International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 11 (57) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
67
AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRI TIBBIYOTI
Mardonbek Rashidov
Ijtimoiy va siyosiy fanlar instituti
Annotatsiya:
Ushbu maqolada Amir Temur va temuriylar davri tabobat tarixi
hamdan mashhur tabiblar haqida ma’lumotlar berib o‘tilgan bo‘lib, maqolada
temuriylar davri shifoxonalari, oromgohlar va turli davolanish maskanlari bilan bir
qatorda tibbiy ta’lim va uning tashkil etilishi bilan bog‘liq ma’lumotlar keltirib
o‘tilgan. Bundan tashqari ushbu davr uchun havfli bo‘lgan kasalliklar va ularning
davolash uslublari, bu jarayonda foydalaniladigan dori darmonlar hamda umuniy
ushbu jarayonlarni yoritib beruvchi manba va adabiyotlar haqida ma’lumotlar
keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
temuriylar, tabobat, kasalliklar, shifoxona, tabiblar, kutubxona,
kitoblar, shifobaxsh, mineral.
Аннотация:
В данной статье Амир Темур и история медицины эпохи
Тимуридов приведены сведения о наиболее известных врачах.Приведена
подробная информация. Кроме того, имеются сведения об опасных для этого
периода заболеваниях и способах их лечения, препаратах, используемых в этом
процессе, а также источниках и литературе, освещающих эти процессы в целом.
Ключевые слова:
Тимуриды, медицина, болезни, больница, врачи,
библиотека, книги, целитель, минерал.
Abstract:
This article Amir Temur and the history of medicine of the Timurid
era provides information about the most famous doctors. Detailed information is
provided. In addition, there is information about diseases dangerous for this period
and methods of their treatment, drugs used in this process, as well as sources and
literature covering these processes in general.
Key words:
Timurids, medicine, diseases, hospital, doctors, library, books,
healer, mineral, doctor.
Amir Temur va temuriylar davrida boshqa sohalar qatori tibbiyot ham
rivojlangan. Bu sohaning ilmiy asoslari yaratilgan. Dastlabki kasalxonalar ochila
boshlandi. Dunyoga mashhur olimlar orqali tibbiyot sohasi yanada rivojlandi.
Dunyoning ko'plab davlatlaridan taniqli shifokorlar ham Samarqandda to'plandi.
Buning sabablaridan biri Amir Temur hokimiyati ostidagi boy kutubxonalarda nodir
kitoblarni saqlash bilan bog'liq edi. Va bu qadimiy va o'rta asr sharqi, yani o‘sha davr
tabiblari uchun muhim ahamiyatga ega bo'lib g'arbning yutuqlarini o'rganish
imkoniyatini hamda tibbiyot va tibbiyotning rivojlanishi uchun sharoit yaratgan.
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 11 (57) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
68
Tarixiy manbalar o‘z davrining eng kuchlisi ekanligini ma'lum qilingan sharq
tabiblari Amir Temur saroyida xizmat qilganlar. O‘sha paytda saltanat poytaxti
Samarqandda “Dor ush-shifo” degan kasalxona bor edi. U edi o‘z davrining taniqli
tabibi Mir Sayyid Sharif Sheroziy boshchiligida faoliyat olib borgan. Hisomiddin
Ibrohim Kirmoniy, Mavlono Fazlulloh Tabriziy, Mansur ibn Muhammad, o'sha davr
tibbiyotining mashhur vakillari bo‘lib tibbiyot rivojida munosib o‘rin tutgan olimlar
bo‘lishgan va o‘zlarining ortidan boy madaniy meros qoldirdirishgan.
Tarixdan ma’lumki, Amir Temur jangda yaralanganlar va bemorlarga yordam
berish uchun qo'shinlari orasida shifokorlarni ham olib yurgan. Mavlono Fayzulloh
Tabriziy uning shaxsiy shifokori edi. Amir Temur Damashqni egallab olgandan keyin
hududning eng mashhur tabiblarini Mavlono Jamoliddin va Mavlono Sulaymonlarni
Samarqandga olib ketgan. O'z navbatida, ular ham tibbiyot rivojiga katta hissa
qo‘shishgan.
Amir Temurning tibbiyot oldidagi hizmatlaridan yana biri Samarqandda
"Kitoblar gumbazi" deb nomlangan kutubxona qayta tiklandi, bu kutubxonada
mavjud ilm-fanning barcha sohalariga oid nodir kitoblarni to'plangan, shu jumladan
tibbiyot haqida ham qimmatli kitoblar yig‘ilgan.
“Temur tuzuklari”da yozilishicha, Amir Temur Shahar va qishloqlarda
kasalxona qurish uchun farmon chiqargan. Farmon qat'iy ekanligini hisobga olinib,
farmonlarining so'zsiz bajarilishi talab qilingan, farmonni bajarmaganlar jazolangan
va hattoki o‘lim jazosi ham berilishi mumkin bo‘lgan. Ushbu ma’lumot temuriylar
davrida Shahar va qishloqlarda shifoxonalar bo‘lganligini tasdiqlaydi. Amir Temur
va Temuriylar hukmronligi davrida eski kasalxonalar yangilandi, qayta qurildi. Bu
e'tiborga molik jihat bo'lib, bir qancha kasalxonalar shifobaxsh mineral suvlar va
buloqlar, so‘lim tabiat bag‘rida qurilgan. Ularning atrofidagi katta bog'lar qayta
tiklandi.
Deyarli har bir shahar markazida Amir Temur tomonidan qurilgan shifoxonalar
bo‘lib, ularda kamida bittadan tajribali shifokor bo‘lgan. Samarqandda “Dor ush-
shifo” nomli yirik kasalxona boʻlib, unga taniqli olim, o‘z davrining ustoz tabibi Mir
Sayid Sharif Sheroziy (1330-1414) rahbarlik qilgan. Huddi shu davr Samarqandda
yana bir yirik tabib-Mansur ibn Muhammad istiqomat qilgan. Bu olimning to‘liq ismi
Mansurdir ibn Muhammad ibn Ahmad ibn Yusuf ibn Ilyos hisoblanadi.
Sharqda tibbiyot har doim alohida o'rin tutgan. Markaziy Osiyo tabiblari
davolash va salomatlikni mustahkamlash sohasida shunday bilimlarga ega bo'lib,
bugungi kunda ham o'zining amaliy ahamiyatini yo'qotmagan.
Amir Temur va temuriylar davrida tibbiyot bilimlarini rivojlantirishga,
kasalxonalar qurishga alohida e’tibor berildi. Manbalarda madrasa va boshqa oʻquv
yurtlarida oʻqiganlar tabiblik qilganlar.
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 11 (57) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
69
Hirotda Amir Temur davrida, uning o‘g‘li Umarshayx Mahdulya Milkat og‘a
tomonidan qurilgan Dor ash-shifo kasalxonasi bo‘lgan. Ajoyib hunarmandchilik
mo‘jizasi o‘laroq qurilgan bu go'zal bino Hirot tashqarisida joylashgan Jome
masjidining janub tomonida joylashgan edi. Kasalxona va masjidning shimoliy
tomonida joylashgan “Dor ul-Huffaz” binosi oʻrtasida xovuz qazilgan boʻlib, undan
xakimlar va tabiblar kasallarga shifo berishgan. Bundan tashqari, Hirotda Bogʻi
Zagʻonda qurilgan Dor ush-shifo mavjud edi.
Alisher Navoiy Hirotda ko‘plab jamoat binolari, jumladan, Hirot hududidagi
Dor ush-Shifo kasalxonasi va Shifoiyani qurdirdi. Davlat shifoxonalari tarkibiga
dorixonalar ham kirdi, ularda farmatsevtlar (dori ishlab chiqaruvchilar) ishlab,
bemorlar uchun turli dori-darmonlar tayyorlardi. Ayniqsa, Hirot tabiblari ko‘z, qon
tomir va oshqozon-ichak kasalliklarini davolashda mashhur bo‘lgan.
O'sha davrning ko'plab bilimdon shifokorlari bir vaqtning o'zida ushbu
kasalxonalarda bemorlarni davolaganlar va o'quv yurtlarida dars berganlar.
Amir Temur tabiblarni ijtimoiy guruhlarga ajratdi, va yuqori toifadagi tabiblar
katta maosh tayinlaydi. Amir Temur davrida Samarqand “Dor ush-shifo” (shifobaxsh
joy) faoliyat olib borgan, bu kasalxonaga taniqli tabib Mir Sayyid Sharif Sheroziy
(1330-1414) rahbarlik qilgan. Bu davrda yana bir yirik shifokor Mansur edi Ibn
Muhammad (XIV-XV) faoliyat olib brogan va u Samarqandda yashab ijod qilgan.
Temuriy Abu Said Mirzo betakror tabiatga ega bo‘lgan Oba qishlog‘ida issiq
buloq suvi bo‘yida oromgoh qurgan. Husayn Boyqaro esa bu maskanni kengaytirilib,
atroflarida gulzor, bog‘lar bunyod ettirgan.
Buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy ham temuriylar davri tibbiyotiga
o‘zining hissasini qo‘shib, o‘z hisobidan bir necha shifoxonalar qurdirgan. Ularda
asosan ehtiyojmand insonlarga bepul tibbiy xizmat ko‘rsatilgan. Shuningdek, shoir
tomonidan qurilgan madrasalarda bo‘lajak tabiblar voyaga yetkazilgan.
Temuriylar saltanatida asosan Abu Ali ibn Sino nazariyasi va amaliyoti dastur
vazifasini o‘tagan. Tabiblar asosan to‘rt unsur: Yer – quruq, suv - ho‘l, havo –
sovuqligini,
olov - issiqligini ya’ni bemorning shu unsurlar orqali kasalliklarni aniqlashgan
va davolashgan.
Sharafad din Ali Yazdiy va Ibn Arabshoh guvohlik berishicha, Amir Temur
tabiblar boshlig‘i Mavlono Jamoliddin va Mavlono Sulaymonni Shomdan (Suriya)
Samarqandga olib kelgan. Uning shaxsiy tabibi Mavlono Fazlalloh Tabriziy ismli
tabib edi. Bundan tashqari, Mavlono Izzaddin Masud Sheroziy, Mavlono Farruh tabib
kabi mashhur tabiblar Sohibqiron saroyida xizmat qilganlar.
Mashhur tabib Mansur ibn Muhammad ibn Ahmad ibn Yusuf ibn Faqih Ilyos bir
qancha tibbiy asarlar, jumladan, Amir Temurning nabirasiga bagʻishlangan “Riso la
dar tashrihi badani inson” (“Odam anatomiyasiga oid risola”), “Tashrihi Mansuriy”
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 11 (57) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
70
nomi bilan ham mashhur. Pir Muhammad Bahodir. Uning ikkinchi asari “Kifayai
Mansuriy” adibning ustozi mayor Haddin nomi bilan atalgan.
Shohruh saroyida o‘sha davrning eng ko‘zga ko‘ringan olim va tabiblari:
Mavlono Shamsaddin Muhammad Adam va Mavlono Nizomaddin Sheroziy kabi
tabiblar juda mashhur edi.
Kirmonlik tabiblar oilasidan chiqqan Burhonaddin Nafis ibn Ivaz ibn Hakim al-
Kermoniy Ulug‘bek taklifiga binoan Samarqandga kelib, uning shaxsiy tabibi bo‘ladi
va u 1424 yilda arab tilida tabobat haqida sharh yozgan.
Najibuddin Samarqandning “Al-asbob val-alamat” (“Kasalliklarning sabablari
va belgilari”) asari “boshdan-oyoq” kasalliklarga bagʻishlangan va Ulugʻbekka
taqdim etgan. U o‘z asariga sharhlangan asardan ayrim parchalarni kiritgan va buning
natijasida Najibuddin Samarqandiy ijodi fanga ma’lum bo‘lgan. 1438-yilda u yana bir
mashhur tabib Allauddin Ali Abulharam al-Qarshiyning Ibn an-Nafis nomi bilan
mashhur boʻlgan asariga sharh boʻlgan “Sharx al-Mujaz”ni ham tuzgan.
Sulton Husayn Boyqaro saroy tabiblari orasida mashhur olim va tabib Mavlono
Muhammad ham bor edi. Tabiblar Alisher Navoiyning homiyligidan bahramand
bo‘lib, bemorlarni davolaganlar, ayni paytda Dor ush-shifoda dars berganlar.
Mavlono G‘iyosiddin Muhammad ibn Mavlono Jaloliddin Tabib ilm-fanning
ko‘p sohalarida chuqur malakali edi. U “Mualjat Ilakiy” (Ilakiyni davolash usullari)
asariga mashhur qisqa va tushunarli sharh yozib, ayniqsa, tibbiyot sohasida oʻzini
namoyon qildi. Shuningdek, u Mavlono Nafisning “Hoshiyi Sharh Mujaz” (“Sharh
Mujaz” sharhi)ni ham tuzgan. Bunda biz yuqorida tilga olingan Burhonad din Nafis
ibn Ivaz al-Kermoniyning ijodini nazarda tutamiz.
Mavlono Kamoliddin Masud Shirvaniy bir necha yil Shohruh ko‘magi bilan
Gavharshodog‘ va Ixlosiya madrasalarida dars berdi. U nafaqat tibbiyotda, balki so‘z
va mantiq ilmida ham alohida iste’dodga ega edi. Keyinchalik G‘iyosiyya
madrasasida dars bergan. U o'sha paytda keng qo'llanilgan qon quyish usulini yaxshi
bilardi. U madrasa talabalari orasida mashhur bo‘lgan ikkita tibbiyot inshosi hamda
Sulton Husaynga bag‘ishlangan go‘zal she’rlar yozgan.
Abulqosim Bobur va Mirzo Sulton Abu Said Mavlono Masihaddin Habiballoh
davrida mavlono Izzaddin Husayn Tabibning jiyani shifobaxshlik san’ati bilan o‘sha
davrning ko‘p tabiblaridan ajralib turardi. U hukmronligining boshidan umrining
oxirigacha Sulton Husaynning saroy tabibi edi. Darveshlarga, muhtojlarga alohida
tibbiy yordam ko‘rsatdi.
Mavlono Nizomaddin Abdalhay Tabib o‘sha davr tabiblari ichida eng qudratlisi
sanaladi. U dastlab Dor ush-shifoda bemorlarni davolagan. Uning shuhrati shu qadar
keng tarqaldiki, Xoja Nosiraddin Ubaydalloh Ahror kasal bo‘lib qolgach, Abdalhay
Navoiy orqali Samarqandga taklif qilinadi va uni davolaydi. Hirotga qaytgach, uni
Sulton Husayn saroyiga yaqinlashtiradilar. Abdalhay Tabib qon tomir kasalliklarini
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 11 (57) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
71
davolash usullarini yaxshi bilgan, xususan, Alisher Navoiyni umrining so‘nggi
kunlarigacha davolagan.
Boburning saroy tabibi, so‘ngra uning o‘g‘li Humoyun tomonidan Hirotdan
Hindistonga taklif qilingan mashhur tabib Mavlono Yusuf edi.
Muhammad Tabib yurak-qon tomir va buyrak kasalliklariga oid bir qator tibbiy
asarlar muallifi. O‘g‘li Ismoil ham mashhur tabib edi. U tabobatga oid “Hall
Alasomi” ([tibbiy vositalarni] nomi bilan tahlil qilish) asarini yozib, Ibn Sino ustozi,
buxorolik olim Abu Mansur al-Kumriyning “Kitob at-tanvir fil-” asarini forscha
tarjima qilgan va istilahat at-tibbiya” (Tibbiy tushuncha atamalari kitobi)ni puxta
o‘rgangan.
Ko‘rinib turibdiki, Amir Temur va temuriylar tibbiyot faniga, bemorlarni amaliy
davolashga to‘la homiylik qilganlar. Temuriylar davlatining gullagan davrida turli
jamoat va dam olish maskanlarining keng miqyosda bunyod etilishi ham odamlarning
jismoniy salomatligini mustahkamlash, ma’naviy dunyosini yuksaltirishga qaratilgan
edi.
Aholini ichimlik suvi bilan ta’minlashga ham tegishli e’tibor qaratildi. Shu
maqsadda ko‘plab uy-joylar, ariqlar, sug‘orish ariqlari qazildi. Uylar kasalxona
vazifasini ham bajargan, u yerda kasallar davolangan. Ular, shuningdek, qurg'oqchilik
davrida ekinlarni sug'orish uchun ishlatiladigan katta miqdorda suv saqlanadigan suv
ombori bo'lib xizmat qilgan. Bularning barchasi temuriylarning shahar va shahar
atrofidagi aholi turmushini yaxshilashga qaratilgan katta g'amxo'rliklaridan dalolat
beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati:
1.
Temur tuzuklari, Toshkeftt, G ‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at
nashriyotl, T ; 1991, 111-bet.
2.
У р а л о в А. С. Из истории строительства больниц в Средней Азии
(средневековый период)//Социальные проблемы архитектуры Узбекистана.
Ташкент, 1989. С. 78—85; Кадыро в А. А. История медицины Узбекистана.
Ташкент, 1994 С. 86,.
3.
К а д ы р о в А. А. История медицины Узбекистана. Ташкент. 1994.
С. 98.
4.
Alisher Navoiy, Mahbub' ul-qulub,.Toshkent, 'Fan;19.83:- 25-bet
5.
’Xondamir, "Makorim ul-axloq", G‘afur G‘uIom noinidagi adabiyot va
san’at nashiryoti, Toshkent, "Fan", 1967-y, 40-bet.
6.
Zahiriddin Muhammad Bobur, "Bobumoma", Toshkent, "Fan", 1983-y,
25-26- bet.
7.
Салоҳиддинов
Б.М.,
Муҳаммадов
Т.М.
Шарқ
табобати
тарихи.Тошкент. 2002.- 104 б
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 11 (57) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
72
8.
В.И. Исхаков, Т.Н. Исхакова. Древо мудрости и здоровья. Питание
в истории културы народов Востока. – Т., 1991. С. 52
9.
Ҳасаний М., Каримов С., Навоий даври табобати.– Тошкент, Ибн
Сино номидаги нашриёт, 1991.-Б.5-14.
10.
https://fikrat.uz/oz/amir-temur-davrida-tibbiyot2/
