INTERNATIONAL CONFERENCE PEDAGOGICAL REFORMS AND
THEIR SOLUTIONS
VOLUME 11, ISSUE 01, 2025
79
BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARNING KASBIY KO‘NIKMALARINI
IMPROVIZATSION MUHITDA RIVOJLANTIRISH
Miraxmedova Dilafruz Nurilloxon qizi
ADPI mustaqil tadqiqotchisi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada bugungi kun o`qituvchisiga qo`yilgan talablar, zarur boʼlgan
kompetentsiyalar, oʼqituvchining tezkor qaror qabul qilish va pedagogik tajriba, mahorati orqali
holatni chuqur oʼylangan va maqsadni sifatli amalga oshirishni kafolatlovchi tomonga bura
olishi, oʼqituvchining pedagogik improvizatsiya qilish qobiliyati oʼz oldiga qoʼyilgan kasbiy
vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirishda pedagogik oldindan koʼra bilish, intuvitiv
faoliyatning yaxshi rivojlanganligini namoyon etuvchi jarayonlar haqida so`z borgan.
Kalit so`zlar:
improvizatsiya, pedagogik jarayon, bilim, ko`nikma, malaka, mahorat,
kompetensiya, talab, ta`lim-tarbiya, faoliyat, mutaxasis.
Pedagogik faoliyatda improvizatsiya kasbiy-ijodiy kompetensiya sifatida nihoyatda muhim
ahamiyat kasb etadi, zero har bir pedagog inson shaxsiyati bilan bevosita ish olib boradi, uning
rivojlanishi va barkamolligi uchun shart-sharoit yaratadi. Hozirgi zamonaviy ta’lim tizimida
murabbiydan turli ko‘nikmalar talab qilinayotgan bir sharoitda, pedagogik jarayonda
improvizatsiya qilish malakasi juda katta ahamiyatga ega bo‘lib bormoqda. Improvizatsiya
tushunchasi, avvalo, pedagogik mashg‘ulotlar doirasida novatorlik ruhini saqlab qolgan holda,
amalda joriy etilishi kerak bo‘lgan jarayonni ko‘zda tutadi.
Improvizatsiyalash ko‘nikmasi faqatgina pedagogik mahorat yoki uslubiy o‘zgaruvchanlik
bilan chegaralanmaydi. Uni shakllantirish uchun pedagog avvalo o‘zini bir ijodkor sifatida
ko‘ra olishi, individual kreativ tafakkurni rivojlantirishi zarur. Improvizatsiya jarayonida
nafaqat ta’lim mazmuni, balki pedagogik etika, didaktik yondashuvlar, psixologiya, talabalar
bilan o‘zaro munosabatlar xususiyatlari ham katta rol o‘ynaydi. Jamiyat taraqqiyoti surat bilan
tobora jadallashayotgan bir paytda, talaba ongida ideallar, taraqqiyot texnologiyalari,
innovatsion ilmiy yutuqlar haqida ma’lum tushunchalar shakllanishi lozim. Improvizatsiya
orqali esa ushbu jarayon jonlilik kasb etib, o‘quvchi yoki talabaning rivojlanishi uchun
konstruktiv muhit yaratiladi.
Tadqiqot obyekti nuqtai nazaridan “improvizatsiya”, “kasbiy ko’nikma”, “improvizatsion
muhit”, “pedagogik qobiliyat” tushunchalari mazmunan bir-biri bilan bog‘liq bo‘lib, bo’lajak
o’qituvchilarning kasbiy ko’nikmalarini improvizatsion muhitda rivojlantirishda muhim rol
o‘ynaydi.
Improvizatsiya jarayon sifatida quyidagi o‘ziga xosliklarga ega: yaxlit, kooperativ faoliyat,
informatsion aloqa, o‘zaro ta’sir ko‘rsatish, o‘zaro munosabat, o‘zaro bir-birini tushunish.
Improvizatsiya hamkorlikda faoliyat ko‘rsatuvchilar o‘rtasida kutilmagan vaziyatlarda to’g’ri
qarorlarni qabul qilish bo’lib, bunday vaziyatlarda bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy
ko’nikmalarini improvizatsion muhitda rivojlantirishdan iborat.
Tadqiqot mavzusiga oid ilmiy manbalarni o’rganish, tahlil qilish va pedagogik o’rganish
natijasida, dissertant tomonidan pedagogik faoliyatdagi improvizatsiyaga quyidagicha ta’rif
berildi: pedagogik improvizatsiya — bu o‘qituvchining o‘quv jarayonida kutilmagan holatlar
yuz berganda, o‘zining bilim va tajribasidan foydalanib, muammoga mos yechim topish
qobiliyatidir.
INTERNATIONAL CONFERENCE PEDAGOGICAL REFORMS AND
THEIR SOLUTIONS
VOLUME 11, ISSUE 01, 2025
80
Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy faoliyatida namoyon bo’luvchi pedagogik improvizatsiyaning
rivojlanishiga ta’sir etuvchi quyidagi omillarni ajratib ko‘rsatilishi mumkin (1-rasmga qarang):
1-rasm. Pedagogik improvizatsiyaning namoyon bo’lishiga ta’sir etuvchi omillar
Improvizatsiya ustuvorligida yana bir muhim jihat – bu pedagog oliy ta’lim davridayoq asosiy
nazariy ko‘nikmalarni egallashi bilan birga, amaliy jarayonlarda tezkor munosabat bildirish
ko‘nikmasini rivojlantirishi kerakligidir. Pedagogika nazariyasi o‘zida ma’lum bir qat’iy
qoidalarni aniq shaklda belgilab berishi mumkin, biroq real dars jarayonida barcha narsa reja
asosida ketavermaydi. Masalan, bir o‘quvchi nogahon kutilmagan savol beradi yoki guruhda
bahs-munozaralar avj oladi, auditoriya his-hayajoni o‘zgaradi – shunday holatlarda pedagogik
improvizatsiya barcha nazariy bilimlarni birlashtirgan holda ishga tushadi. Bu paytda
pedagogdan noan’anaviy yondashuv talab etiladi.
Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy ko’nikmalarini improvizatsion muhitda rivojlantirishda
quyidagi pedagogik shart-sharoitlarni hisobga olish lozim: 1. Moslashuvchan ta'lim muhiti:
improvizatsiyani qo‘llab-quvvatlovchi muhit. 2. Innovatsion texnologiyalar va metodlar:
Multimedia va simulyatsiyalarni qo‘llash. 3. Mentorlik tizimi: Tajribali o‘qituvchilar bilan
o‘zaro muloqot. 4. Kreativlikni rivojlantirish: Eksperiment qilishni rag‘batlantirish. 5.
Reflektivlik: O‘qituvchilik amaliyotini tahlil qilish imkoniyatlari. 6. Jamoaviy ish: Hamkorlikni
rag‘batlantirish. 7. Amaliyot va simulatsiyalar. 8. Samarali o‘z-o‘zini rivojlantirish.
Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy ko’nikmalarini improvizatsion muhitda rivojlantirish jarayoni
quyidagi bosqichlarda amalga oshadi: 1) Vaziyatni tahlil qilish va baholash; 2) Maqsadni va
vazifalarni belgilash; 3) Yechim variantlarini shakllantirish; 4) Amalga oshirish; 5) Natijalarni
baholash va tahlil qilish.
Psixologik-pedagogik adabiyotlar tahlili improvizatsion muhitda bo‘lajak o‘qituvchilarning
kasbiy ko‘nikmalarini rivojlantirish jarayoni pedagogik va psixologik jihatlarning o‘zaro
uyg‘unlashuvi orqali amalga oshirilishini ko’rsatadi. Bu jarayonda darslar amaliyotga
INTERNATIONAL CONFERENCE PEDAGOGICAL REFORMS AND
THEIR SOLUTIONS
VOLUME 11, ISSUE 01, 2025
81
yo‘naltirilgan holda, interaktiv metodlar, rolli o‘yinlar va simulyatsiyalar yordamida
o‘qituvchilarga real sinf sharoitiga yaqin vaziyatlarda o‘zlarini sinash imkoniyati yaratiladi. Shu
bilan birga, reflektiv faoliyat orqali o‘z xatoliklarini tahlil qilish va ularni tuzatish imkoniyati
beriladi, bu esa o‘z-o‘zini baholash qobiliyatini rivojlantiradi. Improvizatsion muhit shaxsiy
ehtiyojlarga mos yondashuvni ta’minlab, individual va guruhiy ish faoliyatini
uyg‘unlashtirishni nazarda tutadi, bu esa bo’lajak o‘qituvchilarning o‘zaro hamkorlik, empatiya
va muloqot ko‘nikmalarini mustahkamlaydi. Psixologik jihatdan esa, bunday muhit o‘zini erkin
ifoda etish, ichki motivatsiyani kuchaytirish va kutilmagan vaziyatlarda stressni boshqarish
qobiliyatini shakllantiradi. Shu tarzda, improvizatsion o‘quv jarayoni bo‘lajak o‘qituvchilarni
nafaqat nazariy bilimlar, balki real sharoitlarda tez va samarali yechim topish, ijodiy fikrlash va
psixologik mustahkamlik kabi zarur ko‘nikmalar bilan ta’minlab, ularni kelajakdagi ta’lim
jarayoniga samarali tayyorlaydi.
O‘tkazilgan tahlillar tadqiqot doirasida bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy ko’nikmalarini
improvizatsion muhitda rivojlantirishning ichki va tashqi omillarini ajratib ko‘rsatish imkonini
berdi. Tashqi omillar: pedagogik muhit, mentorlik va qo’llab-quvvatlash, hamkorlik va
jamoaviy ish, metodik resurslar. Ichki omillar: shaxsiy motivatsiya va qiziqish, kreativlik va
ijodkorlik, o’zini-o’zi anglash va refleksivlik, o’zini-o’zi boshqarish.
Metodik va pedagogik asoslar nuqtai nazaridan ko‘rib chiqganda, bo‘lajak o‘qituvchini
improvizatsion muhitga tayyorlash bir necha bosqichni o‘z ichiga oladi. Birinchi bosqichda
nazariy tushuncha berildi: improvizatsiya nimadan iborat, uning psixologiyalыq-pedagogik
mohiyati nima, qanday didaktik vazifalar bajarilishi kerak, qanday maqsadlar ko‘zlangan.
Ikkinchi bosqichda esa amaliy mashg‘ulotlar orqali talabalarda amaliy ko‘nikma shakllantirish
yotibdi: bu rol o‘yinlar, dars modellashtirish, keyslarni tahlil qilish, baxs-munozaralar,
jamoaviy muhokamalar, simulyatsiya orqali faoliyat. Uchinchi bosqichda, ya’ni natijalarni
baholash bosqichida talabalarda improvizatsiya samaradorligini aniqlash maqsadida maxsus
baholash өlchovlari, esse yoki video-yozuv orqali tahlil, refleksiya suhbatlari o‘tkazilishi,
tajriba-eksperiment ishlari amalga oshirilishi mumkin. Bunda, albatta, talabalar qalbidagi
kreativlik, mustaqil qaror qabul qilish qobiliyati, interaktiv muomalachulik, liderlik sifati,
guruhda sog‘lom muhit yaratish malakasi kabi ko‘rsatkichlar kuzatiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʼyxati:
1. Berikxanova L. Yu. Podgotovka studentov — buduщix uchiteley k improvizatsionnoy
deyatelьnosti. — Tyumenь, 1988.- 125 s.
2. Verbitskiy А.А. Аktivnoe obuchenie v vыsshey shkole: kontekstnыy podxod. -M.: Vыssh.
shk. 1991. - 204 s.
3. Slastenin V.А. i dr. Pedagogika: Ucheb. posobie dlya stud. vыssh. ped. ucheb. zavedeniy / V.
А. Slastenin, I. F. Isaev, Ye. N. Shiyanov; Pod red. V.А. Slastenina. - M.: Izdatelьskiy sentr
"Аkademiya", 2002. - 576 s.
4. Xarьkin V. N. Pedagogicheskaya improvizatsiya: teoriya i metodika / V. N. Xarьkin. -
M.,1992. - 157s
