J
ournаl of Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Horizon ISSN: 3060-5261 Impact faktor: 9.9
Volume 1, Issue 3, Series A 2025
19
GLOBALLASHUV VA MILLIY MADANIYATNING
JAMIYATGA TA’SIRI
O’zbekiston jurnаlistikа vа ommаviy kommunikаtsiyаlаr
universiteti Аxborot xizmаti vа jаmoаtchilik bilаn аloqаlаr
yoʻnаlishi 5-bosqich tаlаbаlаri
Аbdurаxmanovа Sevinch, Chаros Fаyziy
Anotatsiya:
Mazkur ilmiy maqolada globallashuvning jamiyatdagi o‘rni,
kelib chiqish tarixi, milliy madaniyat va globallashuvning jamiyatga ta’siri tahlil
qilinadi. Har bir davlatning iqtisodiy rivojlanishi, ekologik barqarorlikka erishishida
milliy madaniyat va globallashuvning sinergiyasi, ularning jamiyatga ta’sir
ko‘rsatayotgan salbiy va ijobiy omillari haqida so‘z boradi.
Kalit so’zlar:
Transmilliylashtirish, mintaqaviylashtirish, antiglobalistlar,
global mehnat taqsimoti, jiddiy xalqaro savdo.
Annotation:
This scientific article analyzes the role of globalization in society,
the history of origin, national culture and the influence of globalization on society.
The synergy of national culture and globalization, as well as their negative and
positive impact on society are discussed in the economic development of each state,
achieving environmental stability.
Keywords:
Transnationalization, regionalization, anti-globalists, global
division of labor, serious international trade.
Аннотация:
В данной научной статье анализируется роль глобализации
в обществе, история возникновения, национальная культура и влияние
глобализации на общество. Синергия национальной культуры и глобализации,
а также их негативное и положительное влияние на общество обсуждаются в
J
ournаl of Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Horizon ISSN: 3060-5261 Impact faktor: 9.9
Volume 1, Issue 3, Series A 2025
20
экономическом развитии каждого государства, достижении
экологической стабильности.
Ключевые слова:
Транснационализация, регионализация,
антиглобалисты, глобальное разделение труда, серьезная
международная торговля.
, iqtisodiy va
tizimi orqali bir-biri bilan bogʻlangan milliy iqtisodiyotlar majmui sifatida
tushuniladigan, jahon iqtisodiyoti
oʻzgartirish jarayonlarining oʻziga xos
xususiyatlaridan biridir. Transmilliylashtirish va mintaqaviylashtirish asosida
iqtisodiyotning chambarchas bogʻliqligi hisoblanadi. Shu asosida yagona jahon
va
uning
infratuzilmalari
shakllanmoqda, koʻp asrlar davomida xalqaro munosabatlarning asosiy xarakteri
boʻlib
pasayishi
sodir
boʻlmoqda.
Globallashuv jarayoni bu davlat tomonidan shakllantirilgan bozor tizimlari
evolyutsiyasining natijasidir.
Buning asosiy natijasi – global mehnat taqsimoti,
, ishlab
chiqarish resurslarining dunyoviy miqyosdagi
(shuningdek, qoida
tariqasida, kontsentratsiya), qonunchilikni, iqtisodiy va texnologik jarayonlarni
standartlashtirish, shuningdek, turli mamlakatlar madaniyati bir-biriga yaqinlashishi
hamda birlashishidir. Globallashuv tizimli xususiyatga ega, yaʼni jamiyat hayotining
barcha sohalarini qamrab oluvchi obyektiv jarayondir. Globallashuv natijasida
dunyo oʻzining barcha subyektlari bilan bogʻlanib, tobe boʻlib bormoqda. Bir guruh
davlatlar uchun umumiy boʻlgan muammolar sonining koʻpayishi va birlashtiruvchi
subyektlarning soni va turlarining kengayishi mavjud.
Globallashuvning kelib chiqishi haqidagi qarashlar doimo munozarali boʻlib
kelgan. Tarixchilar bu jarayonni kapitalizmning rivojlanish bosqichlaridan biri deb
J
ournаl of Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Horizon ISSN: 3060-5261 Impact faktor: 9.9
Volume 1, Issue 3, Series A 2025
21
hisoblaydilar. Iqtisodchilar bu jarayonni moliya bozorlarining
transmilliylashuvidan
ekanligini
taʼkidlab
kelishmoqda.
Siyosatshunoslar demokratik tashkilotlarning keng tarqalishiga
urgʻu berishadi. Madaniyatshunoslar globallashuvning namoyon
boʻlishini madaniyatning gʻarbiylashuvi, jumladan, Amerika iqtisodiy ekspansiyasi
bilan bogʻlashadi. Globallashuv jarayonlarini tushuntirishda axborot texnologiyalari
yondashuvlari mavjud. Siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy-madaniy globallashuv bir-
biridan farq qiladi. Mintaqaviylashtirish globallashuv subyekti boʻlib, texnologik va
iqtisodiy rivojlanishning jahon qutblarini shakllantirishda kuchli kumulyativ samara
beradi.
Shu bilan birga, „globallashuv“ soʻzining kelib chiqishi ham yetakchi rolni
ma’lum tarixiy bosqichlarda sodir bo‘lgan xalqaro savdoning jadal o‘sishiga ishora
qilishini koʻrsatadi. Dastlab „jiddiy xalqaro savdo“ degan maʼnoni anglatgan
„globallashuv“ soʻzini birinchi marta 1850-yillarning oxirida Karl Maks Fridrix
Engelsga yozgan maktublaridan birida ishlatgan. U shunday deb yozgan edi: „Endi
jahon bozori haqiqatan ham mavjud. Kaliforniya va Yaponiyaning jahon bozoriga
chiqishi bilan globallashuv amalga oshdi“. Globallashuv jarayonlarida xalqaro
savdoning xuddi shunday yetakchi roli, Marks davrida boshlangan oldingi
globallashuv
1930-yillarda
barcha
rivojlangan
davlatlar
siyosatiga oʻtgandan soʻng yakunlanganidan dalolat beradi..
Globallashuv nafaqat antiglobalistlar va
baʼzi siyosatchilar (masalan, Ugo
Chaves) tomonidan, balki bir qator iqtisodchilar va olimlar tomonidan ham tanqid
qilinadi. Masalan, taniqli iqtisodchi Jozef Stiglits globallashuvning bir qator hozirgi
tendensiyalarini keskin tanqid qiluvchi bir qancha kitoblar yozgan. Stiglits sanoatni
vayron qilishini, ishsizlik, qashshoqlikning oʻsishiga hissa qoʻshishini, ilmiy-
texnika taraqqiyotiga toʻsqinlik qilishini va sayyoramizdagi ekologik halokatni
kuchaytirayotganini koʻplab dalillar va misollar bilan isbotlaydi. U global
J
ournаl of Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Horizon ISSN: 3060-5261 Impact faktor: 9.9
Volume 1, Issue 3, Series A 2025
22
institutlarning siyosatini tanqid qiladi: JST, XVF, uning fikricha,
globallashuv va uning mafkurasi (erkin savdo, xomashyodan erkin
foydalanish,
global
patent
huquqi,
dunyo
sifatida
„qogʻoz“ dollar va evrodan foydalanish
valyutalar,
xalqaro
institutlarning ichki siyosatga aralashuvi va boshqalar; bir qancha rivojlangan
mamlakatlar manfaatlarini koʻzlab, sayyoramizning aksariyat mamlakatlari zarariga
ishlaydi. Globallashuv ekologik muammolarga ham ijobiy, ham salbiy taʼsir
koʻrsatadi. Shunday qilib, globallashuv tanqidchilari xalqaro mehnat taqsimotining
rivojlanishi bilan koʻpchilik xavfli ishlab chiqarishlar ekologik muammolarni hal
qilishga qodir boʻlmagan kam rivojlangan mamlakatlarga oʻtayotganini
taʼkidlamoqda. Bu nafaqat ushbu alohida shtatlarda, balki butun dunyoda ekologik
vaziyatning sezilarli darajada yomonlashishiga olib keladi. Bundan tashqari,
globallashuv tufayli chiqindilarni birinchi dunyo mamlakatlaridan rivojlanayotgan
mamlakatlarga oʻz hududlarida yoʻq qilish uchun tashish kabi amaliyot mavjud.
Biroq, bu mamlakatlarda texnologiyalarning nomukammalligi tufayli qayta ishlash
ancha yomon.
Savdo va kapital oqimlarini erkinlashtirish bilan tavsiflangan globallashuv
xalqaro raqobatni kuchaytirayotganiga ham eʼtibor qaratiladi. Raqobatda gʻalaba
qozonish uchun biznes vakillari oʻz shtatlaridan mehnat qonunlarini
soddalashtirishni talab qila boshlaydilar, ular oʻta qattiq mehnat qonunlari
globallashuv talablariga javob bermaydi, bu esa moslashuvchan mehnat bozorini
talab qiladi. Natijada "pastki sari poyga"ga, yaʼni rivojlangan mamlakatlarda
ishchilar huquqlarining kamroq himoyalanishiga olib keladi. Rivojlangan
mamlakatlarda
ilgari
kafolatlangan
mehnat
munosabatlarini
xavfli
va
himoyalanmagan munosabatlarga aylantirish tendensiyasi mavjud boʻlib, ular
shartnomaviy ish, cheklangan muddatga mehnat shartnomasi, ijtimoiy kafolatlarsiz
yoki umuman ijtimoiy kafolatlarsiz toʻliqsiz ish kuni kabi bandlik turlarini oʻz ichiga
J
ournаl of Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Horizon ISSN: 3060-5261 Impact faktor: 9.9
Volume 1, Issue 3, Series A 2025
23
oladi. Shu munosabat bilan ular prekariat haqida gapiradilar. Baʼzi
rus sotsiologlari global raqobat va postindustrial jamiyatga oʻtish
natijasida rivojlangan mamlakatlarda ishsizlik yaqin oʻn yilliklarda
mehnatga layoqatli aholining 40 % dan 70 % gacha boʻladi, deb
hisoblaydilar. Masalan, Rossiyada, Rosstat maʼlumotlariga koʻra, iqtisodiy faol
aholining qariyb 20 foizi allaqachon "soyadagi bandlik" da, mehnatga layoqatli
aholining 40 foizdan ortigʻi rasmiy ish bilan taʼminlanmagan.
Baʼzi sotsiologlarning taʼkidlashicha, globallashuv tugʻilish darajasining
pasayishiga yordam beradi. Boshqalar esa globallashuvdan AQSh tomonidan
oʻzining geosiyosiy raqiblarini zaiflashtirish yoki yoʻq qilish vositasi sifatida
foydalanilmoqda, deb taʼkidlaydi. Boshqalar shuni koʻrsatadiki, globallashuv
spekulyativ iqtisodiyotning oʻsishiga, tovarlarni ishlab chiqarish va sotishni
monopollashtirishga va boylikni kichik guruh („dunyoning hukmron sinfi“)
foydasiga qayta taqsimlashga yordam beradi.
Globallashuv tarafdorlari barcha zamonaviy jarayonlar va ular bilan bogʻliq
salbiy hodisalar tabiiy va ularni nazorat qilib boʻlmaydi, deb taʼkidlaydilar.
Globallashuv tanqidchilari, aksincha, yirik davlatlar ikkinchisining salbiy taʼsirini
sezilarli darajada kamaytirishga qodir ekaniga aminlar. Ularning fikriga koʻra,
bunga barcha sohalarda oqilona proteksionistik siyosat olib borish orqali erishish
mumkin: tashqi savdo sohasida, kapital harakati, immigratsiya, shuningdek, jahon
valyuta tizimini isloh qilish orqali. Zamonaviy jahon iqtisodiyotiga alternativa,
ularning fikricha, 10-20 ta milliy yoki mintaqaviy iqtisodiyotni („erkin savdo
zonalari“) shakllantirish boʻlishi mumkin, ular global iqtisodiyotning salbiy
taʼsiridan protektsionizm va oltin bilan himoyalanishi kerak.
Baʼzi tadqiqotchilar (
D.Stiglitz, N. Xomskiy) transmilliy korporatsiyalar
tomonidan dunyoga tatbiq etilgan neoliberal versiyasi bilan globallashuvni koʻp
J
ournаl of Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Horizon ISSN: 3060-5261 Impact faktor: 9.9
Volume 1, Issue 3, Series A 2025
24
qirrali va ob’ektiv jarayon sifatida aniqlamaslikka chaqiradi va
maksimal foyda olishga va rivojlangan va rivojlanayotgan
mamlakatlar oʻrtasidagi farqni kengaytirishga qaratilgan va
globallashuvning boshqa kontseptsiyasini taklif qiladi. Jahon
Ijtimoiy Forumi (umuman globallashuvga qarshi kurashayotgan antiglobalistlardan
farqli oʻlaroq) xalqaro kapitalning kuchini kamaytirishga va dunyoda katta ijtimoiy
adolatga erishishga qaratilgan (alterglobalizm).
Darhaqiqat, globallashuv jarayoni hozirda hayotimizga tobora tez va chuqur
kirib kelmoqda. Globallashuv jarayonidan ikki xil maqsadda – ezgulik va yovuzlik
yo’lida foydalanish mumkin. Ezgulik yo’lidagi harakatlar davlatni va jamiyatni
rivojlantirishga xizmat qiladigan bo’lsa, yovuzlikni maqsad qilgan taraqqiyot
mahsuli esa buning tamomila aksidir. Globallashuv jarayonida tahdidlar masalasiga
to’xtaladigan bo’lsak, u barcha sohalarda bo’lgani kabi ma’naviyatga ham o’z
ta’sirini o’tkazmoqda.Globallashuv hamda milliy madaniyat, ya’ni qadriyatlar, urf-
odat va an’analar majmuyi jamiyatda o'zaro murakkab, shuningdek o'zaro bog'liq
jarayonlarni tashkil etadi. Shuningdek, xalqlarning madaniyatiga kuchli ta’sir
etuvchi hodisa sifatida o’rganiladi. U dunyoda iqtisodiy integratsiyaning ijobiy
omili va milliy iqtisodiyotning natijali o’zgarishga ko’makchi sifatida qabul
qilingan. Globallashuv natijasida turli madaniyatlar va xalqlar bir-biriga yaqinlashib
boradi. Bu o‘z navbatida yangi g'oyalar, texnologiyalar va bilimlarning ommaviy
ravishda tarqalishiga sabab bo‘lmoqda. Internet va boshqa kommunikatsiya
vositalari orqali dunyo bo'ylab ma'lumot almashinuvi soddalashgan. Yangi global
iqtisodiy tizim va madaniy muhitda bir-birini tushunish va muloqot qilish
imkoniyatlari oshmoqda. Biroq, globallashuv jarayonida ba'zi milliy madaniyatlar
o'ziga xosligini yo'qotish xavfiga duch kelmoqda, chunki global madaniyatning
ommaviy turlari ko'pincha kichik va an'anaviy madaniyatlarni so'nishiga olib keladi.
J
ournаl of Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Horizon ISSN: 3060-5261 Impact faktor: 9.9
Volume 1, Issue 3, Series A 2025
25
Milliy madaniyatning o'rni
. Milliy madaniyatlar jamiyatning
o'ziga xosligini, tarixini, an'analarini va qadriyatlarini saqlab
qolishga yordam beradi. Har bir millat o'zining madaniy merosi
orqali o'zligini anglashadi va kelajak avlodlarga o'z tarixi, urf-
odatlari va adabiyotini yetkazadi. Milliy madaniyatlar globallashuv jarayonida ham
o'zining noyobligini saqlab qolishi mumkin, masalan, turli milliy festival va
marosimlar orqali. Boshqa tomondan, milliy madaniyatning o'ziga xosligini saqlash,
global madaniyat bilan hamohanglikni topishning nozik masalasidir.
Milli madaniyat haqida gapirganda globallashuv va milliy madaniyatning
sinergiyasi
borasida gapirish ham joizdir.
Globallashuvning ta'siri ostida milliy
madaniyatlar yangi shakllarini topishi mumkin. Misol uchun, global muzika, moda,
kino sanoati va internet platformalarida milliy madaniyatlarning o'ziga xos
xususiyatlari aralashib, yangi madaniy shakllar, turli madaniy o'zgarishlar vujudga
keladi. Bunday o'zgarishlar jahon madaniyatining boyishiga yordam beradi, lekin bu
jarayon har bir millatning madaniy merosini saqlab qolish zaruratini ham taqozo
etadi.
Shuningdek, jamiyatdagi o'rni esa
Globallashuv va milliy madaniyat
o'rtasidagi muvozanat jamiyatning barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi.
Globallashuv jamiyatni dunyoqarashni kengaytirishga, yangi imkoniyatlarga va
inqilobiy o'zgarishlarga olib keladi. Shu bilan birga, milliy madaniyatni saqlash
jamiyatni o'zining an'anaviy qadriyatlariga hurmat bilan qarashga undaydi. O'z
madaniyati bilan faxrlanib yashash, o'z tarixini va urf-odatlarini bilish, jamiyatda
etnik va madaniy xilma-xillikni qadrlash — bu barcha milliy madaniyatning
jamiyatdagi o'rnini mustahkamlaydi. Shu sababli, globallashuv va milliy madaniyat
o'rtasida o'zaro hurmat va tushunish asosida muvozanatli jamiyatni yaratish juda
muhimdir. Bu jarayonlar bir-birini to'ldirgan holda, jamiyatning rivojlanishiga va
birligi uchun ijobiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
J
ournаl of Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Horizon ISSN: 3060-5261 Impact faktor: 9.9
Volume 1, Issue 3, Series A 2025
26
Globallashuvning ijobiy jihatlari
•
Globallashuv
turli
madaniyatlarning
bir-biriga
yaqinlashishiga yordam beradi. Bu xalqning yangi g'oyalar, san'at
shakllari, an'analar va urf-odatlar bilan tanishishiga imkon yaratadi.
Misol uchun, musiqaning, san'atning va kino sanoatining global tarqalishi odamlar
uchun yangi madaniy imkoniyatlarni ochadi.
•
Global bozorlar orqali xalq yangi iqtisodiy imkoniyatlarga ega bo'lishi
mumkin. Yangi ish o'rinlari, biznes imkoniyatlari va innovatsiyalar xalq uchun
farovonlikni oshirishi mumkin.
•
Globallashuv xalq uchun ta'lim olishda yangi imkoniyatlar yaratadi. Dunyo
bo'ylab bilim va ilm-fan sohasidagi yangiliklar va tadqiqotlar ularga kengaygan
imkoniyatlarni taqdim etadi. Xalq xalqaro miqyosda ta'lim olish va ilmiy ishlarda
ishtirok etish imkoniyatiga ega bo'ladi.
Shu bilan birgalikda, milliy madaniyatning ijobiy jihatlariga to’xtaladigan
bo’lsak:
•
Milliy madaniyat xalqning tarixini, an'analarini va qadriyatlarini saqlashga
yordam beradi. Bu o'zligini anglash va o'z madaniyatiga hurmat bilan qarashni
ta'minlaydi, bu esa xalqning o'zaro birdamligini mustahkamlaydi.
•
Milliy madaniyat, odatda, ijtimoiy qadriyatlar va urf-odatlar orqali ijtimoiy
barqarorlikni saqlashga yordam beradi. Bu ijtimoiy aloqalarni mustahkamlash, xalq
o'rtasida uyg'unlik va hamjihatlikni oshiradi.
•
O'z milliy madaniyatini saqlash xalqning o'zini hurmat qilishi va o'zining
noyobligini anglashiga yordam beradi. Bu ham milliy g'ururni oshiradi.
Ammo har bir unsurning ijobiy Tomoni bo’lganidek salbiy tomonlari ham
mavjud. Xususan, globallashuvning salbiy jihatlari:
J
ournаl of Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Horizon ISSN: 3060-5261 Impact faktor: 9.9
Volume 1, Issue 3, Series A 2025
27
•
Globallashuv
orqali
turli
madaniyatlar
bir-biriga
yaqinlashganda, ba'zi kichik va an'anaviy madaniyatlar o'ziga
xosligini yo'qotishi mumkin. Masalan, global brendlar va ommaviy
madaniyat (kino, musiqa va moda) kichik madaniyatlarni "yutib"
yuborishi va ularning o'ziga xosligini yo'qotishiga olib kelishi mumkin.
•
Globallashuvning salbiy jihatlari orasida iqtisodiy farqning kattalashishi ham
mavjud. Ba'zi xalqlar globallashuvdan foyda ko'rishsa, boshqalari ijtimoiy va
iqtisodiy jihatdan ortda qolishi mumkin. Bu esa ijtimoiy notenglikni oshiradi va
tartibsizliklarga olib kelishi mumkin.
•
Yangi global madaniyatlarning keng tarqalishi ba'zida odamlarni o'z milliy
madaniyati va qadriyatlaridan uzoqlashtirishi mumkin. Odamlar global
madaniyatning ta'siri ostida o'ziga xosligini unutib qo'yishlari mumkin.
Milliy madaniyatning salbiy jihatlari:
•
Ba'zida milliy madaniyat an'anaviy qadriyatlar va urf-odatlarga bog'lanib,
zamon bilan moslashishga qiynaladi. Bu, ayniqsa, yangi texnologiyalar va global
rivojlanishlar davrida xalqni orqaga tortishi mumkin.
•
Agar milliy madaniyat haddan tashqari konservativ bo'lsa, xalq global
jarayonlarga moslashishda qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin. Bu xalqning
rivojlanishiga to'sqinlik qilishi va jahon bilan integratsiya qilishni qiyinlashtirishi
mumkin.
•
Madaniyat ba'zida yangiliklarga qarshi bo'lishi mumkin, bu esa jamiyatda
stagnatsiyaga olib keladi. Odamlar yangi g'oyalar va ixtirolarni qabul qilishda
sekinlashishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda,
globallashuv va milliy madaniyatning xalq uchun
ijobiy va salbiy jihatlari bir-biriga bog'liq bo'lib, ularning o'zaro muvozanatli
rivojlanishi jamiyatning barqarorligini ta'minlaydi. Globallashuv xalqni yangi
J
ournаl of Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Horizon ISSN: 3060-5261 Impact faktor: 9.9
Volume 1, Issue 3, Series A 2025
28
imkoniyatlar bilan ta'minlasa, milliy madaniyat uning o'ziga
xosligini saqlashda muhim rol o'ynaydi. Biroq, har ikkala
jarayonning salbiy jihatlari ham mavjud bo'lib, bu salbiy ta'sirlarni
bartaraf etish uchun global va milliy madaniyatlar o'rtasida doimiy
muvozanatni saqlash zarur.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1.
M.S.Xajiyeva. F.F.Xatamov. F.B.Matyaqubova Globallashuv asoslari.
O‘quv qo‘llanma. Samarqand: – “SamDCHTI” nashriyoti, 2023. – 160 bet.
2.
Botir VALIYEV, O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi,“Xalqaro
munosabatlar va ijtimoiy fanlar” kafedrasi dotsenti. Globallashuv sharoitida
“ommaviy madaniyat”ning dunyo xalqlari hayotiga ta’sir etishi //
https://iiau.uz/oz/news/2182?utm_source=chatgpt.com
3.
Behzod Mamadiyev,"Ma'rifat" gazetasidan. Zamonaviy dunyoda
ma’naviyat
yoxud
globallashuv
insonni
tanazzulga
boshlaydimi?
2013//
https://n.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/oila-va-jamiyat/zamonaviy-
dunyoda-ma-naviyat-yoxud-globallashuv-insonni-tanazzulga-
boshlaydimi?utm_source=chatgpt.com
4.
Artiqova A."OMMAVIY MADANIYAT" NING SALBIY TA'SIRI
VA UNING OLDINI OLISH YO'LLARI. B-49-53. 2022.
5.
Арисланбаева З. Е. "Национальная культура в эпоху
глобализации". C-442-445. 2024
6.
Abercrombie N, Hill S and Turner B.S.The Dominant Ideology
Thesis.London: George Allen&Unwin. 1980
