmlar mavjud bo‘lsa, ekotizim
muvozanatda bo‘ladi. Evolyutsion xilma-xillik bu funktsional xilma-xillikni
ta’minlaydi.
4. Yangi turlar paydo bo‘lishiga zamin yaratadiEvolyutsion jarayonlar orqali
mavjud farqlilikdan yangi turlar (speciatsiya) shakllanadi.
5. Insoniyat uchun foydali resurslar Dorivor o‘simliklar, yangi ekin navlari
yoki antibiotiklarga chidamli mikroblar — bularning barchasi genetik xilma-
xillikka asoslanadi.
Moslashuvchanlikni oshiradi: Tabiiy tanlanish orqali tirik organizmlar o‘z
muhitiga yaxshi moslasha oladi.Tirik qolish imkoniyatini kuchaytiradi: Har xil
sharoitlarda yashashga qodir bo‘lgan turlar omon qolish ehtimoli yuqori
bo‘ladi.Biologik resurslar manbai: Dori-darmon, oziq-ovqat va boshqa foydali
mahsulotlar uchun muhim asos bo‘lib xizmat qiladi.
Baxolash metodlari:
Evolutsion xilma-xillikni baholashda ko‘plab usullar qo‘llaniladi. Masalan:
- Filogenetik xilma-xillik (PD - Phylogenetic Diversity): Daraxt strukturasida
turlar
orasidagi
umumiy
tarmoqlarning
uzunligini
o‘lchaydi
[3].
- Genetik masofa: Populyatsiyalar yoki turlar orasidagi genetik farqlarni
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
32
aniqlashda
ishlatiladi.
- Faith’ning PD ko‘rsatkichi: Filogenetik daraxtdagi barcha turlarni qamrab olgan
umumiy uzunlikni hisoblash orqali xilma-xillik darajasini aniqlaydi [4].
Amaliy ahamiyati:
Evolutsion xilma-xillikni hisobga olish muhofaza biologiyasida turlarni
ustuvorlik bilan tanlash imkonini beradi. Bu yondashuv eng noyob genetik
tarixga ega turlarni saqlab qolishga yordam beradi. Shuningdek, ekotizimlarning
barqarorligini ta’minlashda ham muhim omil hisoblanadi [5].
Xulosa
:
Evolutsion xilma-xillik biologik resurslarni muhofaza qilishda yangi
imkoniyatlar yaratadi. U turlar o‘rtasidagi genetik va evolutsion aloqalarni
chuqurroq tushunishga yordam beradi. Bu yondashuv asosida olib borilayotgan
tadqiqotlar ekologik siyosat va resurslarni boshqarishda muhim rol o‘ynaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Freeman, S. & Herron, J. C. (2007). Evolutionary Analysis. Pearson Education.
2. Faith, D. P. (1992). Conservation evaluation and phylogenetic diversity.
Biological Conservation, 61(1), 1–10.
3. Purvis, A. & Hector, A. (2000). Getting the measure of biodiversity. Nature,
405(6783), 212–219.
4. Faith, D. P. (2008). Threatened species and the potential loss of phylogenetic
diversity: conservation scenarios based on estimated extinction probabilities
and phylogenetic risk analysis. Conservation Biology, 22(6), 1461–1470.
5. Winter, M. et al. (2013). Phylogenetic diversity and nature conservation:
where are we? Trends in Ecology & Evolution, 28(4), 199–204.
