INTERNATIONAL CONFERENCE PEDAGOGICAL REFORMS AND
THEIR SOLUTIONS
VOLUME 11, ISSUE 01, 2025
87
AYOL ROVIYLARNI O’RGANISHGA BAG’ISHLAGAN TADQIQOTLAR TAHLILI
Maksumova Inoyatxon Vahidulla qizi
Alfraganus universiteti, Filologiya fakulteti
Arab tili yo‘nalishi, 3-kurs talabasi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada hadislarga oid ishonchli manbalar asosida ayol roviylarning
ilmiy merosi, ularning hadis ilmi rivojiga qo‘shgan hissasi, tarixiy manbalarda aks etgan
faoliyati tahlil qilinadi. Tadqiqot davomida “as-Sihoh as-sitta” deb nomlanuvchi oltita ishonchli
hadis to‘plamida ayollardan rivoyat qilingan hadislar soni, ularning darajalari, tabaqotdagi o‘rni,
siqa yoki majhula deb baholangan holatlari o‘rganilgan. Shuningdek, tarojim va tabaqot
kitoblari orqali mashhur muhaddisa ayollar, ular haqida tarixchilar va hadis olimlarining fikrlari
keltirilgan. Ayollarning hadisni rivoyat qilish, yozish, o‘rganish va o‘rgatishdagi faoliyati ilk
asrlardan boshlab keyingi davrlarga qadar qamrab olingan. Maqola ayol roviylarning ilmiy
faoliyatini chuqur o‘rganish, ularning hadis ilmidagi o‘rnini yanada aniqroq ochib berishga
xizmat qiladi.
Kalit so’zlari:
Ayol roviylar, hadis ilmi, muhaddisa, as-Sihoh as-sitta, tarojim, tabaqot, siqa,
rivoyat, sahobiya, ilmiy meros.
Kirish:
Hadislarni har tomonlama chuqur o‘rganishga urin-gan olimlar o‘z davrida va hozirgi
kunda ham insonlar hayotida muhim ahamiyat kasb etadigan mavzularni yoritib berishga, ular
bo‘yicha asarlar yaratishga jiddiy e’tibor qaratishgan. Bu borada bizgacha musnad, jome’,
sunan va boshqa turdagi hadis adabiyotlari yetib kelgan. Ayollarning hadis rivoyatlari xuddi
erkaklarniki kabi o‘z davri va bugungi kun uchun dolzarb ahamiyat kasb etadi. Bu boradagi
qarashlar ikki yo‘nalishdagi tasnif doirasida o‘rganildi:
a) Tarojim (olimlar tarjimai holi jamlangan to‘plamlar) kitoblarida ayollar faoliyatining
yoritilishi.
b) “Olti ishonchli to‘plam” (“as-Sihah as-sitta”)da ayollardan qilingan rivoyatlar.
Hadis ilmi rivojida ayollarning o‘rnini belgilash borasida aynan to‘laligicha shu masalaga
taalluqli biror asar mavjud emas. Hadis ilmi rivojida ayollarning faoliyati borasidagi ishlar
asosan tabaqotlarda, bir asr yoki muayyan davrni o‘z ichiga olgan holatda berilgan. Bu boradagi
fikrlarni kishilarning tarjimai holi, tabaqot, tarix, hadishga oid kitoblardan ma’lumotlarni
yig‘gan holda ko‘rsatib o‘tish mumkin. Roviy ayollar va ularning tarjimai hollariga
bag‘ishlangan kitoblarda yozilgan ma’lumotlarni ham faqat hadis ilmiga oid kitoblarni to‘la
tushunib yetgandagina foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Haqiqatan ham tarojim kitoblari barcha muhaddis va muhaddis ayollarning hayot va faoliyatini
o‘z ichiga qamrab olmagan. Tarojim kitoblari mualliflari tarjimai holi berilayotgan kishi
vatanining uzoqda bo‘lishi, mashhur bo‘lishi jihatdan asarlarni yaratganlar. Bunda devon holiga
keltirilgan kitoblarning bizgacha yetib kelmaganligi yoki saqlab qolinmaganini ham e’tiborga
olish darkor. Bu holat ayniqsa ayollar tarjimai holining berilishida o‘rganish imkoniyatida
no‘kislik borligi bilan ham e’tiborlidir.
Tarojim kitoblarining barchasi, tabaqot kitoblari, sahobiylar hayotiga bag‘ishlangan kitoblar
faqatgina avvalgi uch asrda emas, Rasululloh (s.a.v.)dan keyingi davrlarda muhaddis
ayollarning rivoyatlari haqidagi ma’lumotlarni qamrab olgan. Shu kabi tobiiylarning o‘rni ham
alohida ko‘rsatiladi. Ikki Sahih, to‘rtta Sunan va shu kabi kitoblarning isnodida yuzlab roviy
INTERNATIONAL CONFERENCE PEDAGOGICAL REFORMS AND
THEIR SOLUTIONS
VOLUME 11, ISSUE 01, 2025
88
ayollarning rivoyatlari haqida ma’lumot bor. Musnad, Mu’jam kabi hadis ilmiga oid kitoblar
ham shu kabidir.
Imom Abu Yusuf Hajjoj Mziy o‘zining “Tahzib al-Kamal fi asma ar-rijol” asarining so‘ngida
265 ta sahobiya ayolni alifbo tartibida keltirib o‘tgan. Bu kitobda ayollarga berilgan kunyalar
asosida ham bir qancha ayollar haqida ma’lumotlar keltirib o‘tilgan
. Ibn Hajar Asqalaniy esa
o‘zining “Tahzib at-Tahzib” asarida sahobiyalardan bo‘lgan 311 ta roviy ayol
ni келтирган.
«Тақриб ат-таҳзиб» асарида ҳам аёллар боби мавжуд бўлиб, уларнинг ҳолати, қайси
табақадан эканлиги, қачон вафот этгани ҳақида маълумотлар учрайди. Шунингдек, бу
китобда баъзи олимларнинг ўша аёл ҳақидаги фикрлари ҳам келтириб ўтилган. Аёллар
боби бир нечта фаслга бўлинган. Фасллар аёлларнинг куняси, «фалончининг қизи» дея
таърифланганлар, уларга берилган лақаблар, исми мубҳам
bo‘lganlar asosida tartiblangan
Shuningdek, muhaddis ayollar haqida ma’lumotlarni Imom Zahabiyning “Siyar A’lam an-
Nubalo’” asarining avvalgi jildlaridan, sahobalar hayotiga bag‘ishlangan “Usud al-G‘obah”,
“al-Isti’ab”, “Tajrid Asma as-Sahabah” kitoblaridan, tabaqot janridagi tarixchi olim Ibn
Sa’dning “at-Tabaqot al-Kubro”, olim Halifa ibn Xayyotning “Tarikh” kitobidan, muayyan
joylarning tarixiga bag‘ishlangan “Tarixi Bag‘dod”, “Tarixi Damashq” nomli kitoblardan olish
mumkin.
Aytish mumkinki, bu kabi kitoblar faqatgina hadis rivoyat qilgan sahobiya ayollarning tarjimai
hollariga bag‘ishlanmagan. Bu holat tarixchi olim Ibn Sa’dning kitobida yaqqol ko‘zga
tashlanadi. Yana yuqorida qayd etilgan kitoblar muhaddis ayollarni bir tartibda keltirmagan.
Ulardan ba’zilarida ma’lumotlar to‘liq, ba’zilarida esa qisqa tarzda berilgan. Muhaddislar qayd
etilgan o‘rinlar orasida ayol muhaddislarni qo‘shib o‘tish, ular borasida fikrlarni bayon qilish
holati ham mavjud. Shuningdek, ba’zi kitoblar sahobiya ayollar hayotiga xoslangan. Olim Ibn
Sa’d ayollar tabaqasini ham alohida ko‘rsatgan. Ular haqidagi ma’lumotlar tartibi Rasululloh
(s.a.v.)ga nasab jihatdan yaqinlik asosida berilgan. Halifa ibn Xayyotning “Tarix” kitobida ham
xuddi shu holat ko‘zga tashlanadi.
Olim Ibn Hazm Zohiriy Andalusiy o‘zining “Asma as-sahabah ar-ruvat va ma likulli wahid min
al-adad” asarida ayollar rivoyatlari soni bo‘yicha tartiblagan: masalan, “Ashob al-uluuf”
Ulardan Oisha (r.a.) keltirilgan. Keyin “ashob al-mi’in” — Ummu Salama (r.a.), “ashob al-
asharot”
va hokazo tarzda rivoyati kamayishi e’tiboriga asosan berilgan. Ibn Nuqta “at-Taqyid
li ma’rifa ruwat as-sunan va al-masanid” asarida 12 roviy ayolni keltirgan. Ibn Hajar esa “ad-
Durur al-kamina fi a’yan al-mi’a as-samina” asarida 190 ta muhaddis va roviy ayollar haqida
ma’lumotlar uchraydi
Imom Zirikliyning «A’lom»
kitobida ham muhaddis ayollar haqida ma’lumotlar uchraydi. Jarh
va ta’dil ilmiga oid 140 ta roviy ayol haqida esa “Mu’jam asomiy ar-ruvat” kitobida berilgan.
1
Абу Ҳажжож Юсуф Мизий. Таҳзиб ал-камол фи асмо ар-рижол. – Бағдод: Муассаса ар-рисола, 1983. – Ж.
35. – Б. 123-402.
2
Ибн Ҳажар Асқалоний. Таҳзиб ат-таҳзиб. – Ҳайдаробод: Мажлис даиро ал-маъариф ан-низомия, 1946. –
Ж. 11.
3
Мубҳам – ҳадис матни ёки санадидаги киши ёки аёлларнинг исми ноаниқ, яъни очиқ айтилмаган бўлиши.
4
Ибн Ҳажар Асқалоний. Тақриб ат-таҳзиб. – Байрут: Дор ал-асима, нашр йили кўрсатилмаган. – Б. 1341-
1400.
5
Асҳоб ал-улуф – мингдан ортиқ ҳадис ривоят қилган кишига нисбатан қўлланилади.
6
Асҳоб ал-ашарот – ўнта ҳадис ривоят қилган кишига нисбатан қўлланилади.
7
Ифоф Абдулғафур Ҳамид. Жуҳуд ал-мараъ фи нашр ал-ҳадис ва улумиҳ // Мажалла жомеа Умму-л-қуро
ли улум аш-шариа ва-л-луғат ал-арабия ва адабиҳа, 2007. – Ж. 19. – Б. 249.
8
Хайриддин Зириклий. Аълом. – Байрут: Дор ал-илм ли ал-малайийн, 2002. 1 – 8 жузлар.
INTERNATIONAL CONFERENCE PEDAGOGICAL REFORMS AND
THEIR SOLUTIONS
VOLUME 11, ISSUE 01, 2025
89
Shuningdek, hadis kitoblari orasida bir davrni o‘z ichiga olganlari borki, ulardagi ma’lumotlar
bir-birini to‘ldirib keladi.
Bundan ko‘rinib turibdiki, muhaddis ayollarning soni erkaklarnikiga nisbatan kam. Bunga
ayollarning oilaviy ishlar bilan band bo‘lishini asosiy sabab sifatida keltirish mumkin. Roviy
ayollar shayxa (undan hadis rivoyat qilish mumkin bo‘lgan roviy)
, siqa (ishonchli), fozila,
olima, musnida (hadisni sanad bilan rivoyat qilgan)
, jalila, xoyra (siqa darajasidan biroz
pastroq daraja)
) kabi laqablar bilan ehtirom qilingan. Ularning aksariyatiga holati
erkaklarnikidek aniq bo‘lmaganligi sababli “jahala” (roviylarni o‘rganishda kamchilik
bo‘lishi)
sifati berilgan.
Isnoddagi biror roviyning to‘g‘risözligi borasida shubha bo‘lsa, u roviy faqat erkak kishilardan
bo‘lgan. Ayollar esa o‘zlaridagi bor bilimlarni ishonchli tarzda boshqalarga yetkazishga harakat
qilganlar. Jarh va ta’dil olimi Imom Zahabiyning ta’kidlashicha: “Erkaklar tomonidan rivoyat
qilingan ishonchsiz hadislar juda ko‘p. Ammo Islom tarixida biror ayol yo‘qki, u (hadisning)
zaifligida yoki so‘zlarining ishonchsizligida ayblangan bo‘lsa.”
. Imom Zahabiy bu
ma’lumotlarni o‘zining “Me’zon” kitobida keltirib o‘tgan. Bu kitob 4 jild, 8 qismdan iborat
bo‘lib, uning aynan 6 va 7-qismlari ayollarga bag‘ishlangan. 6-qism ayollarning 71 tasini o‘z
ichiga oladi. 7-qism esa ayollarning kunyasi orqali tartiblangan. Bu yerda kunyasi orqali
tanilgan 33 ta ayol haqida ma’lumotlar berilgan.
Xuddi shu kabi ko‘pchilik mashhur olimlarning ayollar rivoyatiga nisbatan ijobiy fikri bayon
qilinadi. Ulardan Imom Ibn Shihob Zuhriy (vaf. 124/742 y.) Amra bint Abdurahmon va
boshqalarda umuman rivoyati keltirilmagan uch ayoldan rivoyat keltiradi. Keyinroq yashagan
olimlardan Imom Abu Sa’d Sam’oniy (vaf. 562/1167 y.) “at-Tahbir fi al-Mu’jam al-Kabir”
asarida ustozlari qatorida ayollarni ham keltirib o‘tadi. Ularning ismlari ham bu asarda alifbo
tartibida jamlangan. Bu kitobda muhaddis 69 ta o‘zi hadis eshitgan, ulardan rivoyat qilingan
hadislarga ijozat bergan muhaddis ayollarni keltiradi
Olim Kahhola Umar Rizo o‘zining kitoblarida ayollar orasida hadis va fiqhga doir asar
yozganlarni ham keltirib o‘tgan. Ulardan Movarounnahrlik muhaddisa ayol Fotima bint
Muhammad ibn Ahmad Samarqandiyani misol qilib ko‘rsatish mumkin. Shu bilan birga,
ayollar tomonidan yozilgan — kam sonli bo‘lsa ham — kitoblarda muhaddis ayollarning
faoliyati haqida ma’lumotlar keltiriladi. Zaynab bint Ismoil, Zaynab bint Abdullohlar shular
qatoriga kiradi. Hamida bint Muhammad Isfahoniya esa hadis kitoblariga oid tadqiqot olib
borgan ayol sifatida qayd etiladi
.
Hadis ilmida ayollar borasida tarojim kitoblarining o‘rni bo‘lgani kabi, “sahih” deb tan olingan
“olti ishonchli to‘plam” ham o‘z o‘rniga ega. Shu sababli, ularni tadqiq qilishga, boshqa
to‘plamlar orasidagi mavqeini ko‘rsatishga, sunnatni tadvin qilishga — aynan shu to‘plam
egalari va ularga zamondosh bo‘lganlar orasida yuqori darajada harakat qilingan.
9
Саййид Абдумажид Ғоврий. Мавсуъа улум ал-ҳадис ва фунуниҳ. – Байрут: Дор Ибн Касир, 2007. – Ж. 2. –
Б. 285.
10
Ўша манба. – Ж. 3. – Б. 330.
11
Ўша манба. – Ж. 2. – Б. 93.
12
Ўша манба. – Ж. 1. – Б. 614.
13
Шамсиддин Заҳабий. Меъзон ал-иътидол фи нақд ар-рижол. – Байрут: Дор ал-маърифа, 1963. – Ж. 4. – Б.
604.
14
Ибн Ҳажар Асқалоний. Таҳзиб ат-таҳзиб. – Ҳайдаробод: Мажлис даиро ал-маъариф ан-низомия, 1946. –
Ж. 11. – Б. 466.
15
Ифоф Абдулғафур Ҳамид. Жуҳуд ал-маръа фи нашр ал-ҳадис ва улумиҳ // Мажалла жомеа Умму-л-қуро
ли улум аш-шариа ва-л-луғат ал-арабия ва адабиҳа, 2007 – Ж. 19. – Б. 258.
INTERNATIONAL CONFERENCE PEDAGOGICAL REFORMS AND
THEIR SOLUTIONS
VOLUME 11, ISSUE 01, 2025
90
Hadis ilmi rivojida ayollarning o‘rnini belgilash ayni vaqtda hadis ilmiga oid ishonchli
to‘plamlarda ularning faoliyati qanday bo‘lganini bilishga ham qiziqishni uyg‘otadi. “As-Sihoh
as-sitta” (“Oltita sahih”) asarlarida ayollarning o‘rnini ko‘rsatish maqsadida olimlar ayol
roviylar va ulardan qilingan rivoyatlar sonini alohida o‘rganishgan.
Birinchidan, “olti ishonchli to‘plam”da ayol roviylarning soni. Bu yo‘nalishda sahobiyalarning
va ulardan boshqa ayollarning rivoyatlariga alohida e’tibor qaratilgan. Ularning soni Rasululloh
(s.a.v.)ning bevosita o‘zlaridan rivoyat qilganlari, yoki bir sahobiydan rivoyat qilganlari
jihatidan belgilanadi. Ularga qo‘shimcha tarzda 5 ta sahobiya ayol Rasululloh (s.a.v.)ning
suhbatlarida bo‘lganligi ixtilof qilingan holatda kiritilgan. Ular:
• Asmo bint Zayd ibn Xattob,
• Asmo bint Sa’id ibn Zayd ibn Naqil,
• Sofiyya bint Horis ibn Talha
,
• Oisha bint Mas’ud ibn Asvad,
• Zaynab bint Nabiytlar.
Ayni vaqtda ular rivoyatining isnodi to‘g‘ridan-to‘g‘ri Rasululloh (s.a.v.)dan emas.
Olimlar “olti ishonchli to‘plam”da hadis rivoyat qilgan sahobiya ayollarning sonini ham
hisoblab chiqqanlar. Jumladan:
• Imom Buxoriy o‘zining *“Sahih”*ida – 31 ta;
• Imom Muslim *“Sahih”*ida – 36 ta;
• Abu Dovud *“Sunan”*ida – 75 ta;
• Imom Termiziy *“Sunan”*ida – 46 ta;
• Imom Nasoiy *“Sunan”*ida – 65 ta;
• Imom Ibn Moja *“Sunan”*ida – 60 ta sahobiyadan hadis rivoyatini keltirganlar
.
E’tiborga olish kerakki, usul olimlari orasida sahobiya ayollar soni borasida tafovut bo‘lsa-da,
aksar hollarda bu fikrlar zaif holatda ekanini ta’kidlaganlar. “Sunan”lar orasida Imom Abu
Dovudnikida eng ko‘p ayol sahobiyaning rivoyati keltirilgan.
Sahobiya bo‘lmagan ayollarning rivoyati ham “as-Sihoh as-sitta”da mavjud. Tobiiylar, tabaa
tobiiylar va ulardan keyingi tabaqada turuvchi umumiy hisobda 103 ta ayol roviydan rivoyat
keltiriladi. Ularning 8 tasi kibor tobiiylar, 46 tasi o‘rta tabaqadagilar
, 3tasi kichik tabaqadagi
tobiiylardir. Yana 5 ta tabaa tobiiy ayoldan, 10 tasi undan keyingi va yana 10 tasi undan keyingi
tabaqada turuvchilardandir.
Ikkinchidan, rivoyati mavjud ayollarning holati. Sahobiya ayollar xuddi sahobiy erkaklar kabi
Rasululloh (s.a.v.)dan rivoyat keltiradimi, yo‘qmi adolatli hisoblanadi. Bu borada muhaddislar,
faqihlar va usulchi olimlar ixtilofga bormaganlar
. Shu sababli ularning adolati haqida bahs
yuritilmaydi.
16
Бу саҳобияни Ибн Ҳиббон тобиий, Ибн Ҳажар Асқалоний саҳобий сифатида келтирган.
17
Усмонов И., Муратов Д., Насруллаев Н. ва бошқ. 101 улуғ саҳобий. – Т.: Тошкент ислом университети,
2015. – Б. 34.
18
Ўрта табақадаги тобиийлар – саҳобийлар билан бир қаторда кибор тобиийлардан ривоят келтирган киши.
19
Ибн Касир. Ал-Боис ал-ҳасис шарҳ ихтисор улум ал-ҳадис. – Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмия, 1983. – Б.
172.
INTERNATIONAL CONFERENCE PEDAGOGICAL REFORMS AND
THEIR SOLUTIONS
VOLUME 11, ISSUE 01, 2025
91
Sahobiyalardan boshqa muhaddis ayollarga esa tarojim kitoblarida jarh va ta’dil asosida o‘rin
belgilangan:
• Siqa
• Maqbula (ta’dil asosida ayollarga berilgan daraja. Ibn Hajar uni ta’dil martabalaridagi
oltinchi daraja hisoblagan)
,
• Holati aniqlanmagan (bunda roviy qandaydir holatda deb hisoblanmaydi, siqa darajasidan
boshqa darajada ekanligi aytiladi))
• Majhula (erkaklar kabi ko‘p jihatlari bilan tanilmagan ayollarga nisbatan qo‘llaniladi))
.
“Olti ishonchli to‘plam”da 15 ta ishonchli roviy ayoldan, 33 ta maqbuladan rivoyat mavjud.
Qolgan ayollar holatining noma’lumligi yuqorida aytib o‘tilganidek — ularni o‘rganishdagi
to‘siqdir. Lekin siqa darajasiga yetishgan ayollar o‘zining ilmi va rivoyatlari sonining ko‘pligi
bilan mashhur bo‘lgan.
E’tiborli jihati — erkaklarga solishtirganda ayol roviylarning holati majhul darajadan past
darajada bo‘lmagan. Ayollardan qilingan rivoyatlarning birortasi yolg‘on, matruk
, bid’at
aralashgan yoki zaif rivoyatlar emas.
Uchinchidan, “olti ishonchli to‘plam”da rivoyatlar soni. Imom Miziyning “Tuhfat al-ashrof bi
ma’rifat al-atrof”
, “Tahzib al-kamal fi ma’rifat ar-rijol” asarlariga, shuningdek, imom Ibn
Hajarning “at-Taqrib”
asarlariga tayanib, rivoyatlar soni quyidagicha belgilangan: “Olti
ishonchli to‘plam”da ayollardan 2764 ta hadis rivoyat qilingan. Jumladan:
• 2539 ta hadisning roviylari ayol sahobiyalardir;
• 225 ta hadisning roviylari sahobiyalardan boshqa turli tabaqadagi ayollardir.
Sahobiyalardan keltirilgan hadislarning aksariyat qismi Payg‘ambar (s.a.v.)ning ayoli,
“mo‘minlarning onasi” maqomiga erishgan Oisha (r.a.)dan rivoyat qilingan. “Olti ishonchli
to‘plam”da 2081 ta hadis Oisha (r.a.)ga tegishli. Qolgan 458 tasini boshqa sahobiya ayollar
rivoyati tashkil qiladi. Ma’lum bo‘ladiki, Oisha (r.a.) nafaqat ayollar, balki ko‘pgina
erkaklardan ham ortiq hadis rivoyat qilgan, ilm va hifzda “asrining yagona”si bo‘lgan deyish
maqsadga muvofiq. Undan keltirilgan hadislar sonining ko‘pligi shundan dalolat beradi.
Ayollarning hadislarni o‘rganish va o‘rgatish bo‘yicha qo‘shgan hissalari sahobalar tabaqasidan
keyin ham davom etgan. Tobiiylar va undan keyingi tabaqalarda ham hadis ilmi bilan
shug‘ullangan ayollar bo‘lgan. Ularning soni erkak roviylar kabi ko‘p bo‘lmasa-da, har bir
tabaqa davrida hadis ilmiga hissa qo‘shgan ayollar bo‘lganligi tahsinga sazovor.
Imom Muslim (vaf. 261/874 y.) “Tabaqot” asarida tobiiy ayollarni yashagan joylariga qarab
guruhlarga ajratgan:
20
Саййид Абдумажид Ғоврий. Мавсуъа улум ал-ҳадис ва фунуниҳ. – Байрут: Дор Ибн Касир, 2007. – Ж. 3.
– Б. 417.
21
Ўша манба. – Ж. 3. – Б. 40.
22
Ўша манба. – Ж. 1. – Б. 614.
23
Матрук – иснодида ёлғончиликда айбланган ровий бўлган ҳадис.
24
Абу Ҳажжож Мизий. Тухфат ал-ашроф би маърифат ал-атроф. – Байрут: Ал-мактаб ал-исламий, 1983. 1-
14 жузлар.
25
Амол Қардош бинт ал-Ҳусайн. Давр ал-маръа фи хидмат ал-ҳадис фи ал-қурун ас-саласа ал-ула. – Доҳа:
Визорат ал-авқоф ва аш-шуъун ал-исломия, 1999. – Б. 146.
INTERNATIONAL CONFERENCE PEDAGOGICAL REFORMS AND
THEIR SOLUTIONS
VOLUME 11, ISSUE 01, 2025
92
• Madinalik — 69 ta,
• Makkalik — 8 ta,
• Kufalik — 11 ta,
• Basralik — 4 ta,
• Shomlik — 3 ta ayolni sanab, ularning umumiy sonini 95 ta deb aytgan
. Tobiiylar davridagi
ayol roviylarning eng ko‘pi Madinada yashagan. Bu shahar sahobiylar va tobiiylar davrida
hadis ilmining markazi bo‘lgan. Ibn Hibbon (vaf. 354/965 y.) “Kitob as-siqot” asarining 4–5
jildlarida har harfning oxirida, ismi “O” harfi bilan boshlangan 66 ta tobiiy ayol haqida
qisqacha ma’lumotlar berib o‘tgan.
Nusrettin Bolelli esa ayollarni hijriy I va II asrda yashaganlari jihatidan ikki guruhga bo‘lib,
jami 285 ta ayolning biografiyasini keltirib o‘tgan:
• 246 tasi — Hijriy I asrda,
• 39 tasi — Hijriy II asrda.
Tobiiy va undan keyingi avlodlardagi muhaddisa ayollarning adadlari xususida diqqatni
tortadigan narsa bu — ilk asrdan keyin ularning sanog‘ining keskin tushib ketishidir.
Bolellining hisobiga ko‘ra:
• I asrda — 246 ta,
• II asrda — 39 ta,
• III asrda — 10 ta,
• IV asrda — 14 ta,
• V asrga kelganda esa yana ko‘tarilib, 45 taga chiqqan
Fikrimizcha, buning eng asosiy sababi — sahobiylar va katta tobiiylar davrida og‘zaki
rivoyatlarning tarqalishidir. Undan keyingi davrlarda esa rivoyat qilingan hadislar yozma holga
keltirila boshlagani uchun og‘zaki rivoyatlarning ahamiyati pasaygan. V asrga kelib roviy
ayollar sonining yana ko‘tarilishi esa hadis kitoblarini rivoyat qilish ahamiyat kasb eta
boshlaganligidadir.
Tobiiylar davrida mo‘minlarning onalari va boshqa sahobiy ayollardan ilm o‘rganib, hadis
rivoyat qilgan mashhur ayollar quyidagilardir:
• Sofiya bint Shayba (hijriy I asr),
• Sofiya bint Abu Ubayd (hijriy I asr),
• Oisha bint Talha (vaf. 110/728),
• Muoza bint Abdulloh (vaf. 83/702),
26
Машҳур ибн Ҳасан. Иноят ан-нисо би ал-ҳадис ан-Набавий. – Байрут: 1994. –Б.52.
27
Nusrettin Bolelli. Kadınların Hadis linıindeki Yeri. –Istambul: 1998. –Б. 46-194.
INTERNATIONAL CONFERENCE PEDAGOGICAL REFORMS AND
THEIR SOLUTIONS
VOLUME 11, ISSUE 01, 2025
93
• Ummu Dardo as-sug‘ro nomi bilan mashhur bo‘lgan Hujayma bintu Huyay (vaf. 81/700 y.),
• Hafsa bint Sirin (vaf. 101/719 y.),
• Amra bint Abdurrahmon (vaf. 98/716 y.)
.
Oisha, Ummu Habiba, Ummu Salama (r.a.) va boshqa sahobiy ayollardan hadis rivoyat qilgan
Sofiya bint Shaybadan juda ko‘p kishilar hadis rivoyat qilganlar. Abdulloh ibn Umar (r.a.)ning
rafiqasi Sofiya bint Abu Ubayd esa Oisha, Hafsa, Ummu Salama (r.a.) va Qosim ibn
Muhammad ibn Abu Bakr Siddiqdan rivoyat qilgan. Ibn Hibbon uni o‘zining “Siqot” asarida
zikr qilib o‘tadi
.
Amra bint Abdurahmon esa Oisha (r.a.)ning tarbiyasini olib, talaba-shogirdi bo‘lib voyaga
yetgan. Shu jihatdan bu ayolning rivoyati eng ishonchli deb qaraladi. Oisha (r.a.)ning rivoyatida
ishonchli kishilardan Qosim ibn Muhammad ibn Abu Bakr (vaf. 112/730 y.) va Urva ibn
Zubayr (vaf. 94/712 y.)dir. Xalifa Umar ibn Abdulaziz Madina voliyisi Abu Bakr ibn
Muhammad ibn Hazmga Amraning rivoyat qilgan hadislarini yozishni buyurgan edi. Qosim ibn
Muhammad ilm olishga juda muhabbatli bo‘lgan Ibn Shihob Zuhriyga Oisha (r.a.) qo‘lida
tarbiyalangan Amraga shogird tushishni tavsiya qilgan. Ibn Shihob Zuhriy Amradan ilm
o‘rganish uchun borganda ilmining kengligiga ishonch hosil qilgan
Oisha (r.a.)ning singlisi Ummu Gulsumning qizi Oisha bint Talha ham xolasi bo‘lgan Oisha
(r.a.)dan rivoyat keltirgan ayollardan biridir. Bu ayoldan ham ko‘plab roviylar hadis rivoyat
qilganlar
.
12 yoshida Qur’oni karimni yod olib, faqih sifatida mashhur bo‘lgan ayol tobeiylardan yana biri
— Hafsa bint Sirindir. Ummu Ayyiya al-Ansoriyya, Anas ibn Molik kabi sahobalar bilan bir
qatorda tobeiylardan ham rivoyat keltirgan. Undan ilm o‘rganganlar ham ko‘p bo‘lgan. Bundan
tashqari, olim va obidligi bilan mashhur Muoza bint Abdulloh ham tobeiy roviy ayollardan
hisoblanadi. Oisha, Ali va boshqa sahobiylar (r.a.)dan hadis rivoyat qilgan. Mashhur
muhaddislardan biri Yahyo ibn Ma‘in bu tobeiy ayollarni ishonchliligi tufayli “siqa”, “hujja”
darajalari bilan keltirgan. Imom Ijliy esa yashagan joyiga nisbat berib, “siqa” darajasini berish
bilan kifoyalangan.
Yuqori ilm va zakovatga ega bo‘lgan yana bir tobeiy — Ummu Dardo as-Sug‘rodir. Turmush
o‘rtoqi Abu Dardo va boshqa qator sahobiylardan hadis rivoyat qilgan. Abu Ahmad al-Assal bu
ayol haqida: “Rivoyatlari va hadis borasidagi fikrlari e’tiborga olinadiganlardan”, degan fikrni
bildirgan. Ummu Dardo kichikligidanoq Qur’oni karimni o‘rganuvchilar qatorida dars olgan va
Abu Dardo bilan ilmiy saviyasini mustahkamlagan
Ummu Salama (r.a.)ning qizi Zaynab bint Abu Salama (vaf. 73/692 y.) onasi Ummu Salama,
Oisha, Zaynab bint Jahsh, Ummu Habiba (r.a.)lardan hadis rivoyat qilgan. Madinalik ayollar
orasida fiqhni yaxshi bilishi bilan ajralib turgan. Rasululloh (s.a.v.)ning ayollaridan oltitasini
ko‘rganligi manbalarda qayd etilgan Sa’d ibn Abu Vaqqosning qizi Oisha (vaf. 117/735 y.)
otasidan va Ummu Zarrdan hadis rivoyat qilgan.
28
Шамсиддин Заҳабий. Ал-Муин фи табақот ал-муҳаддисин. –Байрут: 1987. –Б.49.
29
Ибн Ҳажар Асқалоний. Таҳзиб ат-таҳзиб. – Ҳайдаробод: Мажлис даиро ал-маъариф ан-низомия, 1946. –
Ж. 11.
30
Абу Ҳажжож Юсуф Мизий. Таҳзиб ал-камол фи асмо ар-рижол. – Бағдод: Муассаса ар-рисола, 1983. – Ж.
35. – Б. 241.
31
Абу Ҳажжож Юсуф Мизий. Таҳзиб ал-камол фи асмо ар-рижол. – Бағдод: Муассаса ар-рисола, 1983. – Ж.
35. – Б. 237.
32
Ўша манба. –Б.352.
INTERNATIONAL CONFERENCE PEDAGOGICAL REFORMS AND
THEIR SOLUTIONS
VOLUME 11, ISSUE 01, 2025
94
Yuqorida sanab o‘tilgan roviy ayollar tobeiy tabaqasidagi mashhur muhaddislardir. Hadis
rivoyatida ularning rivoyati ishonchli deb qabul qilinadi. Sahobiylar davridan rivoyat qilingan
hadislarni ular ham o‘zlaridan keyingi tabaqaga ishonchli tarzda yetkazganlar. Muhaddislarning
ulardan qilgan rivoyatlari hadis ilmi manbalarida keltirilgan.
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, hadis ilmi bo‘yicha turli asarlarda ayollar faoliyati
yoritilgani kabi **“as-Sihoh as-sitta”**da keltirilgan hadislar orqali ham hadis ilmida,
rivoyatida muhaddis ayollarning o‘rni qay darajada bo‘lganini ko‘rish mumkin. Ayollar
borasida olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar “Ishonchli to‘plamlar” doirasida cheklangan
holatda berilgan bo‘lsa ham, bu ularning hadis ilmiga qo‘shgan hissasini belgilashda cheklov
bo‘la olmaydi. Shuningdek, kam hadis rivoyat qilganliklarining sababi — asosan oilaviy holati
bo‘lgan deb aytish mumkin. Zero, erkak roviylar kabi uyidan tashqariga chiqish imkoniga ega
bo‘lganlarida, erkak roviylar kabi juda ko‘p hadis rivoyat qilishlari ehtimoldan yiroq emas edi.
Alohida aytish lozimki, ularning rivoyat qilgan hadislari orasida zaifi yo‘q.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Az-Zahabiy, “Siyar A’lam an-Nubalā’”.
2. Ibn Sa’d, “At-Tabaqāt al-Kubro”.
3. Ibn Hajar al-Asqaloniy, “Tahzīb at-Tahzīb”, “Taqrīb at-Tahzīb”, “Ad-Durar al-Kāmina”.
4. Al-Mizzī, “Tahzīb al-Kamāl fī Asmā’ ar-Rijāl”.
5. Imom Buxoriy, “As-Sahih”.
6. Imom Muslim, “As-Sahih”.
7. Abu Dawud, “As-Sunan”.
8. At-Tirmiziy, “As-Sunan”.
9. An-Nasā’iy, “As-Sunan”.
10. Ibn Mājah, “As-Sunan”.
11. Ibn Nuqta, “At-Taqyīd li Ma’rifat Ruwāt as-Sunan wa al-Masānid”.
12. Ibn Hazm, “Asmā’ as-Sahābah ar-Ruwāt”.
13. Kahlā, ‘Umar Ridā, “A’lām an-Nisā’”.
14. Zirikliy, Xayruddin, “Al-A’lām”.
15. Bolalli, Nusratiddin, “al-Mar’atu al-Muslima fi al-Hadith an-Nabawiy”.
16. Imom Muslimdan rivoyat qilingan “Tabaqot” asari.
17. Ibn Hibbon, “Kitāb as-Siqāt”.
