INTERNATIONAL CONFERENCE PEDAGOGICAL REFORMS AND
THEIR SOLUTIONS
VOLUME 11, ISSUE 01, 2025
73
FE’L KAUZATIV SHAKLLARINING KOMMUNIKATIV-PRAGMATIK
POTENSIALI (INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA)
Mallayev Abdugani Kayumovich
O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti
Annotatsiya:
Ushbu maqolada ingliz va o‘zbek tillarida fe’llarning kauzativ shakllari hamda
ularning kommunikativ-pragmatik potensiali tahlil qilinadi. Tillararo solishtirma yondashuv
asosida kauzativlikning grammatik va pragmatik ko‘rinishlari aniqlanib, har ikkala til uchun
xos bo‘lgan vositalar va ularning nutqdagi funktsional yuklamalari ko‘rsatib beriladi. Maqolada
sababli harakatning ifodalanish usullari, subyekt va obyekt orasidagi munosabatlar hamda
kontekstga asoslangan pragmatik maqsadlar chuqur tahlil qilinadi.
Kalit so‘zlar:
kauzativlik, pragmatika, kommunikativ funksiya, fe’l strukturalari, sababli
harakat, til qiyosiyligi.
Tilshunoslikda kauzativlik hodisasi subyektning boshqa bir shaxs yoki ob’ekt
yordamida harakatni amalga oshirishga sabab bo‘lishini bildiruvchi muhim grammatik va
pragmatik kategoriya hisoblanadi. Har qanday tilda kauzativlik nutq egasining iroda, ta’sir va
sababli munosabatlarini ifodalashda kuchli vosita hisoblanadi. Ingliz va o‘zbek tillarida bu
vositalar turlicha grammatik qurilmalar orqali amalga oshiriladi. Ushbu maqola mazkur ikki til
doirasida kauzativlikning kommunikativ-pragmatik yuklamasini ochib berishga qaratilgan.
Kauzativlik tushuncha va umumiy grammatik ko‘rinishlari o‘zbek tilida kauzativlik
asosan fe’l yasovchi affikslar yordamida ifodalanadi: -dir-, -tir-, -gir-, -kaz-, -ar- va boshqalar.
Misollar:
O‘qitdi (o‘qimoq + -t): U bolaga kitob o‘qitdi.
Yugurtirdi: U bolani yugurtirdi.
Bu yerda sababchi subyekt (agent) harakatni to‘g‘ridan-to‘g‘ri bajarmaydi, balki boshqa
shaxsga uni bajarishga sababchi bo‘ladi.
Kauzativlik tushuncha va umumiy grammatik ko‘rinishlari ingliz tilida ikki asosiy
shaklda ko‘rinadi:
Lexikal vositalar yordamida: make, have, get, let, cause kabi fe’llar yordamida.
She made him clean the room.
They got the mechanic to fix the car.
I let him go.
Struktural usullar: ba’zida passiv ko‘rinishlar bilan uyg‘unlashib, noaniq sababli holat
yaratiladi: The window was broken (by someone).
Kommunikativ-pragmatik yondashuv
Kauzativlik faqat grammatik hodisa emas, balki u nutq aktlarining maqsadiga xizmat
qiluvchi pragmatik vosita hamdir. Quyidagi aspektlar muhim:
INTERNATIONAL CONFERENCE PEDAGOGICAL REFORMS AND
THEIR SOLUTIONS
VOLUME 11, ISSUE 01, 2025
74
Ijtimoiy rolda o‘zgarish ingliz tilida “make” - majburiy, kuchli sababli harakatni bildiradi; “let”
esa ruxsat. Bu vositalar yordamida subyekt va adresat o‘rtasidagi ijtimoiy ierarxiya yoki kuch
dinamikasi ochiladi.
The teacher made the student rewrite the essay.
The teacher let the student leave early.
O‘zbek tilida ham bu farq affikslar tanlovi orqali ifodalanishi mumkin: “majbur qildi”
va. “ruxsat berdi” konstruksiyalari orqali.
Nutq maqsadi va kontekstda pragmatik jihatdan, kauzativ konstruksiyalar buyruq,
iltimos, tanqid, hazil yoki tahdid kabi nutq maqsadlarini bajarishi mumkin:
You’d better make him call me today! (tahdid)
Let me handle this. (iltimos/ruxsat)
O‘zbek tilida:
Bolaga dars o‘qittiring! (buyruq)
Unga ayting, qo‘ng‘iroq qilsin. (bilvosita iltimos)
Kauzativ shakllar orqali bilvosita so‘zlov (indirect speech act) yuzaga keladi. So‘zlovchi
o‘z istagini to‘g‘ridan-to‘g‘ri emas, balki sababli struktura orqali bildiradi. Bu madaniy jihatdan
muhim pragmatik vosita hisoblanadi, ayniqsa tanish bo‘lmaganlar orasida.
3. Ingliz va o‘zbek tillarida kauzativlikning qiyosiy tahlili
Aspekt
O‘zbek tili
Ingliz tili
Grammatik ifoda
Affikslar orqali: -dir-, -tir, -
kaz
“make”, “have”, “let”, “get”,
“cause” kabi fe’llar
Tushuncha turi
Soddalashtirilgan morfologik
struktura
Analitik (kompleks) struktura
Pragmatik yuklama
Kontekstdan kelib chiqadi,
ba’zida
subyekt
nomi
tushiriladi
So‘zlovchi istagining kuchi
aniq belgilanadi (make >
have > let)
Politeness (muloyimlik)
Bilvosita shakl va kontekst
bilan ifodalanadi
“get to”, “let”, passiv shakl
orqali yumshatiladi
Xulosa qilib aytganda, kauzativ fe’l shakllari har ikki tilda ham nafaqat grammatik strukturani
belgilaydi, balki so‘zlovchining nutqdagi intensionsiyasi, kuch munosabatlari va ijtimoiy roli
haqida ham muhim axborot beradi. Ingliz tilida kauzativlik ko‘proq analitik vositalar yordamida
amalga oshirilsa, o‘zbek tilida bu holat morfologik affikslar orqali ifodalanadi. Pragmatik
yondashuv orqali esa kauzativlik nutqning muloyimlik, buyruq, maslahat kabi jihatlarini
ifodalashda kuchli vosita bo‘lib xizmat qiladi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, fe’l kauzativ
shakllari pragmatika va kommunikatsiyada intersubyektivlikni ta’minlashga xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
INTERNATIONAL CONFERENCE PEDAGOGICAL REFORMS AND
THEIR SOLUTIONS
VOLUME 11, ISSUE 01, 2025
75
1. Lyons, J. (1995). Linguistic Semantics: An Introduction. Cambridge University Press.
2. Comrie, B. (1981). Language Universals and Linguistic Typology. University of Chicago
Press.
3. Shopen, T. (Ed.). (2007). Language Typology and Syntactic Description. Cambridge
University Press.
4. Бегматов Ш. Ҳозирги ўзбек тили синтаксиси. Тошкент: Фан, 2005.
5. Хидоятова Ш.А. (2020). “Ўзбек тилида сабаблиликнинг прагматик хусусиятлари”,
Филология масалалари, №1.
6. Palmer, F. R. (1986). Mood and Modality. Cambridge University Press.
7. Levin, B., & Rappaport Hovav, M. (1995). Unaccusativity: At the Syntax–Lexical Semantics
Interface. MIT Press.
