Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
8(66)
~ 26 ~
OMMAVIY AXBOROT VOSITALARINING SAYLOVCHILARNING
SIYOSIY ONGINI SHAKLLANTIRISHDAGI HUQUQIY VA
INSTITUTSIONAL ROLI
Ashurov Alisher
Gʻulom
oʻgʻli
Toshkent davlat yuridik universiteti magistranti
Annotatsiya:
Ushbu maqolada ommaviy axborot vositalarining (OAV) saylov
jarayonlarida saylovchilar siyosiy ongini shakllantirishdagi
oʻrni
huquqiy va
institutsional nuqtayi nazardan tahlil qilinadi. Siyosiy ong tushunchasi va uning
tarkibiy qismlari ochib berilib,
Oʻzbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi hamda OAV
toʻgʻrisidagi
qonunlar doirasida axborot erkinligini
taʼminlash
va axborotning
ishonchliligini nazorat qilish masalalari yoritiladi. Maqolada OAVning siyosiy
kommunikatsiya jarayonidagi funksiyalari va ularga doir nazariyalar
gʻoyalari
sharhlangan. Xalqaro tajriba misolida (AQSh, Germaniya va YeI davlatlari) raqamli
platformalar davrida siyosiy kommunikatsiyadagi manipulyatsiya, dezinformatsiya,
“feyk
news”
va
“filter
bubble”
kabi hodisalar tahlil qilinib, ularga qarshi huquqiy
choralar
koʻrib
chiqiladi.
Kalit
soʻzlar:
ommaviy axborot vositalari, siyosiy ong, siyosiy kommunikatsiya,
saylovchilar, axborot erkinligi, manipulyatsiya, dezinformatsiya, feyk xabarlar,
raqamli platformalar.
Kirish.
Har bir demokratik jamiyatda saylovchilarning siyosiy ongi darajasi va
ularning
maʼlumotli
qaror qabul qilishi davlat boshqaruvi legitimligi va
barqarorligining muhim omili sanaladi. Fuqaro
oʻz
siyosiy pozitsiyasini ongli ravishda
shakllantirish uchun zarur axborotni erkin olish imkoniyatiga ega
boʻlishi
lozim.
Oʻzbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasining 33-moddasida har kim fikrlash,
soʻz
va
eʼtiqod
erkinligi hamda istalgan axborotni izlash, olish va tarqatish huquqiga egaligi
mustahkamlangan [1; 33-modda]. Shu bilan birga, Konstitutsiyaning 128-moddasida
fuqarolarning davlat hokimiyati vakillik organlariga saylash va saylanish huquqi
kafolatlanadi [1; 128-modda]. Bu huquqlarning amalga oshishi uchun jamiyatda erkin
va ishonchli axborot muhiti
boʻlishi,
ommaviy axborot vositalari orqali fuqarolar
siyosiy jarayonlar haqida
toʻlaqonli
xabardor etilishi zarur.
Ommaviy axborot vositalari zamonaviy demokratik jamiyatda
“toʻrtinchi
hokimiyat”
sifatida
eʼtirof
etiladi. Ular siyosiy kommunikatsiya kanalining asosiy
boʻgʻini
boʻlib,
fuqarolarni siyosiy axborot bilan
taʼminlash,
ularning dunyoqarashi va
siyosiy pozitsiyasini shakllantirishga bevosita
taʼsir
koʻrsatadi
[2; B. 219]. Siyosiy
ijtimoiylashuv nazariyasiga
koʻra,
shaxslar siyosiy qadriyat va
eʼtiqodlarni
jamiyatdagi
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
8(66)
~ 27 ~
turli institutlar orqali
oʻzlashtiradi.
Bunda OAV oila, maktab kabi birlamchi ijtimoiy
institutlardan keyin eng muhim ikkilamchi ijtimoiylashtiruvchi agent hisoblanadi.
Sotsiolog olimlar Gabriel Almond va Sidney Verba fuqarolarning siyosiy madaniyatini
oʻrgangan
tadqiqotlarida jamiyatdagi siyosiy ong va qadriyatlar tizimi demokratik
barqarorlikka bevosita
taʼsir
qilishini
koʻrsatgan
edilar [3; B. 14]. Ular
taʼriflagan
“fuqarolik
madaniyati”
konsepsiyasida aholining siyosiy jarayonlarda ishtirok etish
faolligi va xabardorlik darajasi muhim omillar sifatida keltiriladi.
Shu bilan birga, ommaviy axborot vositalari orqali siyosiy axborot uzatishda
uning qanday talqin qilinishi va auditoriyaga yetkazilishi saylovchilarning siyosiy
ongida turlicha aks etadi. Mass-media siyosiy axborotning asosiy manbai
boʻlib,
fuqarolarning muayyan masalalarga doir fikrini shakllantiradi, muhokama doirasini
belgilaydi va hatto ularning siyosiy xulq-atvorini
yoʻnaltirishi
mumkin. Shu sababli
aksariyat davlatlarda OAV faoliyatini huquqiy jihatdan tartibga solish va
institutlashtirish masalasi dolzarbdir.
Oʻzbekiston
Respublikasining
“Ommaviy
axborot vositalari
toʻgʻrisida”gi
qonunida OAV erkinligi qonun darajasida kafolatlanib, ular Konstitutsiya va boshqa
qonunlarga muvofiq faoliyat yuritishi belgilangan [4; 1-modda]. Ushbu qonunga
binoan, ommaviy axborot vositalari axborotni izlash, olish va tarqatish huquqidan
foydalanadi, biroq ayni paytda tarqatilayotgan axborotning
toʻgʻriligi
va haqqoniyligi
uchun qonun oldida javobgar
boʻladi.
Oʻzbekistonda
senzura qonunan taqiqlangan
boʻlib,
hech kim OAV chiqayotgan materiallarni oldindan kelishishni yoki ularni
toʻliq
yoki qisman efirga
qoʻymaslikni
talab qilishga haqli emas [1; 82-modda]. Bu normalar
axborot erkinligini
taʼminlashga
qaratilgan
boʻlsa
-da, axborotdan
suiisteʼmol
qilish
–
yaʼni
yolgʻon
yoki
buzgʻunchi
xabarlar tarqatish holatlarini ham oldini olish
zaruriyatini yuzaga chiqaradi.
Global axborot makonining bugungi rivojlanish bosqichida, xususan raqamli
platformalar va ijtimoiy tarmoqlarning paydo
boʻlishi
bilan, saylovchilar siyosiy
ongiga
taʼsir
oʻtkazish
mexanizmlari yanada murakkablashdi. Facebook, Twitter (X),
YouTube, Telegram, TikTok kabi platformalar nafaqat
anʼanaviy
OAVga
qoʻshimcha
axborot manbaiga, balki
baʼzan
yolgʻon
xabarlar va manipulyativ kontent tarqalish
maydoniga aylandi. Bu esa butun dunyoda saylov jarayonlariga
taʼsir
koʻrsatishi
mumkin
boʻlgan
dezinformatsiya,
“feyk
news”
kabi salbiy hodisalarga qarshi huquqiy
choralar ishlab chiqishga undamoqda.
Masalan, AQShda
soʻz
erkinligi Konstitutsiya Birinchi tuzatishi bilan maksimal
darajada himoyalangan
boʻlsa,
2016-yilgi saylovlar davridagi dezinformatsiya
toʻlqini
platformalarning
oʻzida
ichki tartibga solish choralari
koʻrilishiga
turtki
boʻldi.
Germaniyada esa 2017-yilda qabul qilingan tarmoq majburiyatlari
toʻgʻrisidagi
qonun
–
NetzDG nomli hujjat katta auditoriyali ijtimoiy tarmoqlarni
yolgʻon
axborot va nafrat
targʻiboti
mazmundagi postlarni
oʻchirishga
majbur etadi, aks holda ularga yirik
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
8(66)
~ 28 ~
jarimalar
qoʻllanadi.
Yevropa Ittifoqida raqamli platformalarda dezinformatsiyaga
qarshi
“Dezinformatsiyaga
qarshi amaliy
kodeks”
joriy etilib,
soʻnggi
yillarda Raqamli
xizmatlar
toʻgʻrisidagi
akt kabi hujjatlar orqali platformalarning nazoratsiz faoliyatiga
institutsional cheklovlar
qoʻyilmoqda.
Ushbu xalqaro tajribalar OAV erkinligini saqlagan holda ularning salbiy yon
taʼsirlarini
kamaytirish
boʻyicha
huquqiy vositalarni izlash natijasi sifatida qaraladi.
Mazkur tadqiqot kirish qismida shu masalalar yuzasidan muammo va dolzarblikni
belgilab oldi. Quyida metodologiya, tahlil natijalari va muhokama
boʻlimlarida
ommaviy axborot vositalarining saylovchilarning siyosiy ongiga
taʼsiri
borasidagi
nazariy va huquqiy jihatlar batafsil
koʻrib
chiqiladi hamda
Oʻzbekiston
sharoitida
takomillashtirish
yoʻnalishlari
bayon etiladi.
Metodologiya.
Tadqiqotda quyidagi ilmiy yondashuv va usullardan foydalanildi:
Normativ-huquqiy tahlil.
Oʻzbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi,
“Ommaviy
axborot vositalari
toʻgʻrisida”gi
qonun,
“Axborotlashtirish
toʻgʻrisida”gi
qonun va shu
sohadagi boshqa
meʼyoriy
hujjatlar matnlari
oʻrganilib,
OAVning axborot tarqatish
borasidagi huquqiy maqomi va
masʼuliyati
tahlil qilindi. Shuningdek,
Oʻzbekiston
Respublikasida soxta axborotga qarshi kurashish
boʻyicha
joriy etilgan normativ
chora-tadbirlar (masalan,
yolgʻon
axborot tarqatganlik uchun javobgarlik belgilovchi
moddalarning kiritilishi)
oʻrganildi.
Nazariy manbalar tahlili.
Siyosiy kommunikatsiya va ommaviy axborot
vositalarining ijtimoiy ongga
taʼsiri
mavzusida xalqaro ilmiy adabiyotlar va nazariyalar
tahlil qilindi. Xususan, A. Heyvud, G. Almond, S. Verba, H. Gerbner, M. Schudson,
P. Lazarsfeld, D. Shaw, M. McCombs, E. Pariser, D. Lazer, K. Ognyanova, R.
Robertson kabi olimlarning ushbu masalaga oid ilmiy qarashlari, konsepsiyalari va
tadqiqot natijalari
koʻrib
chiqildi. Ularning ishlarida bayon etilgan OAVning siyosiy
ongni shakllantirishdagi roli haqidagi nazariy xulosalar
oʻzaro
taqqoslab tahlil qilindi.
Qiyosiy tahlil.
Xalqaro tajribani
oʻrganish
maqsadida AQSh, Germaniya va
Yevropa Ittifoqi misolida ommaviy axborot vositalarini tartibga solishning turli
modellari qiyosiy-huquqiy tahlil qilindi. Jumladan, AQShdagi
soʻz
erkinligi va media
oʻzini
oʻzi
tartibga solish amaliyoti, Germaniyadagi NetzDG kabi qonunchilik
yondashuvi, YeIdagi platformalarning
masʼuliyatini
oshirishga doir tashabbuslar
oʻzaro
qiyoslandi. Bu qiyosiy yondashuv
Oʻzbekiston
uchun mos
boʻlgan
huquqiy va
institutsional choralarni aniqlashga xizmat qildi.
Tahliliy va mantiqiy yondashuv.
Olingan
maʼlumotlar
va nazariy
gʻoyalar
asosida ommaviy axborot vositalarining siyosiy ongga
taʼsiri
borasidagi holatga
tanqidiy tahlil va umumlashtirish
oʻtkazildi.
Tadqiqot davomida olingan dalillar sabab-
oqibat
bogʻliqligida
koʻrib
chiqilib, xulosalar chiqarildi va ularni amaliyotga tatbiq
etish
boʻyicha
takliflar ishlab chiqildi.
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
8(66)
~ 29 ~
Ushbu metodologik yondashuvlar majmuasi mavzuni kompleks yoritishga,
masalaning nazariy asoslari va amaliy huquqiy yechimlarini birgalikda
koʻrib
chiqishga imkon berdi. Natijalarda tadqiqot davomida erishilgan muhim jihatlar
yoritilib, muhokama
boʻlimida
ulardan kelib chiqadigan masalalar va takomillashtirish
yoʻllari
muhokama qilinadi.
Natijalar.
“Siyosiy
ong”
tushunchasi jamiyat
aʼzolarining
siyosiy voqelikni
anglash jarayonidagi bilimlar, qarashlar, baholar va
tuygʻular
tizimini ifodalaydi.
Boshqacha aytganda, siyosiy ong
–
bu shaxslar yoki ijtimoiy guruhlarning siyosatga
doir
maʼlumotlarga
ega
boʻlishi,
ularga munosabat bildirishi va baho berishi bilan
bogʻliq
psixologik holatidir. Siyosiy ong tarkibida bir necha asosiy komponentlarni
ajratish mumkin:
•
Kognitiv (aqliy) komponent.
Bu siyosiy hodisalar, institutlar, qonunlar va
jarayonlar haqidagi bilim va tasavvurlarni
oʻz
ichiga oladi. Fuqaroning siyosiy
maʼlumotliligi
aynan uning kognitiv siyosiy ong darajasini belgilaydi.
•
Affektiv (hissiy) komponent.
Ushbu jihat siyosiy voqeliklarga nisbatan
hissiyotlar, kayfiyat va emotsional munosabatlar majmuini ifodalaydi. Masalan,
muayyan siyosiy partiya yoki arbobga nisbatan ishonch yoki ishonchsizlik,
qoʻllab
-
quvvatlash yoki nafrat kabi hislar affektiv tarkibga kiradi.
•
Baholash va qadriyat komponenti.
Bu shaxsning siyosiy hayot hodisalarini
axloqiy, mafkuraviy mezonlar orqali baholashi,
yaʼni
siyosiy ideallar va qadriyatlar
tizimidir. Shaxsdagi erkinlik, adolat, barqarorlik, tenglik kabi tushunchalarning
ahamiyati uning siyosiy
eʼtiqodi
va qadriyat
yoʻnalishini
belgilaydi.
•
Amaliy-harakat (konativ) komponent.
Ayrim manbalarda siyosiy ong
tarkibida amaliy xulqiy jihat ham ajratiladi,
yaʼni
fuqaroning siyosiy jarayonlarda
faolligi, siyosiy qaror qabul qilishga tayyorligi. Bu siyosiy onging yetukligi natijasida
paydo
boʻladigan
siyosiy ishtirok yoki befarqlik
koʻrinishlaridir.
Siyosiy ong doimiy shakllanish va rivojlanish jarayonida
boʻladi.
Shaxsning
siyosiy ongi avvalo ijtimoiylashuv (siyosiy tarbiya) jarayonida, oiladan boshlab,
taʼlim
muassasalari, ish joyi va, albatta, ommaviy axborot vositalari
taʼsirida
tarkib topadi.
Inson
oʻz
umr davomida turli axborot va tajribalar asosida siyosiy bilim va qarashlarini
oʻzgartirishi,
boyitishi mumkin. Shu
maʼnoda
OAV siyosiy ongni shakllantiruvchi
yetakchi omillardan biri
boʻlib,
ayniqsa, keng jamoatchilikning siyosiy bilim darajasi
va faolligini oshirishda muhim rol
oʻynaydi.
Oʻzbekiston
Respublikasi siyosiy tizimida fuqarolarning siyosiy ongini
rivojlantirish va ular erkin axborot olish huquqini
taʼminlash
boʻyicha
mustahkam
huquqiy zamin yaratilgan. Konstitutsiyaning 33-moddasi barcha fuqarolarga axborot
izlash, olish va tarqatish erkinligi huquqini berar ekan, shu moddaning
oʻzida
ushbu
huquqni cheklash faqat konstitutsiyaviy tuzumni, jamoat xavfsizligini, aholi
salomatligi va axloqini, boshqalarning huquq va erkinliklarini himoya qilish
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
8(66)
~ 30 ~
maqsadida mumkinligi qayd etilgan. Bu normalar fuqarolarning
toʻgʻri
axborot olish
huquqini kafolatlash bilan birga, axborot tarqatishda
masʼuliyatni
ham nazarda tutadi.
“Ommaviy
axborot vositalari
toʻgʻrisida”gi
qonun
Oʻzbekistonda
OAV erkin va
mustaqil faoliyat yuritishini huquqiy jihatdan mustahkamladi. Ushbu qonunga
koʻra,
gazeta, jurnal, axborot agentligi, radio, televideniye, internet nashri kabi OAVlar
axborotni erkin tarqatish huquqiga ega va ularning faoliyatiga noqonuniy aralashuv
(senzura) taqiqlanadi. Ayniqsa, 7-modda bilan davlat organlari, mansabdor shaxslar
yoki boshqa tuzilmalar tomonidan OAV materiallarini oldindan
koʻrib
chiqish yoki
ularni tarqatishni
toʻxtatib
qoʻyish
talabi
qoʻyilmasligi
belgilangan
–
yaʼni
senzura
qonun bilan man etilgan [5; 7-modda].
Bu
Oʻzbekistonda
soʻz
va axborot erkinligini
taʼminlashga
qaratilgan prinsipial
qoidalardandir. Shu bilan birga, mazkur qonun OAV zimmasiga muayyan
masʼuliyat
ham yuklaydi. 5-moddaga muvofiq, ommaviy axborot vositalari
oʻzlari
eʼlon
qilayotgan axborotning
toʻgʻriligi
va haqqoniyligi uchun javobgar hisoblanadi [5; 5-
modda]. Demak, qonunchilik OAV erkin axborot tarqatishi mumkin, biroq ataylab
yolgʻon
yoki asossiz xabarlar tarqatmaslik majburiyati bor. Amalda esa bu talabni
nazorat qilish huquqiy mexanizmlari boshqa maxsus qonun hujjatlarida batafsilroq
belgilangan. Axborot sohasini tartibga soluvchi muhim hujjatlardan yana biri
–
“Axborotlashtirish
toʻgʻrisida”gi
qonun [6]. Ushbu Qonunda axborot tushunchasi,
axborot resurslari va tizimlarini yuritish prinsiplariga doir qoidalar bilan bir qatorda,
2021-yilda kiritilgan
qoʻshimchalar
orqali
“bloger”
tushunchasi va blogerlarning
majburiyatlari mustahkamlab
qoʻyildi
[6; 3-modda]. Qonunning 3-moddasiga asosan,
bloger
–
internet jahon axborot
tarmogʻidagi
oʻz
veb-sayti yoki sahifasida jamoat-
muhokamaga
moʻljallangan
axborotni joylashtiruvchi jismoniy shaxsdir.
Koʻrinib
turibdiki,
Oʻzbekiston
qonunchiligi axborot erkinligini
taʼminlash
va
ayni vaqtda axborotdan nopok foydalanishni cheklash borasida muayyan huquqiy
bazani shakllantirgan. Konstitutsiya va asosiy qonunlar fuqarolarning haqiqiy va
haqqoniy axborot olish huquqini kafolatlar ekan, boshqa maxsus
meʼyorlar
feyk
axborot muomalasiga
yoʻl
qoʻymaslik
choralarini nazarda tutadi. Bu yondashuv saylov
jarayonlarida ham hal qiluvchi ahamiyatga ega, chunki saylovchilar faqat ishonchli
axborot mavjud
boʻlgan
taqdirda
oʻz
siyosiy irodasini erkin va xatosiz ifoda etishi
mumkin.
Ommaviy axborot vositalari siyosiy kommunikatsiyaning ajralmas qismi sifatida
saylovchilarning siyosiy ongiga
koʻp
qirrali
taʼsir
koʻrsatadi.
Bu
taʼsirning
turli
jihatlarini siyosatshunos olimlar va kommunikatsiya nazariyotchilari turlicha
konsepsiyalar orqali izohlaganlar. Quyida OAVning siyosiy ongni shakllantirishdagi
rolini tushuntirib beruvchi asosiy nazariyalar va ularning mualliflari
gʻoyalari
keltiriladi.
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
8(66)
~ 31 ~
Birinchidan, siyosiy ijtimoiylashuv nazariyasi nuqtayi nazaridan OAV
fuqarolarni siyosiy axborot bilan
taʼminlab,
ularning siyosiy dunyoqarashini
tarbiyalaydi. A. Heyvud
taʼkidlashicha,
ommaviy axborot vositalari oiladan keyingi
“ikkinchi
darajali”
ijtimoiylashuv agenti
boʻlib,
fuqarolarga siyosiy qadriyat va
eʼtiqodlarni
singdiradi. Masalan, televideniye yoki matbuot orqali fuqarolar
mamlakatdagi siyosiy tizim qanday ishlashi, hukumat siyosati nimadan iborat ekani
haqida bilib boradi. Natijada ular siyosiy jarayonlarga daxldorlik hissini shakllantirib,
oʻzlarini
jamiyatning siyosiy hayotiga oid subyekt sifatida anglay boshlaydilar.
Ikkinchidan, ommaviy axborot vositalari jamiyatda muhim ahamiyat kasb etuvchi
mavzularni yoritish darajasi orqali fuqarolar
eʼtiborini
maʼlum
masalalarga jalb qilishi
mumkin. Bu hodisani kun tartibini belgilash (agenda-setting) nazariyasi tushuntiradi.
Amerikalik olimlar Maxwell McCombs va Donald Shaw
oʻzlarining
1972-yilda
oʻtkazgan
tadqiqotlarida OAV qaysi masalalarni yoritishga
koʻproq
eʼtibor
qaratsa,
auditoriya
oʻsha
masalalarni jamiyat uchun eng muhim deb qabul qilishini
koʻrsatib
berdilar [7; B.177].
Yaʼni,
matbuot va televideniye kun tartibiga olib chiqqan
muammolar jamoatchilik ongida ham dolzarb kun tartibiga aylanadi. Masalan,
saylovoldi davrida OAVda iqtisodiy
oʻsish
masalasi
koʻp
yoritilsa, saylovchilar
nazarida bu eng ustuvor muammo
boʻlib
koʻrinadi
va ular ovoz berishda shu masalaga
eng
koʻp
eʼtibor
qaratadilar. Demak, OAV saylovchilar siyosiy ongining diqqat
markazini belgilashi, ularning nimani muhim deb bilishiga
taʼsir
oʻtkazadi.
Uchinchidan,
“ikki
pogʻonali
kommunikatsiya”
(two-step flow) nazariyasiga
binoan, ommaviy axborot vositalarining fuqarolarga
taʼsiri
bevosita emas, balki
“fikr
yetakchilari”
–
jamiyatda faol va
ma’lumotli
kishilar orqali bilvosita amalga oshadi.
Bu konsepsiyani 1940-yillar oxirida P. Lazarsfeld va uning hamkorlari taklif etishgan.
Ularning klassik
“Xalqning
tanlovi”
nomli tadqiqotida
koʻrsatilishicha,
saylovchilar
koʻpincha
siyosiy qarorini shakllantirishda matbuot yoki radio kabi OAVdan
koʻra,
atrofidagi
taʼsirli
shaxslar fikriga tayanadi [8; B. 76]. Lazarsfeld AQSh prezidenti
saylovi jarayonini tahlil qilib, aksariyat saylovchilar avvalo yangiliklarni OAVdan
olishini, ammo qaror chiqarishda yetakchi jamoat arboblari,
doʻstlari
yoki
qarindoshlarining talqin va tavsiyalariga
koʻproq
quloq tutishini aniqlagan.
Toʻrtinchidan,
ommaviy axborot vositalarining uzoq muddatli
taʼsirini
“kultivatsiya
nazariyasi”
tushuntirib beradi. Bu nazariyani olim George Gerbner 1970-
yillarda ilgari surgan
boʻlib,
u ayniqsa televideniyening auditoriya ongiga asta-sekin,
muntazam
taʼsirini
oʻrgandi
[9; B. 190]. Gerbnerning kashfiyoti shuki, televideniye
koʻp
koʻruvchilar
vaqt
oʻtishi
bilan ekranda
koʻrilayotgan
olam manzarasini real
haqiqat sifatida qabul qila boshlaydilar. Masalan, teledasturlarda jinoyatchilik holatlari
tez-tez yoritilsa, bu tomoshabinlarda jamiyat juda xatarli va jinoyatlar
toʻla
degan
tasavvur
uygʻotadi
(“jahldor
olam
sindromi”).
Bu siyosiy ongga ham
taʼsir
qilib,
saylovchilar jinoyatchilikka qarshi
qatʼiy
choralar tarafdoriga aylanishi, xavfsizlikni
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
8(66)
~ 32 ~
taʼminlashni
asosiy talab qilib
qoʻyishi
mumkin. Xuddi shunday, televideniye va
boshqa OAV orqali siyosiy jarayonlar yoritilish uslubi fuqarolarning siyosiy haqiqat
haqidagi tasavvurini
“tarbiyalashi”
(yaʼni
kultivatsiya qilishi) mumkin. Demak, OAV
faqat lahzalik axborot manbai emas, balki saylovchilarning umumiy dunyoqarashi va
siyosiy ongini uzoq muddatda shakllantiruvchi qudratga ega omildir.
Xulosa.
Yuqorida bayon etilgan tahlillar ommaviy axborot vositalarining
saylovchilarning siyosiy ongini shakllantirishdagi beqiyos rolini yana bir bor
tasdiqlaydi. OAV fuqarolarga siyosiy haqiqatni anglashda
“deraza”
vazifasini
oʻtashi,
ularni bilim va axborot bilan qurollantirib, ongli ravishda siyosiy tanlov qilishga xizmat
qilishi lozim. Shu bilan birga, OAV va zamonaviy raqamli platformalar noxolis yoki
notoʻgʻri
axborot tarqatilganda, siyosiy ongni
chalgʻituvchi,
jamiyatda
notoʻgʻri
qarashlar shakllantiruvchi qurolga aylanishi ham mumkin. Shunday ekan, masalaning
huquqiy va institutsional yechimlarini muntazam takomillashtirib borish zarur. Xulosa
sifatida quyidagilarni
taʼkidlash
mumkin:
i.
OAVning ijtimoiy
masʼuliyati.
Ommaviy axborot vositalari jamiyat oldidagi
masʼuliyatini
teran anglab, tarqatayotgan axborotining haqqoniy va xolis
boʻlishini
taʼminlashi
shart.
Oʻzbekistonning
OAV
toʻgʻrisidagi
qonunchiligi ham OAV
oʻz
xabarlarining
toʻgʻriligiga
javobgar ekanini belgilaydi. Shu bois respublikamizdagi
davlat va nodavlat barcha media tuzilmalari professional jurnalistika
meʼyorlariga
amal qilgan holda ishlashi, tekshirilgan manba va ishonchli
maʼlumotga
tayanishi
zarur. Axborotni tahririyatsiz, tekshirmay tarqatish odatlari (xususan, ijtimoiy
tarmoqlardagi ayrim kanallarda) bartaraf etilishi lozim.
ii.
Huquqiy choralarning takomillashtirilishi.
Dezinformatsiya va feyk xabarlar
bilan
bogʻliq
xavflar ortib borayotganini inobatga olib, ularning oldini olishga doir
qonuniy mexanizmlarni yanada takomillashtirish kerak. Mamlakatimiz qonunchiligida
allaqachon
yolgʻon
axborot tarqatganlik uchun javobgarlik moddasi kiritildi.
Kelgusida ushbu moddalarning amaliy
qoʻllanilishi
tahlil etilib, ularni
qoʻllashda
suiisteʼmollik
va
soʻz
erkinligini
boʻgʻish
holatlari kuzatilmasligini kafolatlash lozim.
Shuningdek, saylov kampaniyalari davrida OAV va internetda noqonuniy
targʻibot,
qora piar yoki feyk xabarlar tarqatishga qarshi Markaziy saylov komissiyasi va boshqa
organlar maxsus monitoring tizimini
yoʻlga
qoʻyishi
maqsadga muvofiq.
iii.
“Anti
-
Fake”
platformasi imkoniyatlarini kengaytirish.
Oʻzbekistonda
soxta
xabarlarni rad etish
boʻyicha
boshlangan
“Anti
-
Fake.uz”
kabi tashabbuslar juda
foydalidir. Bu platformani yanada rivojlantirish, uning auditoriyasini kengaytirish,
alohida veb-sayt va ilova shaklida qulay xizmatga aylantirish taklif etiladi.
“Anti
-
Fake”
faqat raddiya berish bilan cheklanmasdan, kengroq faktcheking markaziga aylanishi,
media savodxonlikka oid materiallar ham chop etib borishi mumkin. Shuningdek,
davlat idoralarining matbuot xizmatlari bilan integratsiyasini oshirib, xabar tarqalishi
bilan bir vaqtda tezkor inkor yoki tasdiq berish mexanizmini rivojlantirish kerak.
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
8(66)
~ 33 ~
iv.
Media savodxonlik va
taʼlim.
Fuqarolarning media savodxonligini oshirish
–
dezinformatsiyaga barham berishning eng samarali
yoʻlidir.
Shu bois xalq
taʼlimi
va
oliy
taʼlim
tizimiga media va axborot savodxonligi elementlarini kiritishni joriy qilish
taklif etiladi. Yosh avlod maktabdan boshlab axborotni tanqidiy tahlil qilishga,
manbalarni tekshirishga
oʻrgatilsa,
kelajak saylovchilari feyk yangiliklardan kamroq
zarar
koʻradi.
Jamoat tashkilotlari, kutubxonalar, ommaviy axborot vositalari
hamkorligida keng ommaga
moʻljallangan
media savod
boʻyicha
treninglar,
koʻrgazmalar,
tanlovlar
oʻtkazilishi
lozim. Ayniqsa, internetdan faol foydalanuvchi
boʻlmagan,
televizor va
ogʻzaki
mish-mishlarga
koʻproq
tayanadigan keksa avlod
uchun maxsus tushuntirish dasturlari ishlab chiqish mumkin.
Xulosa
oʻrnida,
ommaviy axborot vositalarining saylovchilar siyosiy ongini
shakllantirishdagi roli ulkan
boʻlib,
u ijobiy imkoniyatlar qatorida jiddiy xavf-
xatarlarni ham
oʻz
ichiga oladi. Maqolada
koʻrib
chiqilgan huquqiy va institutsional
choralar aynan shu rolni tartibga solishga, ijobiy jihatlarni maksimal
qoʻllab
-
quvvatlash va salbiy
taʼsirlarni
minimallashtirishga qaratilgan. Demokratiya sharoitida
erkin va ongli siyosiy ong
–
bu milliy boylik, uni asrash va mustahkamlash esa
barchamizning burchimizdir.
Oʻzbekiston
qonunchiligi va amaliyotida
soʻnggi
yillarda
bu
yoʻnalishda
boshlangan ishlar davom ettirilib, zamon talabi bilan doimiy yangilanib
borilsa, axborot asrida ham fuqarolarimizning siyosiy dunyoqarashi
sogʻlom
va
mustaqil
boʻlib
qolishiga erishamiz.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Oʻzbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi. https://lex.uz/docs/-6445145
2. Heywood A. Politics.
–
London: Palgrave Macmillan, 2013.
–
B. 218
–
220.
3. Almond G. A., Verba S. The Civic Culture: Political Attitudes and Democracy
in Five Nations.
–
Princeton: Princeton University Press, 1963.
–
B. 13
–
18.
4.
Oʻzbekiston
Respublikasining
“Ommaviy
axborot vositalari
toʻgʻrisida”gi
qonuni. https://lex.uz/docs/-1106870
5.
“Ommaviy
axborot vositalari
toʻgʻrisida”gi
qonun. https://lex.uz/docs/-
1106870
6.
“Axborotlashtirish
toʻgʻrisida”gi
qonun. https://lex.uz/docs/-83472
7. McCombs M. E., Shaw D. L. The Agenda-Setting Function of Mass Media //
Public Opinion Quarterly.
–
1972.
–
Vol. 36, No. 2.
–
B. 176
–
187.
8. Lazarsfeld P., Berelson B., Gaudet H. The
Peopleʼs
Choice: How the Voter
Makes Up His Mind in a Presidential Campaign.
–
New York: Columbia University
Press, 1944.
–
B. 73
–
95.
9. Gerbner G., Gross L. Living with Television: The Violence Profile // Journal
of Communication.
–
1976.
–
Vol. 26, No. 2.
–
B. 172
–
194.
