Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
8(66)
~ 115 ~
TIJORAT
BANKLARIDA
NAQD
PULSIZ
HISOB-KITOBLAR
HISOBI
Tuxsanov Eldor Dilmurod
o‘g‘li
Fan va texnologiyalar universiteti “Moliya va moliyaviy texnologiyalar”
kafedrasi o‘qituvchisi
Mo‘minova
Gulmira Shavkatovna
Fan va texnologiyalar universiteti 3-bosqich talabasi
Abstract:
The turnover of non-cash payments constitutes the main part of all
monetary turnover in general. The non-cash payment system participates in all
economic operations of organizations and enterprises, it is an integral part of various
financial institutions and banks, as well as the population itself. The development of
market relations in the economy has required changes in the foundations of the non-
cash settlement system, including the principles of their organization. This article
presents a review of studies on non-cash settlements in commercial banks, the role of
payment systems in the economy, and the study of foreign experience in the use of
accounting for non-cash settlements.
Keywords:
cashless settlements, payment orders, payment requests, collection
orders, letters of credit, checks, bank memorial orders.
Annotatsiya:
Naqd pulsiz
to‘lovlar
aylanmasi umuman barcha pul aylanmasining
asosiy qismini tashkil qiladi. Naqd pulsiz
to‘lov
tizimi tashkilot va korxonalarning
barcha
xo‘jalik
operatsiyalarida ishtirok etadi, u turli moliya organlari va banklarning,
shuningdek, bevosita aholining ajralmas qismi hisoblanadi. Iqtisodiyotda bozor
munosabatlarining rivojlanishi naqd pulsiz hisob-kitob tizimining asoslarini, shu
jumladan, ularni tashkil etish tamoyillarini
o‘zgartirishni
talab qildi. Mazkur maqolada
tijorat banklarida naqd pulsiz hisob-kitoblar,
to‘lov
tizimlarining iqtisodiyotdagi rolini
o‘rganish,
naqd pulsiz hisob-kitoblarni hisobga olishdan foydalanish
bo‘yicha
xorijiy
tajribani
o‘rganish
kabi tadqiqotlar bayoni keltirilgan.
Kalit
so‘zlar:
naqd pulsiz hisob-kitoblar,
to‘lov
topshiriqnomalari,
to‘lov
talabnomalari, inkasso topshiriqlari, akkreditivlar, cheklar, bank memorial orderlari.
Аннотация:
Оборот
безналичных
расчетов
составляет
основную
часть
всего
денежного
оборота
в
целом.
Система
безналичных
расчетов
участвует
во
всех
хозяйственных
операциях
организаций
и
предприятий,
является
неотъемлемой
частью
различных
финансовых
учреждений
и
банков,
а
также
самого
населения.
Развитие
рыночных
отношений
в
экономике
потребовало
изменения
основ
системы
безналичных
расчетов,
в
том
числе
принципов
их
организации.
В
статье
представлен
обзор
исследований
по
безналичным
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
8(66)
~ 116 ~
расчетам
в
коммерческих
банках,
роли
платежных
систем
в
экономике,
а
также
изучение
зарубежного
опыта
применения
учета
безналичных
расчетов.
Ключевые
слова:
безналичные
расчеты,
платежные
поручения,
платежные
требования,
инкассовые
поручения,
аккредитивы,
чеки,
банковские
мемориальные
ордера.
KIRISH
Hozirgi sharoitda pul iqtisodiy hayotning ajralmas elementi hisoblanadi. Shu
sababli moddiy boyliklarni sotib olish va to'lovlarni ta'minlash bilan bog'liq barcha
operatsiyalar moliyaviy hisob-kitoblar bo'yicha yakunlanadi. Moliyaviy hisob-
kitoblarning asosiy uchdan bir qismi (80-90%) naqd pulsiz moliyaviy kelishuvdir. Pulli
hisob-kitoblar naqd pulsiz pul
mablag‘laridan
bevosita foydalanmasdan,
ya’ni
kredit
tashkilotlarining depozitlariga pul
o‘tkazishda
yoki
o‘zaro
da’volarni
to‘ldirishda
yuzaga keladi. Naqd pulsiz
to‘lovlar
iqtisodiy munosabatlarning mahsulot, ish va
xizmatlarni sotish kabi sohalarida
qo‘llaniladi;
bank kreditlarini olish va qaytarish;
haqiqiy daromadni
to‘lash
va ulardan foydalanish. Naqd pul va naqd pulsiz aylanma
o‘rtasida
yaqin va
o‘zaro
bog‘liqlik
mavjud: pul doimiy ravishda aylanmaning bir
sohasidan boshqasiga
o‘tmoqda,
bankdagi depozit uchun kassa banknotlari shaklini
o‘zgartirib
turadi va aksincha.
Shunga qaramay, naqd pulsiz
mablag‘larni
ishlatish bilan birgalikda naqd pul
mablag‘larini
tashkil etish naqd pul
to‘lovlariga
qaraganda ancha keng tarqalgan,
chunki dastlabki holatda u aylanish xarajatlarini sezilarli darajada tejashga erishadi.
Dunyo mobil onlayn iqtisodiyot tomon harakatlanayotgani natijasida naqd pulsiz
to‘lovlarning
bank tizimida ham
o‘zgarishlar
yuz berdi. Endi mobil aloqa obyektlari
ham mijozlarga naqd pulsiz
to‘lov
xizmatlariga kirishni
ta’minlash
vositasidir.
MAVZUGA OID ADABIYOTLAR SHARHI
Zamonaviy hisob-kitob, islohotlar bosqichida
bo‘lish,
doimo iqtisodiyotda yuz
berayotgan
o‘zgarishlarni
to‘g‘ri
ifodalay oladigan optimal mexanizmlarni qidirib
kelmoqda. Har bir bitimning natijasi ham, tashkilotning butun faoliyati ham nihoyat
hisob-kitoblarning
ma’lum
shakllaridan
foydalanish
samaradorligiga
va
majburiyatlarni bajarish usullariga, ushbu jarayonda foydalaniladigan hujjatlar
oqimining aniqligiga,
to‘liqligiga,
to‘g‘riligiga
va tartibliligiga
bog‘liq.
Hisob-kitob
tartib-qoidalari tizimida va xalqaro standartlarda qo'llaniladigan hisobotlarda ularning
hisob-kitob va aks ettirish usullarini solishtirganda naqd pulsiz to'lovlar shakllari
alohida qiziqish uyg'otadi.
Tarixiy kontekstda naqd pulsiz
to‘lovlar
muammosi ilgari ikki tomonlama
ko‘rib
chiqilgan edi: insoniyatning rivojlanish tarixi nuqtai nazaridan va iqtisodiy doktrinalar
tarixi nuqtai nazaridan, insoniyatning rivojlanishi bilan yaqindan
bog‘liq.
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
8(66)
~ 117 ~
O‘zaro
bog‘liq
bo‘lib,
bu olimlarga naqd pulsiz
to‘lovlarni
(naqd pulsiz
to‘lovlarni)
tuzilgan
to‘lov
tizimi bilan
bog‘lash
imkonini milliy xususiyatlarini
hisobga olgan holda dunyoning turli mamlakatlarida parallel tarzda, shuningdek,
banklarning rivojlanishi va bank tizimining rivojlanishi bilan bir qatorda.
Tizimni murakkab
ko‘p
funksiyali tushuncha sifatida
ko‘rib
chiqish va
tasniflashga urinishlar G. Galiley, G. Hegel, I. Kant, N. Kopernik, S. Linnay va
boshqalar (XV-XIX asrlar) kabi olimlar tomonidan amalga oshirildi. Bu muammoning
rivojlanishiga E. tomonidan alohida hissa qo'shildi. B. Agoshkova, B. V.
Akhlibininskiy, L. fon Bertalanffy, I. Blauberg, N. Viyener, M. Mesarovich, F. I.
Peregoudov, F. P. Tarasenko, S. Sargsyan, A. Uemov, Y. Urmansev, Y. Chernyak, U.
Ashbi va boshqalar (XX-XXI asrlar).
E. I. Dyudikovaning
so‘zlariga
ko‘ra,
naqd pulsiz
to‘lovlar
hisob-kitob va
to‘lov
operatsiyalariga vaqt va kosmik cheklovlarni olib tashlaydi, pul aylanmasi tezligini
oshiradi, naqd pul
to‘lovlaridan
ko‘ra
ko‘proq
tejamkor, tejamkor, qulay va
xavfsizroqdir. Hisob-kitob operatsiyalarining
o‘z
vaqtidaligi, ishonchliligi va
samaradorligi naqd pulsiz
to‘lovlarning
asosiy tamoyillariga rioya etilishi bilan
ta’minlanadi:
–
hisob-kitoblar va
to‘lovlarning
qonuniy rejimiga rioya qilish;
–
kredit tashkilotlarida ochilgan bank hisobvaraqlarida hisob raqamlarini tuzish
va qayd etish (hisobvaraqlarda bank
hisobvarag‘idan
foydalanilmagan hollardan
tashqari);
–
to‘lovchining
(jo‘natuvchining)
bank
hisobvarag‘idagi
likvidli
mablag‘larining
naqd pulsiz
to‘lovlarning
qo‘llanilgan
shakllari doirasida
o‘z
vaqtida va uzluksiz
o‘tkazilishi
uchun hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirish maqsadida
mavjudligini
ta’minlash;
–
to‘lovchining
(jo‘natuvchining)
o‘z
bank
hisobvarag‘idan
mablag‘larni
debitorlik qilish
bo‘yicha
ko‘rsatmasi
mavjudligi (qabul qilish), qonun hujjatlarida
nazarda tutilmagan hollarda, bank
hisobvarag‘idan
mablag‘larni
asossiz va sharsiz
debitorlik qilish imkoni
bo‘lgan
hollarda;
–
to‘lovning
dolzarbligi;
–
naqd pulsiz
to‘lovlar
shakllarini tanlash erkinligi;
–
hisob-kitob operatsiyalari
o‘z
vaqtida va
to‘g‘ri
yo‘lga
qo‘yilib,
qonunchilikka
muvofiqligi ustidan hisob-kitob ishtirokchilarini nazorat qilish;
–
shartnoma shartlariga rioya qilganlik uchun
o‘zaro
munosabatlar
o‘rnatish
subyektlarining moddiy javobgarligi, bu esa hisob-kitob va
to‘lovlar
bo‘yicha
shartnoma majburiyatlari buzilgan taqdirda
yo‘qotishlar,
jarimalar
to‘lash,
jarimalar va
javobgarlikning boshqa choralarini qoplashni nazarda tutuvchi. (Ye. I. Dyudikova,
2017)
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
8(66)
~ 118 ~
M.D. Usmanovning fikricha: "Naqd pulsiz hisob-kitoblar
–
bu iqtisodiy organlar
tomonidan
ko‘rsatiladigan
tovar va materiallar va xizmatlar uchun, shuningdek
moliyaviy majburiyatlar uchun bir-biriga
to‘lanadigan
to‘lovlardir.
Ular naqd pulda
emas, balki bankdagi hisob-kitob, joriy va kredit hisobvaraqlari
bo‘yicha
tegishli
miqdorlarni qayd etish orqali, shuningdek,
o‘zaro
da’volarni
to‘lash
orqali amalga
oshiriladi" [44, s.59].
G'.I. Kravsovaning fikricha: "Naqd pulsiz
to‘lovlar
- bu
to‘lovchilar
va
mablag‘larni
oluvchilarning hisob raqamlariga yozuvlar kiritish yoki
o‘zaro
da’volarni
to‘lash
orqali,
ya’ni
naqd puldan foydalanmasdan amalga oshirilgan naqd pul hisob-
kitoblaridir". (G.I. Kravsova 2012)
Naqd
bo‘lmagan
to‘lovlarning
aniqroq
ta’rifi
Yevropa Markaziy banki tomonidan
berilgan: "Bular jismoniy shaxslar va kompaniyalar, nodavlat tashkilotlar, davlat
muassasalari
o‘rtasidagi
’kundalik’
to‘lovlardir.
Masalan, chakana
to‘lovlar
iste’molchilar
tomonidan chakana sotuvchilarga yoki kommunal xizmatlarga yoki
media provayderlarga amalga oshiriladi. Ish haqi
to‘lovlari,
soliq imtiyozlari va
korporativ ijtimoiy nafaqalar ham ushbu toifaga kiradi."
TADQIQOT METODOLOGIYASI
Naqd pulsiz
to‘lovlar
sohasidagi tadqiqotlarni rejalashtirish va tahlil qilish
maqsadida ushbu maqolada xorijiy kapitaldan foydalangan holda HAMKORBANK
ATB misolida quyidagi usullar
qo‘llaniladi:
- Analitik usul: bu usul naqd pulsiz
to‘lovlarning
turli
ko‘rinishlarini
nazariy tahlil
qilish va bu sohada
qo‘llaniladigan
mavjud tushunchalar, modellar va yondashuvlarni
o‘rganish
imkonini beradi. Bu esa naqd pulsiz to'lovlarga ta' sir ko'rsatuvchi asosiy
omillarni aniqlash va jarayonda yuzaga keladigan muammolarni aniqlash imkonini
beradi.
- Empirik usul: bu usul turli manbalardan
to‘plangan
faktik
ma’lumotlarni
to‘plash
va tahlil qilish, masalan, statistik
ma’lumotlar,
bank hisobotlari, bozor
tadqiqotlari va boshqalarga asoslangan.
- Integral usul: Bu usul naqd pulsiz
to‘lovlar
tahlilining turli jihatlarini, shu
jumladan iqtisodiy, huquqiy, texnik va ijtimoiy tahlilni
o‘zida
mujassamlashtiradi. Bu
bizga naqd pulsiz
to‘lovlar
muammolarini turli nuqtai nazardan
ko‘rib
chiqish va
kompleks echimlarni taklif qilish imkonini beradi.
TAHLIL VA NATIJALAR
O‘zbekiston
Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibi
quyidagilar bilan belgilanadi:
O‘zbekiston
Respublikasining Fuqarolik Kodeksi
O‘zbekiston
Respublikasining
“O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy banki
to‘g‘risida”gi
Qonuni.
O‘zbekiston
Respublikasining
“Elektron
to‘lovlar
to‘g‘risida”gi
Qonuni
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
8(66)
~ 119 ~
Markaziy bank Boshqaruvining
“O‘zbekiston
Respublikasida naqd pulsiz hisob-
kitoblar
to‘g‘risida”gi
nizom.
“O‘zbekiston
Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar
to‘g‘risida”gi
Nizomga
asosan naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirishda quyidagi
to‘lov
hujjatlaridan
foydalaniladi:
to‘lov
topshiriqnomalari,
to‘lov
talabnomalari,
inkasso
topshiriqnomalari, akkreditivlar, cheklar, bank memorial orderlari. Naqd pulsiz
to‘lovlarni
plastik kartalar yordamida ham amalga oshirish mumkin. Keling,
mamlakatimizda qo'llaniladigan naqd pulsiz hisob-kitob shakllarining mavjud
afzalliklari va kamchiliklarini taqqoslaylik.
O‘zbekistonda
naqd pulsiz hisob-kitoblarning asosiy qismi
O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining yagona banklararo elektron
to‘lov
tizimi orqali
amalga oshiriladi.
Respublikamizda asosan quyidagilar qo'llaniladi: to'lov talabnomalari va to'lov
topshiriqnomalari. Bu
to‘lov
topshiriqnomalarining universalligi va ulardan
foydalanish qulayligi,
to‘lov
talabnomalarida esa ularni maqsadli yetkazib berishning
aniq tartibi va
to‘lovlar
ustidan aniq nazorat mavjudligi bilan izohlanadi. To'lov
topshiriqlari va to'lov talabnomalari yordamida to'lovlarni amalga oshirishda ro'yxatga
olish, tekshirish va hisobga olishda eng kam mehnat zichligi qayd etiladi, hujjatlar
aylanishi juda oddiy va tranzaksiya vaqti qisqaradi.
To'lov talablari bilan hisob-kitoblarning asosiy kamchiligi to'lov kafolatining
yo'qligi hisoblanadi. Markaziy bank naqd pul aylanmasini qisqartirish
bo‘yicha
ish olib
borish muhimligini anglagan holda,
to‘lovlar
muomalasiga progressiv
to‘lov
vositalarini joriy etishga jiddiy
ta’sir
ko‘rsatmoqda.
Gap, birinchi navbatda, bank
plastik kartalarining turli modifikatsiyalari haqida bormoqda.
To'lovning chek shakli to'lovning yuqori kafolatiga qaramay, kamdan-kam
qo'llaniladi. Buni hujjatlar aylanishining murakkabligi, qalbakilashtirish ehtimoli bilan
izohlash mumkin, cheklar bilan to'lashda mablag'lar alohida hisob raqamiga kiritilishi
kerak va bu vaqtinchalik moliyaviy qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin bo'lgan pul
mablag'larini muomaladan chiqarib yuborishni anglatadi.
Akkreditivlarga kelsak, shuni aytish kerakki, to'lovning yuqori kafolati, tovarlarni
jo'natish va to'lash vaqti maksimal darajada yaqin bo'lishiga qaramay, beparvolik bilan
hisob-kitob qilishda ushbu to'lov shaklidan foydalanish tavsiya etiladi. to'lovchilar yoki
to'lov qobiliyati shubhali yoki noma'lum bo'lgan xaridorlar bilan. Biroq, ushbu to'lov
shakli xorijiy hamkorlar bilan to'lovlarda qo'llaniladi.
Respublikamiz bank amaliyotida naqd pulsiz hisob-kitob operatsiyalari
“O‘zbekiston
Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish
to‘g‘risida”gi
3229- sonli Nizom
ko‘ra
barcha
xo‘jalik
34
O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob
-
kitoblar to‘g‘risidagi NIZOM 2020
-yil 13-
aprelda ro‘yxatdan o‘tkazildi,
ro‘yxat raqami 3229.
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
8(66)
~ 120 ~
yurituvchi subyektlar tomonidan
o‘zaro
hisob-kitoblar quyidagi hisob-kitob shakllari
orqali amalga oshiriladi.
1.To‘lov
topshiriqnomasi
2.
To‘lov
talabnomasi
3. Inkasso topshiriqnomasi
4. Akkreditiv
6. Cheklar bilan hisob-kitoblar
7. Memoreal order
8. Plastik kartochkalar bilan hisob-kitoblar
Amaliyotda bu shakllar
qo‘llanilishining
nisbati turlichadir. Bank amaliyotida
hisob-kitob operatsiyalarini
o‘rganish
shuni
ko‘rsatadiki,
har bir hisob-kitob hujjat turi
bo‘yicha
o‘ziga
yarasha nomutanosiblik mavjud. Bank mijozlari qaysi shakldan
foydalanishni
o‘zlari
tanlaydilar. Bunda ular
o‘zlariga
qulay
bo‘lgan,
har ikki
tomonning manfaatlariga mos
bo‘lgan
shakldan foydalanadilar.
XULOSA
Tadqiqot ishini bajarish natijasida quyidagi xulosalarni shakllantirdik:
Respublika moliya-bank tizimida amalga oshirilayotgan izchil islohotlar, joriy
etilayotgan yangi vositalar, xizmat turlari,bank nazoratining takomillashayotgan uning
barqarorligini
ta’minlab,
iqtisodiy faollikni jadallashtirish va aholining turmush
darajasini oshirishdagi
rag‘batlantiruvchi
rolini yanada kengaytirishga xizmat
qilmoqda.
Bu borada respublika Prezidenti va Hukumat rahbarligida Markaziy bank hamda
tijorat banklari tomonidan keng
ko‘lamli
chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
So‘ngi
yillar davomida axborot va kommunikatsiya texnologiyalarining ommaviy
rivojlanishi va uning keng joriy etilishi, jahonning global rivojlanishiga turtki
bo‘lib
xizmat qildi. Har tomonlama rivojlanayotgan mazkur axborot kommunikatsiya sohasi
–
iqtisodiyotning turli tarmoqlarida
bo‘lgani
kabi bank tizimi faoliyatida ham
o‘zining
peshqadamligini namoyon etmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yhati:
1.
"Banklar va bank faoliyati tug'risida"gi qonun (yangi tahrirda)
(05.11.2019 yildagi);
2.
"Milliy tulov tizimi va tulov xizmatlari tug'risida"gi qonun (03.09.2019)
yildagi;
3.
"Banklar tizimini yanada takomillashtirishga doir qushimcha chora-
tadbirlar tug'risida"gi Prezident farmoni (27.02.2019 yildagi);
4.
O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Banklar tizimini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida"gi
qarori (19.08.2020) yildagi
5.
“Elektron
hujjat aylanishi
to‘g‘risida”gi
(29.04.2004 y.)
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
8(66)
~ 121 ~
6.
“Elektron
to‘lovlar
to‘g‘risida”gi
(16.12.2005 y.);
7.
O‘zbekiston
Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar
to‘g‘risidagi
NIZOM 2020-yil 13-aprelda
ro‘yxatdan
o‘tkazildi,
ro‘yxat
raqami 3229;
8.
Abdullayeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. - T.:
“Iqtisod
-
moliya”,
2007.
