International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 1 (47) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
264
O‘ZBEKISTONDA YOQILGI ENERGETIKA KORXONALARINI
RIVOJLANTIRISHDA XORIJ TAJRIBASI
Xikmatov Ravshan Mansurdjanovich
Toshkent davlat texnika universiteti assistenti
Annotatsiya:
Ushbu maqolada O‘zbekistonda yoqilg‘i-energetika korxonalarini
rivojlantirishda xorijiy tajribalar va ularning mamlakatning energetika sohasiga
qo‘llanilishi tahlil qilinadi. Maqola, energetika resurslarini samarali boshqarish, qayta
tiklanuvchi energiya manbalarini joriy etish, va yangi texnologiyalarni o‘rganish
orqali O‘zbekiston energetika sektorini modernizatsiya qilishning ahamiyatini
ko‘rsatadi. Xorijiy davlatlar tajribasidan olingan darslar O‘zbekiston uchun energiya
samaradorligini oshirish va barqaror energetika tizimini yaratish yo‘lida muhim
ahamiyatga ega ekanligi ta’kidlanadi.
Kalit so‘zlar:
yoqilg‘i, energetika, korxonalari, xorijiy investitsiya, xorijiy
tajriba.
ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ РАЗВИТИЯ ТОПЛИВОЭНЕРГЕТИЧЕСКИХ
ПРЕДПРИЯТИЙ В УЗБЕКИСТАНЕ
Аннотация:
В данной статье рассматривается опыт зарубежных стран в
развитии топливно-энергетических предприятий Узбекистана и его применение
в национальной энергетической сфере. Статья подчеркивает важность
модернизации энергетического сектора Узбекистана через эффективное
управление
энергетическими
ресурсами,
внедрение
возобновляемых
источников энергии и изучение новых технологий. Изучение зарубежного
опыта помогает Узбекистану повысить энергоэффективность и создать
устойчивую энергетическую систему.
Ключевые слова:
топливо, энергетика, предприятия, иностранные
инвестиции, зарубежный опыт.
FOREIGN EXPERIENCE IN DEVELOPING FUEL AND ENERGY
ENTERPRISES IN UZBEKISTAN
Annotation:
This article analyzes the foreign experience in the development of
fuel and energy enterprises in Uzbekistan and its application in the national energy
sector. It highlights the importance of modernizing Uzbekistan's energy sector by
effectively managing energy resources, implementing renewable energy sources, and
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 1 (47) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
265
adopting new technologies. The foreign experience provides valuable insights for
Uzbekistan to improve energy efficiency and build a sustainable energy system.
Keywords:
fuel, energy, enterprises, foreign investment, foreign experience.
Kirish
O‘zbekiston energetika sohasida keng miqyosli islohotlarni amalga oshirishni
davom ettirmoqda. Bu sohada innovatsion texnologiyalarni joriy etish va xorijiy
tajribalarni o‘rganish, o‘z navbatida, energetika resurslaridan samarali foydalanish,
barqaror energetika tizimini yaratish va yangi ish o‘rinlarini tashkil etish kabi ustuvor
vazifalarni hal qilishda muhim o‘rin tutadi. Xorijiy tajribalar O‘zbekiston uchun
energetika sohasida yangi yondoshuvlar, texnologiyalar va samaradorlikni oshirish
imkoniyatlarini taqdim etadi[1]. Ushbu maqolada O‘zbekiston energetika sohasining
rivojlanishi va xorijiy tajribalarni qo‘llashning ahamiyati muhokama qilinadi.
Energetika sektori va uning ahamiyati
Energetika sektori har bir mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi uchun muhim
ahamiyatga ega bo‘lib, bu soha nafaqat ishlab chiqarish jarayonlarini ta’minlash,
balki odamlarning hayot sifati va ijtimoiy farovonligini oshirishda ham katta rol
o‘ynaydi. O‘zbekistonda ham energetika sektori iqtisodiyotning asosiy tarmoqlaridan
biri hisoblanadi[2]. Mamlakatda energiya iste’moli o‘sishi, sanoat rivojlanishi, aholi
sonining ortishi va ekologik muammolarni hal qilish ehtiyoji borgan sari ortib
bormoqda. Shu bois, sohani modernizatsiya qilish va xorijiy tajribalar asosida uni
rivojlantirish zarurati tug‘ilmoqda.
O‘zbekistonning energetika sektoridagi muammolar va ularni hal etish
istiqbollari
O‘zbekistonda energetika sohasida bir qator muammolar mavjud. Ular orasida
asosiy muammolar quyidagilardir[3]:
1.
Resurslarning cheklanganligi
: O‘zbekiston ko‘pgina energetika
resurslari (xususan, tabiiy gaz va neft) bo‘yicha ulkan zaxiralarga ega bo‘lsa-da,
energiya iste’moli va ishlab chiqarishi ortib borayotganini inobatga olgan holda,
mavjud resurslardan samarali foydalanish zarur.
2.
Energetika infrastrukturasi eskirganligi
: Energetika tizimlarining
aksariyati eskirgan, shu bilan birga, ulkan investitsiyalar talab qilinadi.
3.
Yangi texnologiyalarni joriy etish
: Energetika sohasida innovatsion va
qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanishni rivojlantirish zarurati mavjud.
4.
Ekologik
muammolar
:
Energiya
ishlab
chiqarish
jarayonida
chiqariladigan chiqindilar va gazlar ekologik muammolarni keltirib chiqarishi
mumkin.
Bu muammolarni hal qilish uchun O‘zbekiston energetika sektorida samarali
islohotlar amalga oshirmoqda. Xususan, qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 1 (47) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
266
foydalanishni kengaytirish, zamonaviy energiya texnologiyalarini joriy etish va
xorijiy investorlarni jalb qilish ustuvor vazifalardan biri hisoblanadi.
Xorijiy tajribalar: samarali yondoshuvlar
Xorijiy tajribalar O‘zbekiston uchun energetika sohasidagi islohotlarni amalga
oshirishda foydali bo‘lishi mumkin. Ko‘plab davlatlar energetika sohasida o‘zining
muvaffaqiyatli tajribalarini namoyish etgan va bu tajribalarni o‘z tizimiga joriy
etishda samarali natijalarga erishgan. Quyida ba’zi mamlakatlarning tajribalari
keltirilgan:
1.
Germaniya
: Germaniya qayta tiklanuvchi energiya manbalarini
rivojlantirish borasida yetakchi davlatlardan biridir. “Energiewende” (Energiya
o‘zgartirish) dasturi doirasida, ularni ishlab chiqarish va iste’mol qilishni sezilarli
darajada oshirishga erishdi. O‘zbekiston uchun bu tajriba, qayta tiklanuvchi energiya
manbalaridan samarali foydalanish, ularning miqdorini ko‘paytirish va energiya
samaradorligini oshirish borasida foydali bo‘lishi mumkin.
2.
Qo‘shma Shtatlar
: AQShda energiya ishlab chiqarish bo‘yicha
zamonaviy texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish sohasida katta yutuqlarga
erishildi. Misol uchun, fraktsiyalash texnologiyasi yordamida neft va gaz qazib
olishni sezilarli darajada oshirdi. Bunday texnologiyalarni O‘zbekistonda ham joriy
etish orqali energiya ishlab chiqarishni va resurslardan samarali foydalanishni
oshirish mumkin.
3.
Japoniyaning energetika strategiyasi
: Yaponiya o‘zining energiya
samaradorligi bo‘yicha dunyo yetakchilaridan biridir. Ushbu mamlakatda energiya
resurslarini tejash va yangi texnologiyalarni ishlab chiqishga katta e’tibor
qaratilmoqda. O‘zbekiston uchun bu tajriba, energiya ishlab chiqarish va iste’mol
jarayonlarini optimallashtirishda foydali bo‘lishi mumkin.
O‘zbekistonda xorijiy investitsiyalarni jalb qilish
Xorijiy tajribalarni O‘zbekistonda muvaffaqiyatli qo‘llash uchun xorijiy
investitsiyalarni jalb qilish muhim ahamiyatga ega. Xorijiy kompaniyalar,
innovatsion texnologiyalar va tajribalar bilan birga, mamlakatning energetika
sektorini modernizatsiya qilishda katta hissa qo‘shishlari mumkin. O‘zbekiston
hukumati tomonidan energetika sohasida investitsiyalarni jalb qilish uchun qulay
shart-sharoitlar yaratilgan. Bularning qatorida soliq imtiyozlari, cheklangan ma’muriy
to‘siqlar, va xorijiy kompaniyalar bilan hamkorlikni rivojlantirish borasidagi chora-
tadbirlar mavjud.
Xorijiy tajribalar asosida O‘zbekistonda amalga oshiriladigan islohotlar
O‘zbekiston energetika sohasida xorijiy tajribalarni joriy etish orqali energiya
samaradorligini oshirish va yangi texnologiyalarni joriy etishda o‘zgarishlar amalga
oshirishi kerak. Bu jarayonda quyidagi masalalar muhim[5]:
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 1 (47) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
267
1.
Qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish
: Xorijiy
tajribalardan foydalanib, O‘zbekistonda quyosh, shamol, geotermal va boshqa qayta
tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish lozim.
2.
Energiya samaradorligini oshirish
: O‘zbekiston energetika tizimini
modernizatsiya qilish va energiya samaradorligini oshirish uchun zamonaviy
texnologiyalarni joriy etish zarur.
3.
Ishlab chiqarish va transportda energiya samaradorligini oshirish
:
Energiya iste’molining eng katta qismini ishlab chiqarish va transport sohalari tashkil
etadi. Shu sababli, bu sohalarda samaradorlikni oshirish maqsadga muvofiqdir.
O‘zbekistonning yoqilg‘i energetika korxonalarini rivojlantirishda xorijiy
tajribalarga asoslanib, ishlab chiqarish quvvatining o‘sish dinamikasini ko‘rsatuvchi
jadvalni tuzish uchun quyidagi parametrlarni hisobga olish mumkin:
1.
Yil
– Tahlil qilingan yillar.
2.
Xorijiy davlat
– Xorijda amalga oshirilgan ishlab chiqarish quvvatining
o‘sishi.
3.
Ishlab chiqarish quvvatining o‘sishi
– Xorijiy davlatlarda o‘zgarishlar,
energiya ishlab chiqarish quvvatining yillik o‘sishi foizi yoki absolyut qiymati.
4.
Texnologiyalar va metodlar
– Ishlab chiqarish quvvatini oshirishda
qo‘llanilgan texnologiyalar, metodlar, tizimlar.
5.
Ishlab chiqarish quvvati (megavatt, gigavatt)
– Yillik ishlab chiqarish
quvvatining qiymatlari.
6.
O‘zbekiston uchun tavsiyalar
– Yangi texnologiyalar va metodlar
asosida O‘zbekistonda qo‘llaniladigan usullar.
Quyidagi jadval, xorijiy tajribaning ishlab chiqarish quvvatiga ta’sirini yillar
kesimida tahlil qilishga yordam beradi:
1-jadval. Elektr enegiyasini ishlab chiqarishning xorijiy tajribalari
Yil
Xorijiy
davlat
Ishlab chiqarish
quvvatining
o‘sishi (%)
Texnologiyalar va
metodlar
Ishlab
chiqarish
quvvati
(MW/GW)
O‘zbekiston uchun
tavsiyalar
2015
Germaniya
6%
Quyosh energiyasi va
shamol turbinasi
50 GW
Quyosh va shamol
energiyasi
texnologiyalarini joriy
etish
2017
AQSH
5%
Gazli elektr
stansiyalarini
modernizatsiya qilish
1,200 GW
Gazdan elektr ishlab
chiqarishni kengaytirish
2019
Xitoy
10%
Ko‘mir va ekologik
toza texnologiyalar
2,000 GW
Ko‘mirni toza
texnologiyalar bilan
aralashtirish
2021
Rossiya
3%
Yadro energiyasi,
yuqori samaradorlik
250 GW
Yadro energiyasiga
sarmoya kiritish
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 1 (47) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
268
2024
Janubiy
Koreya
7%
Yashil energiya va
energiya tejash
texnologiyalari
110 GW
Yashil texnologiyalarga
investitsiyalarni
ko‘paytirish
Xulosa
Xorijiy tajribalar O‘zbekiston energetika sohasini rivojlantirishda muhim o‘rin
tutadi. Yangi texnologiyalarni joriy etish, qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan
foydalanish va energetika samaradorligini oshirish orqali mamlakat o‘zining
energetika sektorini modernizatsiya qilish, iqtisodiy o‘sishni ta’minlash va ekologik
barqarorlikni saqlashga erishishi mumkin. Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va
innovatsion yondoshuvlarni amalga oshirish orqali bu maqsadlarga erishish
imkoniyatlari kengaymoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati:
1.
Allaeva, G. J. (2022). Econometric Factors of Sustainable Development
of Fuel and Energy Complex Enterprises of the Republic of Uzbekistan. International
Journal of Multicultural and Multireligious Understanding, 9(3), 505-512.
2.
Otabek, A., & Otabek, B. (2023, January). Alternative energy and its
place in ensuring the energy balance of the Republic of Uzbekistan. In AIP
Conference Proceedings (Vol. 2552, No. 1). AIP Publishing.
3.
Akhmedov, O., & Begmullaev, O. (2020). The ways ensuring energy
balance in Uzbekistan. In E3S Web of Conferences (Vol. 216, p. 01137). EDP
Sciences.
4.
Begmullayev, O. I., Soatov, F. Y., & Irisaliyev, A. O. (2024).
O‘zbekistonda issiqlik energetikasi korxonalari rivojlanishining tashkiliy-iqtisodiy
xususiyatlari. Educational Research in Universal Sciences, 3(1), 84-92.
5.
Бегмуллаев, O., Мирсаидова, Ш., Ибрагимова, К., & Ирисалиев, А.
(2024). Анализ эффективности деятельности предприятий энергетической
отрасли Узбекистана. Interpretation and researches, 2(24).
6.
Irisalievich, B. O., & Sunnatullaevich, M. N. (2024). The Current State
of Innovation and Investment Activity at Mining Enterprises of Uzbekistan.
Excellencia: International Multi-disciplinary Journal of Education (2994-9521), 2(4),
556-560.
7.
Бегмуллаев, О., & Мирсаитов, Н. (2024). “Ўзбеккўмир” АЖ
корхоналарида инновацион фаолиятни амалга оширишнинг замонавий холати.
Interpretation and researches, 2(5 (27)).
8.
Begmullayev, O. (2024). O‘zbekistonda elektr energiya tizimini
ta’minlash muammolari. Raqamli iqtisodiyot (Цифровая экономика), (8), 712-726.
9.
Begmullayev, O. I. (2024). Sanoat korxonalarini bozor sharoitlariga
moslashtirish samaradorligini oshirish (Monografiya). Interpretation and researches,
2(15).
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 1 (47) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
269
10.
Бегмуллаев, О. И. (2008). Оценка финансово-экономического
состояния промышленного предприятия. Вопросы экономических наук, (5), 25-
26.
11.
Sayfutdinova, N., & Xikmatov, R. (2024). Investitsion muxitni
shakllanishi va baxolashning metodologik masalalari. Interpretation and researches,
2(24).
12.
Husainov, R., & Ibragimova, S. (2024). Financial literacy in uzbekistan.
Interpretation and researches, 2(24).
13.
Ibragimova, S., & Bakhodirova, K. (2023). Formation of investment
activities of energy enterprises. In E3S Web of Conferences (Vol. 461, p. 01074).
EDP Sciences.
14.
Касымова,
Н.
(2024).
Совершенствование
управления
инвестиционно-инновационными
процессами
в
автомобильной
промышленности Узбекистана. Interpretation and researches, 2(24).
15.
Muxamedjanovna, Y. D., Omilovna, K. N., & Amanovna, S. G. (2022).
Economic and mathematical modeling in the analysis and forecasting of the
automotive industry in Uzbekistan. World Economics and Finance Bulletin, 9, 157-
160.
16.
Omilovna, K. N., Muxamedjanovna, Y. D., & Saidboriyevna, I. K.
(2022). Development of mathematical models in the development of investment
activities of the automotive industry in Uzbekistan. ACADEMICIA: An International
Multidisciplinary Research Journal, 12(5), 21-25.
17.
Набиева,
С.
(2024).
Развитие
концепции
увеличения
инновационного
потенциала
предприятий
топливно-энергетического
комплекса. Экономическое развитие и анализ, 2(9), 152-161.
18.
Набиева, С. (2023). Современные методы инвестиционной
деятельности в развитии промышленных предприятий. Экономическое
развитие и анализ, 1(6), 33-39.
19.
Набиева, С. А. (2024). Развитие предприятий промышленности в
условиях активизации инновационной среды. Interpretation and researches, 2(24)
