Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-3035 | № 1(59)
~ 92 ~
STRELKALI O‘TKAZGICHLAR ASOSIDAGI TEMIR-BETON SHPALAR
XALQARO VA MAHALLIY TAJRIBA AFZALLIKLAR VA MUAMMOLARI
D.D Umarov
Toshkent davlat transport universiteti magistratura talabasi
N.I. Begmatov
U.E. Ergashev
Toshkent davlat transport universiteti dotsent v.b.
“Temir yo‘l muhandisligi” kafedrasi
Kirish
Temir yo‘l transportida strelka o‘tkazgichlari temir yo‘l tarmog‘ining ajralmas
qismi hisoblanadi. Ushbu o‘tkazgichlarning barqarorligi, chidamliligi va xizmat
muddati butun temir yo‘l tizimining samaradorligiga bevosita ta‘sir ko‘rsatadi. Oxirgi
yillarda temir-beton shpalardagi strelka o‘tkazgichlari keng qo‘llanila boshladi, bu
esa ularning yuqori texnik xususiyatlari va uzoq muddatli ishlash qobiliyati bilan
izohlanadi. Ushbu maqolada temir-beton shpalardagi strelka o‘tkazgichlarining
xalqaro tajribasi, O‘zbekistondagi qo‘llanilishi, afzalliklari, mavjud muammolari va
ularni bartaraf etish usullari haqida batafsil so‘z yuritiladi.
1. Strelkali o‘tkazgichlar asosidagi temir-beton shpalarni chet elda
qo‘llanilishi
Temir-beton shpalardagi strelka o‘tkazgichlari ko‘plab xorijiy davlatlarda
muvaffaqiyatli qo‘llanilmoqda. Masalan, Rossiyada yuqori tezlikli liniyalarda temir-
beton shpalardan foydalangan holda R65 tipidagi strelka o‘tkazgichlarining
zamonaviy komplektlari o‘rnatildi. Ushbu konstruktsiyalar yuqori tezlik va katta
yuklamalarga moslashtirilgan bo‘lib, 70 dan ortiq turdagi shpal va bruslardan iborat.
Birinchi bunday loyihalar 1960-yillardan boshlab amaliyotga tatbiq etilgan va
keyinchalik takomillashtirilib borilgan [1].
Germaniya, Yaponiya va AQSh kabi rivojlangan davlatlarda ham temir-beton
shpalardagi strelka o‘tkazgichlaridan keng foydalaniladi. Germaniyada Deutsche
Bahn tomonidan temir-beton shpalalar yuqori tezlikli yo‘llar va shaharlararo
aloqalarda keng joriy etilgan. Yaponiya “Shinkansen” yuqori tezlikli poyezd
tarmog‘ida bunday texnologiyalar yo‘l barqarorligini oshirish va xizmat xarajatlarini
kamaytirish maqsadida qo‘llaniladi. AQShda esa asosiy yuk tashish koridorlarida
temir-beton shpalardagi strelka o‘tkazgichlari og‘ir yuk tashish sharoitlariga
moslashtirilgan [2-4].
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-3035 | № 1(59)
~ 93 ~
1-rasm foydalanishdagi temirbeton asosli strelkali o'tkazgich
2. Strelkali o‘tkazgichlar asosidagi temir-beton shpalarni O‘zbekistonda
qo‘llanilishi
O‘zbekistonda temir yo‘l transporti rivojlanishining yangi bosqichi sifatida
temir-beton shpalardagi strelka o‘tkazgichlari yuqori tezlikli va modernizatsiyalangan
yo‘llarda qo‘llanilmoqda. Toshkent–Samarqand yuqori tezlikli yo‘li bu
texnologiyaning muvaffaqiyatli misollaridan biridir. Ushbu liniyada temir-beton
shpalalarning yuqori chidamlilik xususiyatlari va barqarorligi tufayli yo‘lning xizmat
muddati sezilarli darajada uzaytirildi [5-7].
O‘zbekiston temir yo‘llarining boshqa modernizatsiyalangan uchastkalarida ham
temir-beton shpalardagi strelka o‘tkazgichlari qo‘llaniladi. Masalan, Toshkent–
Andijon va Buxoro–Urganch–Xiva yo‘nalishlarida yo‘l sifatini oshirish va
ekspluatatsiya
xarajatlarini
kamaytirish
maqsadida
temir-beton
asoslardan
foydalanildi. Ushbu loyiha doirasida ilg‘or texnologiyalar va mahalliy ishlab
chiqarilgan materiallar jalb qilindi. Strelkali o‘tkazgich markasi 1/9, Rels R50, 6 ta
temir beton bruss, 2021-yili To‘qimachi stansiyasida qo‘llanilgan (2-rasm).
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-3035 | № 1(59)
~ 94 ~
2-rasm. Strelkali o‘tkazgich markasi 1/9, Rels R50, 6 ta temir beton bruss.
3. Strelkali o‘tkazgichlar asosidagi temir-beton shpalarni afzalliklari.
Strelkali o‘tkazgichlar asosidagi temir-beton shpalarni asosiy afzalliklari
quyidagilardan iborat:
Barqarorlik va chidamlilik: Temir-beton shpalalar yuk va tebranishlarga
nisbatan yuqori qarshilik ko‘rsatadi, bu esa yo‘lning uzoq muddatli barqarorligini
ta’minlaydi.
Ekologik tozaligi: Ular tabiiy materiallardan tayyorlanadi va atrof-muhitga
zararli ta’sir ko‘rsatmaydi.
Kamroq texnik xizmat: Temir-beton shpalalarning uzoq muddat davomida o‘z
xususiyatlarini saqlab qolishi texnik xizmat ko‘rsatish xarajatlarini kamaytiradi.
Keng qo‘llanilish imkoniyati: Ular yuqori tezlikli va yuk tashish liniyalari uchun
mos keladi.
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-3035 | № 1(59)
~ 95 ~
Iqtisodiy samaradorlik: Uzun muddatli ekspluatatsiya davrida temir-beton
shpalalar yog‘och shpalalarga qaraganda iqtisodiy jihatdan samarali bo‘ladi.
4. Strelkali o‘tkazgichlar asosidagi temir-beton shpalarni kamchiliklari va
ularni bartaraf etishga qaratilgan yechimlar
Temir-beton shpalardagi strelka o‘tkazgichlarining ayrim kamchiliklari ham
mavjud:
Og‘irligi: Temir-beton shpalalar yog‘och shpalalarga nisbatan ancha og‘ir
bo‘lib, bu ularni tashish va o‘rnatishda qiyinchiliklar tug‘diradi.
Tashish xarajatlari: Temir-beton shpalalarning og‘irligi tashish xarajatlarini
oshiradi.
Ushbu muammolarni bartaraf etish uchun quyidagi choralar ko‘rilmoqda:
Yengil konstruksiyalarni joriy etish: Temir-beton shpalalarni yengillashtirish
uchun zamonaviy materiallardan foydalanish
O‘rnatish texnologiyalarini takomillashtirish: Maxsus texnika va mashinalar
yordamida o‘rnatish jarayoni tezlashtirilmoqda.
Iqtisodiy samaradorlikni oshirish: Mahalliy ishlab chiqarishni rivojlantirish va
transport xarajatlarini kamaytirish orqali xarajatlarni optimallashtirish choralari
ko‘rilmoqda.
Defektlarni aniqlash va oldini olish: Temir-beton shpalalarda yuzaga kelishi
mumkin bo‘lgan yoriqlarni aniqlash va ularning paydo bo‘lishining oldini olish
uchun zamonaviy diagnostika uskunalari qo‘llanilmoqda.
Xulosa
Strelkali o‘tkazgichlar asosidagi temir-beton shpalarni zamonaviy temir yo‘l
transporti infratuzilmasining muhim qismi bo‘lib, ularning afzalliklari ulkan
ahamiyatga ega. Biroq, mavjud kamchiliklarni bartaraf etish va yangi yechimlarni
joriy etish bo‘yicha izlanishlar davom etmoqda. O‘zbekistonda temir-beton
shpalardagi strelka o‘tkazgichlarini kengroq qo‘llash orqali temir yo‘l tarmog‘ining
rivojlanishini ta‘minlash va iqtisodiy samaradorlikni oshirishga erishish mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Першин С.П. О некоторых уточнениях основных схем статического
расчета пути. «Вестник ЦНИИ МПС», 1970, № 5, с. 18-20.
2.
Ермаков В.М. Комплексная система реализации ресурсосбережения в
современных условиях работы железнодорожного пути: дис. д-ра техн. наук:
05.22.06 / Ермаков Вячеслав Михайлович – Москва: ВНИИЖТ РФ, 2000. – 289
с.
3.
Новакович В.И. Перспективы совершенствования конструкции
верхнего строения железнодорожного пути / Труды РГУПС. 2016. № 4 C. 65-69.
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-3035 | № 1(59)
~ 96 ~
4.
Овчинников Д.В., Кульгин К.А. Аспекты проектирования и расчета и
расчета железнодорожного пути, предназначенного для выделенных
пассажирских линий // Вестник научно-исследовательского института
железнодорожного транспорта (Вестник ВНИИЖТ). 2021. Т.80. №6. С. 351 –
358.
5.
Приказ председателя правления АО «УТЙ» от 09.11.1995 г. №70-Н «О
переходе на новую систему ведения путевого хозяйства на основе повышения
технического уровня и внедрения ресурсосберегающих технологий». –
Ташкент: ГАЖК «УТЙ», 1995. – 47 с.
6.
КМК 2.05.01-96 «Железные дороги колеи 1520 мм. Нормы
проектирования». – Ташкент. Госкомархитектстрой, 1998. – 98 с.
7.
Виноградов В.В., Никонов А.М., Яковлева Т.Г. Расчеты и
проектирование железнодорожного пути / М.: Маршрут, 2003. – 486 с.
