International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 11 (57) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
19
DÓRETIWSHILIK MEKTEPLERINDE TÁLIM SAPASÍN
RAWAJLANDÍRÍWǴA INNOVACIYALÍQ QATNAS
Kazimbetova Ziyuar Maxsetbaevna
Ájiniyaz atındaǵı pedagogikalıq institutı doktorantı (DSc),
Filologiya ilimleri boyınsha filosofiya doktorı (PhD),
Annotaciya.
Búgingi bilimlendiriw procesinde tálim sapasın rawajlandırıw
ushın maqsetli reformalar ámelge asırılmaqta. Solardan biri jańa bahalaw sisteması
bolıp, bul sistema oqıw iskerliginde joqarı nátiyjege erisiw jolındaǵı sistemalı joybar
esaplanadı. Jańa bahalaw sisteması “bilimlendiriwdegi summativ bahalaw” túsinigi
menen sinonim sıpatında qollanıladı. Bilimlendiriwdegi bul bahalaw – oqıwdıń
maqsetine erisiwi ushın birinshi qádem bolıwı menen birge, oqıwshılardıń tiyisli
bahasın anıq kriteriyalarǵa tiykarlanǵan halda kórsetip beriwshi usıllardıń biri.
Summativ bahalaw jáhán standartları úlgisinde alıp barılıwıshı nátiyjege
tiykarlanǵan bahalaw usılı. Bul bahalaw usılı arqalı oqıwshılardıń teoriyalıq, ámeliy
hám metodikalıq xarakterdegi bilimleri bahalanıp barıladı. Solay eken, bul bahalaw
usılı arqalı olarda belgili bir qábiletler jetilisip baradı. Biz bul maqalamızda
oqıwshılardı bahalawdıń jańa summativ formasınıń tálim menedjmentine tásiri
haqqında ilimiy kózqaraslarımızdı keltirip óttik.
Tayanısh sózler:
úzliksiz tálim sisteması, reformalar, jańa bahalaw sisteması,
summativ bahalaw, tálim menedjmenti
KIRISIW
Hárqanday mámlekettiń kúsh-qúdireti onıń intellektual dárejesi menen
belgilenedi. Bul bolsa tikkeley tálim sapasına baylanıslı. Jámiyet hám tálim birgelikte
bir sistemanı payda etedi. Jámiyette júz berip atırǵan hárqanday global procesler
tálim baǵdarında óz sáwlesin tabadı. Úzliksiz tálim sistemasında ámelge asırılıp
atırǵan keń qamrawlı reformalar, tálim sapası hám nátiyjeliligin arttırıw maqsetinde
oqıw orınları jumısın jetilistiriwge baǵdarlanǵan tálim baǵdarlamaları, húkimet
qararları, tálim-tárbiya procesi qatnasıwshılarına qaratılıp atırǵan itibar, olar ushın
jaratılıp atırǵan sharayatlar, tálim sapasın asırıwdaǵı bar bolǵan mashqalalardıń
sheshimin tabıw tálim mazmunın jetislistiriw menen bir qatarda, onıń sapasın ilimiy
tiykarda basqarıwdı da talap qılmaqta.
“Sapa” túsinigi pedagogika páninde: bir predmet yaki hádiyseni basqasınan
ajıratıwda úlken áhmiyetke iye bolǵan belgiler, ózgeshelikler; sonday-aq, ol yaki bul
ózgesheliklerdiń joqarı dárejege ósiwin kórsetiwshi process, arnawlı kriteriya
esaplanadı.
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 11 (57) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
20
“Tálim sapası” sózi mámleketimizde birinshi ret 1997-jılda Ózbekstan
Respublikası “Bilimlendiriw haqqında”ǵı Nızamı hám Kadrlar tayarlawdıń milliy
baǵdarlamasınıń tálim sapası ústinen mámleket qadaǵalawın ornatıwǵa arnalǵan
statiya hám bólimlerinde rásmiy túrde belgilep ótildi
. Bul bolsa óz náwbetinde
sapanı támiyinlewge qaratılǵan birqatar ámeliyatlar hám teoriyalıq konsepciyalardıń
jaratılıwına túrtki boldı.
Tálim sapası degende tek ǵana tálim alıwshılar iyelegen bilim, kónlikpe hám
mamanlıqlardıń mámleketlik bilimlendiriw standartlarına sáykes keliwi túsinilmesten,
al hárbir pedagog hám basshınıń belgili bir baǵdarda sapalı tálim xızmetin
támiyinlewi, yaǵnıy oqıw ornınıń jemisli túrde jumıs alıp barıwı túsiniledi.
Prezident hám dóretiwshilik mektepleri — bul zamanagóy bilimlendiriw
sistemasınıń jetekshi hám innovaciyalıq mákemeleriniń biri bolıp, olar jas áwladtıń
dóretiwshilik hám intellektual oy-órisin rawajlandırıwǵa qaratılǵan oqıtıw
sistemasına iye.
Bul mektepler ózine tán oqıtıw metodikası, arnawlı baǵdarlamaları hám sapalı
oqıtıw procesi menen ajıralıp turadı. Bunday mákemeler oqıtıw sistemasında óziniń
joqarı ilimli, pikirlew qábileti tereń, dóretiwshi kadrlardı tayarlaw menen birge,
jámiyettiń sociallıq hám ekonomikalıq jaqtan ósiwi ushın óz úlesin qosa aladı.
Prezident, dóretiwshilik mekteplerinde qollanılatuǵın bahalaw sisteması bul
mekteplerdiń nátiyjeli jumıs alıp barıwına xızmet etetuǵın tiykarǵı mexanizmlerdiń
biri. Bahalaw sisteması tek ǵana oqıwshılardıń bilim alıw procesin qadaǵalawda emes,
al olardıń jeke rawajlanıwına da tásir kórsetedi.
Bahalawdıń anıq, ádil hám nátiyjeli sisteması oqıwshılarǵa ósiwi, óz bilimin
jetilistiriwine járdem beredi. Bul process oqıwshılardı ózleriniń dóretiwshilik
iskerligin kórsetip beriwine iytermeleydi hám olardıń tálim alıwına motivaciya beredi.
Bahalaw sisteması oqıwshılardıń bilim dárejesin ólshew, olardıń kúshli táreplerin
anıqlaw hám olardıń rawajlanıw tendenciyaların belgilewde de áhmiyetli esaplanadı.
Prezident, dóretiwshilik mekteplerindegi bahalaw sisteması oqıwshılardıń maqsetke
erisiwindegi eń jaqsı jollardı kórsetedi, kemshiliklerin anıqlap, olardıń bilimindegi
boslıqlardı konkret kórsetip, olardıń ústinde islewine járdem beriwge baǵdarlanǵan.
ÁDEBIYATLAR TALQÍSÍ HÁM METODOLOGIYASÍ
Tálim sapasın basqarıw teoriyasınıń tez pát penen rawajlanıwı ótken ásirdiń 40-
jıllarınıń aqırı hám 50-jıllarǵa tuwrı keledi. Usı dáwirde A.Feygenbaum (Armand
V.Feigenbaum)
sapanı islep shıǵıw, sapanı qollap-quwatlaw, jetilistiriw
basqıshlarınan ibarat Sapanıń Ulıwmalıq Qadaǵalawı (Total Quality Control)
túsinigin kirgizdi.
Búgingi kúnge kelip TQCdiń birneshe tiykarǵı (Yaponiya, Amerika, Evropa)
“mektep”leri bar. Sonlıqtan bolsa kerek, TQCdiń tiykarın belgilewshi kriteriyalar
10
Kadrlar tayarlawdıń milliy baǵdarmalası. – T.: 2007.
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 11 (57) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
21
muǵdarı haqqında qánigeler ortasında ele bir toqtamǵa kelinbegen. Tiykarǵılar
sıpatında tómendegi kriteriyalar basshılıqqa alınadı:
1. Mákemelerdiń tutınıwshıǵa qaratılǵanlıǵı.
2. Basshılıqtıń roli.
3. Jumısshılardı tańlap alıw.
4. Sistemalı qatnas jasaw.
5. Basqarıwdaǵı sistemalılıq.
6. Úzliksiz jetilistirip barıw.
7. Dálillerge tiykarlanǵan qararlardı qabıl etiw.
8. Támiyinlewshiler menen óz ara nátiyjeli múnásibetler
Dúnyanıń kóp ǵana mámleketlerinde ónim, xızmet, jumıs hám onıń procesiniń
joqarı sapasın támiyinlewge baǵdarlanǵan húkimet, firma hám kompaniyalar
basqarıwınıń úlken háreketleri nátiyjesinde sapanı arttırıw milliy ideyaǵa aylandı.
Prezident, dóretiwshilik mekteplerindegi bahalaw sistemasınıń nátiyjeliligi hám
onıń oqıwshılarınıń dóretiwshilik rawajlanıwına tásirin úyreniwge imkaniyat jaratadı.
Izertlewde tómendegi usıllar tiykarında úyreniw jumısları ámelge asırıldı:
Eksperimentallıq metod:
Izertlewde Prezident, dóretiwshilik mekteplerindegi
bahalaw sistemasınıń tásirin anıqlaw ushın eksperimentallıq metod qollanıldı. Bul
metod járdeminde bahalaw sisteması oqıwshılardıń dóretiwshilik jumısına qanday
tásir etiwin úyreniw ushın eksperimentler ótkeriledi. Izertlewdiń eksperimentallıq
bólimi, oqıwshılardıń bahaları, dóretiwshilik kónlikpeleri hám ulıwmalıq
rawajlanıwdaǵı ózgerislerdi baqlaw arqalı sistemanıń nátiyjeliligin bahalawǵa
imkaniyat jaratadı.
Kontent analizi
: Izertlewde kontent analizi usılınan da qollanıldı. Bul usıl arqalı
oqıwshılardıń jumıslarında, olardıń dóretiwshilik joybarlarında, baǵdarlamalarda yaki
bólim bahalaw jumıslarında kórsetilgen nátiyjeler analiz qılınadı. Kontent analizi
oqıwshılardıń jaratqan materiallarındaǵı dóretiwshilik dárejesin hám bahalaw
sistemasınıń oqıwshılarǵa tásirin anıqlawda járdem beredi.
NÁTIYJELER HÁM DODALAW
Prezident, dóretiwshilik mekteplerinde qollanılıp atırǵan bahalaw sisteması
oqıwshılardıń jeke rawajlanıwına úlken tásirin tiygizbekte. Izertlew barısında alınǵan
maǵlıwmatlar tiykarında birneshe áhmiyetli nátiyjelerge erisildi. Birinshiden,
bahalaw sisteması oqıwshılardıń dóretiwshilik dárejesin ósiriwde áhmiyetli rol
oynaydı. Oqıwshılar oqıw procesinde ózleriniń jańa ideya hám joybarların ámelge
asırıwda kóbirek motivaciya berilgen. Bul óz náwbetinde olardıń dóretiwshilik
pikirlewi, máselelerdi sheshiw qábiletlerin rawajlandıradı. Oqıwshılar tárepinen
Abdullayeva Sh, Askarov A. Umumiy pedagogika. – T.: 2019. 258-b.
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 11 (57) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
22
ámelge asırılǵan jumıslar, olardıń erkin pikirlewi hám jańadan jańa ideyalardı
turmısqa engiziwdegi háreketlerinde kórindi.
Bul Prezident, dóretiwshilik mekteplerinde qollanılıp atırǵan bahalaw
sistemasınıń jemisli jumıs alıp barıp atırǵanlıǵın kórsetedi
Ekinshiden,
bahalaw
sisteması oqıwshılarǵa ózlerin bahalaw hám
jetiskenliklerge erisiwi ushın anıq hám ádalatlı kriteriyalardı usınadı. Oqıwshılar
ózleriniń kúshli hám hálsiz táreplerin túsinip, qaysı táreplerin rawajlandırıw
kerekligin anıqlay aladı. Izertlew nátiyjelerinen kóringenindey, bul bahalaw sisteması
oqıwshılar hám oqıtıwshılar arasındaǵı kommunikaciyanı da jetilistirip baradı.
Oqıtıwshılar óz oqıwshıları menen tez-tez individual túrde sáwbetler ótkerip, olardıń
dóretiwshilik jumısları hám ideyaların úyrenedi. Bul process oqıwshılardıń
jetiskenliklerin bahalaw hám olarǵa jáne de motivaciya beriw imkaniyatın beredi.
Sonday-aq, bahalaw sisteması oqıwshılardı básekige shıdam beriwshi kadrlarǵa
aylandırıwǵa járdem beredi
. Oqıwshılardı tek ǵana bilimge emes, al dóretiwshilik
qábiletler hám jámáátlik jumıslardı jemisli ámelge asırıwǵa da jol kórsetedi. Bul
olardıń keleshektegi kásiplik iskerliginde de úlken payda keltiredi. Oqıwshılarǵa
joybarlar hám topar jumısları arqalı baha beriw, olarda birge islesiw, mashqalanı
sheshiw hám jańa ideyalardı islep shıǵıw kónlikpelerin rawajlandırıwǵa járdem
beredi.
Nátiyjelerge itibar bersek, Prezident, dóretiwshilik mekteplerindegi bahalaw
sisteması oqıwshılardıń jeke hám akademiyalıq rawajlanıwına tikkeley tásir
kórsetedi. Bul sistema tek ǵana oqıwshılardıń bilim dárejesin asırıp qoymastan,
olardıń sociallıq jaqtan belgili kónlikpelerdiń rawajlanıwına da xızmet etedi. Bunday
sistemanıń qollanılıwı oqıwshılardıń kásiplik iskerliklerinde jetiskenlikke erisiwine,
sonday-aq, olar ózleriniń kónlikpeleriniń tolıq ósiwine járdem beredi. Sebebi bul
bahalawdaǵı hárbir tapsırma balanıń jas hám biliw, pikirlew kónlikpeleri tiykarında,
ólshemli túrde dúziledi. Hárbir tapsırmaǵa biliw, qollanıw hám pikirlew talapları
qoyıladı.
JUWMAQ
Izertlew dawamında úyrenilgen nátiyjeler sonı kórsetedi: bahalaw sisteması
oqıwshılardıń erkin pikirlewi hám dóretiwshilik qatnasta bolıwına túrtki boldı.
Oqıwshılardıń bilim dárejesi menen birge, dóretiwshilik qábiletleri de anıq hám
ádalatlı kriteriyalar tiykarında bahalanadı. Bahalaw sisteması oqıwshılarǵa úlken
múmkinshilikler esigin ashadı. Sebebi usı bahalaw kriteriyası tiykarında
oqıwshılardıń ózlerinde de ádalat hám izleniwsheńlik kúsheyedi.
12
https://lex.uz/docs/-6862155
13
chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://sharoitplus.uz/wp-content/uploads/2022/09/baholash-
mezonlari.pdf
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 11 (57) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
23
Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi:
1.
Abdullayeva Sh, Askarov A. Umumiy pedagogika. – T.: 2019. 360 b.
2.
Xodjaeva, D. (2020). O‘qituvchilarning kasbiy rivojlanish jarayonida
yangi baholash tizimlarining o‘rni. Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta
maxsus ta'lim vazirligi nashriyoti.
3.
Karimova, Z. (2019). Ijodiy maktablarda baholash tizimining
o‘quvchilarga ta'siri. Journal of Education and Psychology, 11(2), 45-52.
4.
Islomova, S., & Tashkent, M. (2021). Yangi metodlar asosida ijodiy
maktablarda o‘quvchilarning muvaffaqiyatini baholash: Muammolar va echimlar.
Tashkent: Innovatsion ta'lim nashriyoti.
5.
Piima.uz. (2022). Agentlik tizimidagi ixtisoslashtirilgan va ijod
maktablarida yangi baholash tizimi.
6.
Piima.uz. (2022). Prezident maktablari tajribasi asosidagi baholash tizimi
umumta'lim maktablarida ham joriy etiladi.
7.
Lex.uz. (2022). Ijod maktablari faoliyatini yanada rivojlantirish
konsepsiyasi loyihasi.
