SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
“
THE
FUTURE STARTS WITH US: TOWARDS THINKING,
TECHNOLOGY AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT
”
V
О
LUME 1. ISSUE 1. 2025
108
URBANIZATSIYA VA QISHLOQ XO‘JALIGIGA
TA’SIRI
Qurbonboyeva Farzona
e-mail:farzonaqurbonboyeva123@gmail.com
O‘zbekiston Milliy universiteti
Ijtimoiy fanlar fakulteti Sotsiologiya yo‘nalishi
Annotatsiya
:Ushbu maqolada biz urbanizatsiya o‘zi nima, uning jarayoni,
mintaqaviy xususiyatlari va zamonaviy urbanizatsiya ko‘rinishi bo‘lgan
megalopolislar o‘rganib chiqamiz. Urbanizatsiya jarayoni natijasida qishloq
hududlaridan shaharlarga migratsiya kuchayib, ishchi kuchi kamayadi va qishloq
xo‘jaligi ishlab chiqarish hajmiga ta’sir o‘tkazadi. Shu bilan birga O‘zbekistonda
ushbu jarayonining o‘ziga xos jihatlari tahlil qilamiz.
Kalit so‘zlar
: urbanizatsiya, megalopolis, migratsiya, qishloq xo
‘
jaligi,
ekologiya,yer resurslari, bozor iqtisodiyoti, optimallashtirish, kompleks rivojlanish.
Аннотация
:
В этой статье мы будем изучать, какова урбанизация, ее
процесс, региональные особенности и мегаполис, которые являются
современной урбанизацией. В результате процесса урбанизации сельские
районы усиливают миграцию в города и снижают рабочую силу и влияют на
сельскохозяйственное производство. В то же время мы анализируем
специфику этого процесса в Узбекистане.
Ключевые слова:
урбанизация, монегополис, миграция, сельское
хозяйство, экология, земельные ресурсы, экономика рынка
,
оптимизация
сложное
развитие
.
Annotation
:In this article, we will study what the Urbanization is, its process,
regional features, and megalopolis that are modern urbanization. As a result of the
urbanization process, rural areas intensifies migration into cities and reduce the
SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
“
THE
FUTURE STARTS WITH US: TOWARDS THINKING,
TECHNOLOGY AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT
”
V
О
LUME 1. ISSUE 1. 2025
109
workforce and affect agricultural production. At the same time, we
analyze the specific aspects of this process in Uzbekistan.
Keywords:
urbanization, monegopolis, migration, agriculture,
ecology, land resources, market economics,
optimization, complex development.
Urbanizatsiya
(fransuzchada - urbanisation, ingilizchada - urbanization,
lotinchada -urbanus-shaharga mansub, urbs -shahar)-jamiyat hayotida
shaharlar rolining ortib borishi; ishlab chiqaruvchi kuchlarning joylashuvi, aholining
ijtimoiy, demografik tarkibi, turmush tarzi va
madaniyatidagi o‘zgarishlar bilan
bog‘
liq. U tarixiy rivojlanish asosida shakllangan jamiyat bosqichlari va hududiy
mehnat taqsimoti natijasida sodir
bo‘lgan ko‘
p qirrali geografik, ijtimoiy-iqtisodiy
va demografik jarayondir. Uning torroq doiradagi demografik-statistik tushunchasi
dunyoda, alohida hududlarda, mamlakatlarda shaharlarning (ayniqsa, katta
shaharlarning) va
shahar aholisi salmog‘ining ko‘
payib borishini anglatadi.
Dastlabki shaharlar mil. av. 3-1ming yilliklarda Misrda, Mesopotamiya, Suriya,
Hindiston, Kichik Osiyo, Xitoy, Hindixitoy, shuningdek, Yevropa va Afrikaning
O‘
rta dengiz sohillarida vujudga kelgan. Yunon Rim dunyosida esa Rim va
Karfagen shaharla
rining mavqei yuqori bo’lgan. O‘rta asrlar va uyg‘
onish davrida
kapitalistik ishlab chiqarish unsurlari shakllana boshladi[1]. Bu jarayon shaharlarda
aholi sonining o‘
sib borishiga, konsentratsiyalashuviga olib keldi.Iqtisodiy
rivojlangan davla
tlarda yirik shaharlar paydo bo‘
la boshladi. Shaharlar barcha
zamоnlarda rivоjlanish uchun turtki bo‘luvchi asоsiy nuqtalar
sifatida хizmat qilib
kelgan. Ularning bu хususiyati fan
-texnika taraqqiyotidan keyin ayniqsa
umumjahоn mezоniga aylandi. Bugungi kunda mamlakatlarning
industrial va
teхnоlоgik va hоkazо mezоnlar bilan belgilanuvchi rivоjlanish
darajasi
urbanizatsiya
darajasi bilan chambarchas bоg‘
liqdir.
Urbanizatsiya jarayoni,
shuningdek, yirik shaharlar atrofidagi sunʼiy yoʻldosh shaharlar tarmogʻini
kengaytirish va urbanizatsiya rivojlanishining muhim jihati boʻlgan ayrim
SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
“
THE
FUTURE STARTS WITH US: TOWARDS THINKING,
TECHNOLOGY AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT
”
V
О
LUME 1. ISSUE 1. 2025
110
shaharlarning birlashuvi bilan birga keladi, bu esa oʻz navbatida
isteʼmol tovarlari ishlab chiqarish va xizmat koʻrsatish boʻyicha yirik
va yirik shaharlarni tushirish, shuningdek, uy-joylarni joylashtirish va
avtomobil trafigini optimallashtirish imkonini beradi.
Urbanizatsiyaning asosiy
maqsadi shahar va shahar aglomeratsiyalarining kompleks rivojlanishi hisobiga
barqaror iqtisodiy oʻsishni taʼminlash va aholi farovonligini oshirishdan iborat
boʻlib, ular mehnat va investitsiya resurslariga jozibador boʻ
ladi.
Agl
о
m
е
ratsiya
–
l
о
tincha
«
agl
о
m
е
rat
»
to
‘
planish d
е
gan ma
’
n
о
ni bildiradi va
shahar ah
о
li punktlarida ishlab chiqarish v
о
sitalari, ya
’
ni k
о
r
хо
nalar, shuningd
е
k
m
е
hnat r
е
surslarining taqsim
о
ti jarayonida shakllanadi. Agl
о
m
е
ratsiyalar
mamlakatlarning ijtim
о
iy iqtis
о
diy riv
о
jlanishining bir m
е
z
о
ni sifatida qaraladi.
Agl
о
m
е
ratsiyalar riv
о
jlangan urbanizatsiya b
о
sqichining yuq
оri darajasi bo‘lib,
uning mamlakat iqtis
о
diy va ijtim
о
iy riv
о
jlanishida ahamiyati nih
о
yatda
yuq
о
ridir[2].
Aglоmеratsiyalar shakllanishid
a ikki
хil tip ajratiladi: Mоnоtsеntrik –
bunda aglоmеratsiyalar bitta yirik shahar atrоfida yo‘ldоsh shaharlarning
paydоbo‘lishi va ular o‘rtasida o‘zarо bоg’liqlikning rivоjlan
ishi kuzatiladi.
Pоlitsеntrik
-
aglоmеratsiya hоsil bo‘lishida markaziy o‘rinni bi
r-
biriga tеng bo‘lgan
bir nеcha
shahar egallaydi.
Aglоmеratsiyalarda bir qancha
muammоlar, хususan
ekоlоgik muammоlarning o‘tkirlashuvi hisоbiga
aglоmеratsiya ahоlisining shahar
chеtlariga ko‘chib o‘tishi kuchayib bоradi
. Bu shakllanishdagi shaharlarga misollar:
Tokio, Nyu-York, Moskva, London, Parij, Pekin, San-
Paulu. O‘zbekistonda
aglomeratsiyaga misol qilib Toshkent, Farg‘ona, Samarqand va Buxoro shaharlarini
olish mumkin. Aglomeratsiyalar iqtisodiy rivojlanishning mu
him omili bo‘lib,
sanoat, savdo, transport va trli tarmoqlarining rivojlanishiga katta ta’sir
ko‘rsatadi[3]. O‘
zbekistondagi urbanizatsiya jarayonining namunasi bu -uning
poytaxti Toshkent.
O‘
zbekistonning tabiiy sharoiti qulay, tekislik hududlari qadimiy
markazlaridan biri bo‘
lib, bu yerda ta
rixi bir necha asrlarga teng bo‘
lgan shaharlar
SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
“
THE
FUTURE STARTS WITH US: TOWARDS THINKING,
TECHNOLOGY AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT
”
V
О
LUME 1. ISSUE 1. 2025
111
ko‘pchilikni tashkil qiladi. So‘
nggi yillarda olib borilayotgan ijtimoiy
siy
osat shaharlarning zamonaviy ko‘
rini
shga ega bo’lishiga sababchi
bo‘
lmoqda
. Urbanizatsiya qishloq xo‘jaligiga ta’
siri ijobiy va salbiy
tomonlari bor.
Qishlоqlar ahоlisining
shaharlarga ko‘chib o‘tishi va
iqtisоdiy
rivоjlanishdagi bir qancha muva
ffaqiyatlar mamlakatni urbanizatsiyalashayotgan
davlatga aylantirmoqda. Bu o‘zgarish albatta yaxshi, lekin agrar sohaning
susayishiga olib kelishi mumkin.
Urbanizatsiyaning ijobiy ta’sirlari shundan
iboratki, yo‘llar, elektr tarmoqlari, suv ta’minoti va internet tarmoqlari qishloq
joylarga ham kirib boradi. Shaharlarning kengayishi tufayli sanoat va xizmat
ko‘rsatish sohalari qishloqlarga kirib, yangi ish o‘rinlari paydo bo‘ladi. Salbiy
tomonlari esa aholining ko‘pchiligi shaharga ko‘chishi oqibatida qishloqlarda aholi
soni kamayadi va ishchi kuchi yetishmovchiligi vujudga keladi. Qishloq odatlari va
madaniyati asta-
sekin shaharlashib, xo‘jalik yerlarining qurilish uchun ajratilishi
ekotizmga va uy-joy va yer narxl
ari ko‘tarilib, mahalliy aholi uchun turli iqtisodiy
-
ijtimoiy qiyinchiliklar keltiradi. Umuman olganda, urbanizatsiya qishloq joylariga
rivojlanish olib kelishi mumkin, lekin u yaxshi boshqarilmasa, muammolarga ham
sabab bo‘lishi ehtimoli bor
.
Oʻzbekistonn
ing yirik shaharlarini rivojlantirish
boʻyicha strategik platforma va strategiya yaratilmoqda, bu esa ularni aholi uchun
rivojlangan infratuzilma, taʼlim, ish bilan taʼminlash va ijtimoiy himoya qilish
salohiyatiga ega oʻziga xos tortishish markazlariga ay
lantirish imkonini beradi. Bu
esa, oʻz navbatida, hududlardagi migratsiya mahalliy xarakterga ega boʻlishiga
imkon beradi, shu bilan uni poytaxtga emas, balki har bir mintaqaning yirik
shaharlariga yoʻnaltiradi
[4].
Xulosa
Urbanizatsiya zamonaviy jamiyat rivojlanishining muqarrar jarayoni bo‘lib,
iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy o‘zgarishlarga katta ta’sir ko‘rsatadi. U ishlab
SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
“
THE
FUTURE STARTS WITH US: TOWARDS THINKING,
TECHNOLOGY AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT
”
V
О
LUME 1. ISSUE 1. 2025
112
chiqarish va xizmat ko‘rsatish tarmoqlarining o‘sishiga,
infratuzilmaning rivojlanishiga va aholi turmush darajasining
yaxshilanishiga hissa qo‘shadi.
Shahar va qishloqlarni uyg‘un rivojlantirish, ekologik muammolarni hal qilish
va aholi turmush sharoitlarini yaxshilash orqali urbanizatsiyaning ijobiy ta’sirlarini
kuchaytirish mumkin.
Urbanizatsiya bir tоmоndan kishilar yashash ta
rzini
qulayliklar bilan
ta’minlaydi, bоshqa tоmоndan tabiiy tizimlarni sun’iy shakli bilan
almashtiradi,
atrоf
-
muhitning iflоslanishiga sabab bo‘ladi, insоn оrganizmiga
kimyoviy,
fizikaviy va psiхоlоgik yuklamani оshiradi.
Urbanizatsiya jarayoni
muvozanatli olib borilganda, u barqaror rivojlanishga xizmat qiladi.Shu sababli,
urbanizatsiya siyosati uzoq muddatli strategik rejalarga asoslanishi va barqaror
rivojlanish tamoyillariga mos bo‘lishi lozim.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO’YXATI:
1.
Abdullayev Murtoza Ismatullayevichning
“Urbanizatsiya jarayonining
mintaqaviy tafovutlari”mavzusidagi
bitiruv malakaviy ishi
2.
3.
4.
Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi
