ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 5, ISSUE 02, IYUN 2025
WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
JADIDCHILIK HARAKATINING O‘ZBEKISTON JAMIYATINI
MODERNIZATSIYALASHDAGI O‘RNI
Nigora Yakubbekovna Kadirova
Tarix fanlari nomzodi, Andijon davlat pedagogika instituti Ijtimoiy fanlar kafedrasi dotsenti.
Annotatsiya:
Jadidchilik harakati XX asr boshlarida O‘zbekiston hududida yuzaga kelgan va
musulmon jamiyatini zamonaviylashtirishga qaratilgan eng muhim ijtimoiy-siyosiy va madaniy
islohotlar harakati sifatida tarixda muhim o‘rin egallaydi. Ushbu maqolada harakatning shakllanish
sharoitlari, asosiy mafkuraviy yo‘nalishlari va uning o‘zbek jamiyatidagi ta’siri tahlil qilinadi.
Jadidlar ilgari surgan “usuli jadid” ta’lim tizimi, milliy matbuot va teatr orqali xalqni ma’rifatga
chorlaganlari, jamiyatni uyg‘otishga qaratilgan faoliyatlari ko‘rib chiqiladi.
Maqola asosida tarixiy hujjatlar, jadidlar tomonidan yozilgan maqolalar, maktab dasturlari va
sahna asarlari hamda zamonaviy tarixshunoslik manbalari tahlil qilinib, harakatning o‘sha davrdagi
ijtimoiy-siyosiy ahvol bilan aloqasi ochib beriladi. Jadidlar tomonidan ilgari surilgan milliy
uyg‘onish, mustaqil fikrlash, diniy va dunyoviy bilimlar uyg‘unligi, ayollar huquqlari, matbuot
erkinligi kabi g‘oyalar bugungi demokratik va modern O‘zbekiston jamiyatining shakllanishida
muhim omil bo‘lgan.
Maqolada, shuningdek, jadidchilik harakatining keyinchalik sovet tuzumi tomonidan
bostirilganligi, biroq ularning tarixiy merosi mustaqillik davrida qayta tiklanib, milliy o‘zlikni
anglash jarayonining ajralmas qismiga aylangani qayd etiladi. Harakat o‘zbek xalqining ma’naviy
uyg‘onishiga, madaniy taraqqiyotiga va davlatchilik g‘oyalarining shakllanishiga katta hissa
qo‘shgan. Jadidlarning mehnati va jasorati nafaqat tarixiy ahamiyatga, balki bugungi kun
yoshlariga ham katta ma’naviy saboq bo‘lib xizmat qiladi.
Kalit so‘zlar:
Jadidchilik, usuli jadid, ma’rifatchilik, milliy uyg‘onish, Turkiston, ta’lim islohoti,
jadid maktabi, tarixiy meros, o‘zbek ziyolilari, modernizatsiya.
Kirish
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida O‘zbekiston Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingach,
diniy ta’lim tizimi va ijtimoiy hayotda qoloqlik kuchaygan edi. Shu sharoitda jamiyatni isloh qilish
va zamonaviylashtirish zarurati paydo bo‘ldi. Jadidlar – ya’ni yangi fikr tarafdorlari – bu
muammoni yechishda ta’lim orqali xalqqa ma’rifat berishni asosiy yo‘l deb bildilar.
Jadidchilik harakati usuli jadid maktablarini tashkil qilish, gazetalar chiqarish, teatrlar orqali
millatni uyg‘otish va xalq ongini yangilashga qaratilgan edi. Bu harakat nafaqat o‘zbek xalqi, balki
butun Turkiston mintaqasi musulmon jamiyati uchun muhim burilish bo‘ldi.
Metodlar
Maqola yozishda tarixiy manbalar, arxiv hujjatlari, jadid yozuvchilarning asarlari va ilmiy tadqiqot
ishlari o‘rganildi. Xususan, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Munavvar qori Abdurashidxonov, Abdurauf
Fitrat kabi jadidlarning maktab dasturlari, sahna asarlari va publitsistikasi tahlil qilindi.
Shuningdek, “Taraqqiy”, “Shuhrat”, “Hurriyat”, “Sadoi Turkiston” kabi gazetalardagi maqolalar
orqali jadidlarning ijtimoiy va siyosiy qarashlari o‘rganildi. Mazkur materiallar zamonaviy tarixiy-
tahliliy metod asosida sintez qilinib, harakatning asosiy yo‘nalishlari, yutuqlari va tarixiy merosi
baholandi.
ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 5, ISSUE 02, IYUN 2025
WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
Natijalar
Jadidlar Turkiston o‘lkasida an’anaviy ta’lim tizimini isloh qilib, yangi usul (usuli jadid)
maktablarini ochdilar. Bu maktablarda fonetik o‘qitish, matematik savodxonlik, geografiya va
dunyoviy fanlar o‘rgatilar edi. XX asr boshlariga kelib, O‘zbekistonda yuzlab jadid maktablari
faoliyat yuritgan.
Jadidlar ilk ommaviy gazeta va jurnallarni nashr etish orqali matbuot sohasini rivojlantirdilar. Ular
teatr san’atini joriy etib, sahna orqali xalqni ma’rifatga chorladilar. Jadidlarning sahnalashtirilgan
asarlari — “Padarkush”, “Yigitlar”, “Adabiyot yoxud millatga xizmat” — jamiyatda dolzarb
ijtimoiy muammolarni ko‘tarib chiqqan.
Siyosiy jihatdan, jadidlar dastlab Rossiya imperiyasi tarkibida Turkiston musulmonlarining
madaniy-avtonom huquqlarini himoya qildilar. 1917-yilgi inqilobdan keyin esa ular Turkiston
Muxtoriyatini tuzishga harakat qildilar. Biroq sovet hokimiyati o‘rnatilgach, harakat a’zolari
repressiyaga uchradi, ko‘pchiligi qatag‘on qilindi.
Munozara
Jadidchilik harakati O‘zbekiston tarixida modernizatsiyaning dastlabki va eng muhim bosqichi
bo‘lib, u an’anaviylikdan zamonaviylikka o‘tish jarayonini boshlab berdi. Jadidlar o‘z harakatida
diniy qadriyatlar bilan zamonaviy tafakkurni uyg‘unlashtirishga harakat qildilar.
Ularning ta’limga, ayollar huquqlariga, milliy til va madaniyatga bo‘lgan e’tibori keyinchalik
o‘zbek milliy davlatchiligi shakllanishiga asos bo‘ldi. Jadidlarning g‘oyalari mustaqillikdan
keyingi davrda qayta ochildi va ularning merosi yana qadrlanmoqda. Ular o‘zbek milliy
uyg‘onishining poydevorini qo‘ydilar.
Shuningdek, bu harakat butun musulmon sharqida, xususan, Eron, Usmoniylar imperiyasi va
Hindistonda shakllangan islohotchi harakatlar bilan ideologik jihatdan mushtarak bo‘lgan. Bu esa
jadidchilikni mintaqaviy emas, balki global modernizm kontekstida ham tahlil qilish imkonini
beradi.
Xulosa
Jadidchilik harakati O‘zbekiston tarixida milliy uyg‘onishning muhim va poydevoriy bosqichi
hisoblanadi. Ushbu harakatning asosiy kuchi uning zamonaviylik, ma’rifatparvarlik va milliy
o‘zlikni anglash g‘oyalarida mujassam bo‘lganida edi. Jadid ziyolilari xalqning diniy va dunyoviy
savodxonligini oshirish, uni zamonaviy ilm-fan yutuqlari bilan tanishtirish orqali jamiyatni
uyg‘otish va taraqqiyot yo‘liga olib chiqishni maqsad qilganlar. Ular maktab va madrasalarni isloh
qilish, yangicha ta’lim usullarini joriy etish, gazeta va jurnal nashr qilish, sahna san’ati orqali
milliy ongni shakllantirish kabi tashabbuslari bilan tarixiy burilishga sababchi bo‘ldilar.
Jadidlar nafaqat ma’rifatparvarlar, balki o‘z zamonasi uchun siyosiy ongli faoliyat yuritgan
shaxslar ham edilar. Ularning ayrimlari mustaqil Turkiston davlatini barpo etish g‘oyasini ilgari
surgan va siyosiy harakatlarda faol qatnashgan. Afsuski, ushbu harakat sovet tuzumi tomonidan
bosib tashlangan, ko‘plab yetakchilari qatag‘onga uchragan. Biroq, ularning tarixiy merosi
yo‘qolmadi — u mustaqillikdan so‘ng qayta ochildi, o‘rganila boshlandi va bugungi milliy g‘urur
va madaniy merosning muhim qismini tashkil etmoqda.
Jadidchilik bugungi yosh avlodga o‘z tarixidan saboq olish, bilimga intilish, mustaqil fikrlash va
jamiyatda faollik ko‘rsatish zaruratini eslatadi. Harakatning g‘oyalari hozirgi davrda ham o‘z
dolzarbligini yo‘qotmagan bo‘lib, zamonaviy O‘zbekiston jamiyatining demokratik, huquqiy va
ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 5, ISSUE 02, IYUN 2025
WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
ma’rifatli taraqqiyot yo‘lida ilhom manbai bo‘lib xizmat qilmoqda. Shu bois, jadidlarning ilmiy,
madaniy va siyosiy merosini chuqur o‘rganish va uni yangi avlodlarga yetkazish tarixiy
mas’uliyatdir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
A. Xolid.
Musulmon madaniy islohotchiligi: Markaziy Osiyoda jadidchilik
. Toshkent, 2008.
2.
M. Behbudiy.
Tanlangan asarlar
. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot, 2010.
3.
M. Kamp.
O‘zbekiston ayollari va jadidchilik
. – Toshkent, 2013.
