INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
249
RIM IMPERIYASINING QULASHI: SABABLARI VA OQIBATLARI
Alimbabayev Abrorjon Rafikovich
Fargʻona viloyati Rishton tuman 1-son Politexnikumi
tarix fani o'qituvchisi
Annotatsiya
:Mazkur maqolada insoniyat tarixidagi eng qudratli davlatlardan biri bo‘lgan Rim
imperiyasining inqirozga yuz tutish sabablari va bu tarixiy hodisaning Yevropa hamda jahon
taraqqiyotiga ko‘rsatgan ta’siri chuqur tahlil qilingan. Maqolada ichki siyosiy va iqtisodiy
beqarorlik, harbiy kuchsizlik, fuqarolik ongining susayishi kabi omillar bilan bir qatorda tashqi
bosqinlar, xususan, german qabilalari va hunlar yurishlari natijasida yuzaga kelgan bosimlar
muhim rol o‘ynagani ko‘rsatib o‘tilgan. Shuningdek, Rim imperiyasining qulashidan keyin
shakllangan o‘rta asrlar jamiyati, feodal tizim va madaniy meros masalalari ham yoritilgan.
Ushbu tadqiqot bugungi zamonaviy davlatlar barqarorligini ta’minlash uchun tarixiy saboqlarni
anglashda muhim manba bo‘la oladi.
Kalit so‘zlar:
Rim imperiyasi, qulash sabablari, siyosiy inqiroz, iqtisodiy tanazzul, german
qabilalari, hunlar yurishi, varvar bosqinlari, o‘rta asrlar, feodalizm, tarixiy saboq, sivilizatsiya.
Insoniyat tarixida buyuk imperiyalar ko‘plab bo‘lgan, ammo ularning orasida Rim imperiyasi
alohida o‘ringa ega. Bu imperiya o‘zining qudrati, hududiy kengligi, harbiy salohiyati, huquqiy
tizimi, san’ati va madaniy merosi bilan butun antik dunyoga ta’sir ko‘rsatgan. Rim imperiyasi,
miloddan avvalgi 27-yilda Avgust Oktavian tomonidan asos solinib, milodiy 476-yilgacha
G‘arbiy Yevropa, Shimoliy Afrika va Yaqin Sharqni o‘z ichiga olgan keng hududlarda
hukmronlik qilgan. Uning siyosiy boshqaruv uslublari, arxitekturasi, qonunchilik tizimi va
harbiy strategiyasi bugungi kunda ham ko‘plab davlatlar va sivilizatsiyalarga o‘rnak bo‘lib
kelmoqda.
Biroq tarixda hech bir davlat yoki imperiya abadiy yashamaganidek, Rim imperiyasi
ham ma’lum bosqichda tanazzulga yuz tutdi va qulab tushdi. Rimning qulash jarayoni keskin va
birdaniga sodir bo‘lmagan, balki yuz yillar davom etgan murakkab tarixiy, siyosiy, iqtisodiy va
ijtimoiy omillarning yig‘indisi natijasida yuz bergan. Ayniqsa, ichki beqarorlik, iqtisodiy
inqiroz, ma’naviy tanazzul, harbiy kuchsizlik va tashqi tahdidlar – bu inqirozni tezlashtirgan
muhim omillar bo‘lib xizmat qilgan.
Rim imperiyasining qulashini tushunish nafaqat antik tarixni o‘rganish, balki zamonaviy
davlatlar barqarorligining asosiy omillarini anglash uchun ham muhimdir. Bu tarixiy hodisa
ko‘plab tarixchilar, siyosatshunoslar va sivilizatsiya tadqiqotchilari tomonidan tahlil etilgan
bo‘lib, undagi saboqlar bugungi global siyosiy tizimlar uchun dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Ayniqsa, Rim imperiyasining kuchli davridan qulash bosqichigacha bo‘lgan davrni chuqur
o‘rganish orqali biz sivilizatsiyalarning rivojlanish va inqiroz mexanizmlarini tushunish
imkoniga ega bo‘lamiz.
I. Rim imperiyasining qulashi: ichki sabablar
Siyosiy beqarorlik va hokimiyatning markazdan uzoqlashuvi.
Rim imperiyasi III
asrdan boshlab jiddiy siyosiy inqirozga yuz tutdi. “Soldatlar imperatorlari” deb nom olgan
davrda (235–284-yillar) deyarli har bir legioni o‘z imperatorini tayinlay boshladi. Bu esa
davlatning boshqaruv tizimini izdan chiqardi. Tez-tez almashayotgan imperatorlar barqaror
siyosat yurita olmay, ko‘proq o‘z hokimiyatini saqlab qolishga harakat qilishdi. Rim hukumati
markaziy nazoratni yo‘qotdi, provinsiyalar tobora mustaqil harakat qila boshladi.
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
250
Iqtisodiy tanazzul va moliyaviy inqiroz.
Imperiyaning iqtisodiy asoslari zaiflashdi.
Soliqlar haddan tashqari ko‘payib, dehqonlar va shaharliklar og‘ir ahvolda yashashga majbur
bo‘ldilar. Savdo yo‘llari xavf ostida bo‘lib qoldi, ishchi kuchiga asoslangan qullik tizimi o‘z
samarasini yo‘qota boshladi. Rim hukumati tangalarni mis va boshqa arzon metallar bilan
to‘ldirish orqali inflyatsiyani keskin kuchaytirdi. Bu esa ichki bozor barqarorligiga putur
yetkazdi va narxlar o‘sishiga olib keldi.
Harbiy kuchsizlik va mudofaa salohiyatining pasayishi.
Rim armiyasi o‘zining
intizomi va jangovar kuchi bilan mashhur edi. Biroq vaqt o‘tishi bilan professional askarlarning
o‘rnini yollanma qo‘shinlar egallay boshladi. Bu qo‘shinlar, asosan, varvar (german) xalqlari
vakillaridan iborat bo‘lib, ular ko‘pincha Rimning manfaatlariga emas, balki o‘z qabilaviy
manfaatlariga xizmat qilar edi. Rimliklarning harbiy xizmatga bo‘lgan qiziqishi susayib,
vatanga sadoqat tushunchasi zaiflashdi. Shu sababli imperiya o‘z chegaralarini himoya qilishda
qiynala boshladi.
Axloqiy-ruhiy tanazzul va fuqarolik ongining susayishi.
Rim jamiyati oxirgi asrlarda
haddan ziyod hashamat, bayramlar, tomosha va ehtiroslarga berilib ketdi. Fuqarolik burchi,
davlatga sadoqat, ma’naviy qadriyatlar o‘rnini shaxsiy manfaatparastlik, ruxiy bo‘shlik va
passivlik egalladi. Jamiyatda korrupsiya, ruxiy zaiflik va axloqiy tanazzul avj oldi. Rimliklar
orasida qadimiy ideal – “civitas Romana” (Rim fuqarosi bo‘lish g‘ururi) asta-sekin yo‘qoldi.
II. Tashqi tahdidlar va varvar bosqinlari
German qabilalari bosqinlari.
IV–V asrlarda imperiya hududiga ko‘plab varvar
qabilalari – vizigotlar, ostgotlar, vandal, franklar, burgundlar kirib kela boshladi. Bu qabilalar
imperiya chegaralariga bosim o‘tkazib, ko‘chmanchi uslubda yurishlar uyushtirdilar. Ular
imperiyadan yer, oziq-ovqat va yashash uchun joy talab qilar edilar. Rim esa bu bosimlarga
bardosh bera olmadi. Vizigotlar 410-yilda Rim shahrini ishg‘ol qilib, vayron qildilar. Vandal
qabilasi esa 455-yilda yana Rimga bostirib kirib, shaharni talon-taroj etdi. Bular xalq orasida
imperiyaga bo‘lgan ishonchni butunlay yo‘qotdi.
Hunlar xavfi va Attilaning yurishlari.
Attila boshchiligidagi hunlar IV asr oxirlarida
Yevropaning sharqiy chegaralariga kelib, Rim va Vizantiya imperiyalariga doimiy tahdid solib
turdilar. Ularning kuchli yurishlari natijasida boshqa german qabilalari (gotlar, vandal va
boshqalar) o‘z navbatida Rim hududlariga qochib kirishga majbur bo‘ldi. Bu esa Rimni ikki
tomonlama tahdid ostida qoldirdi: tashqaridan hunlar, ichkaridan esa joy izlayotgan varvar
qabilalari.
Odoakr va imperiyaning tugashi.
476-yilda german sarkardasi Odoakr G‘arbiy
Rimning so‘nggi imperatori – Romul Avgustulni taxtdan ag‘darib, o‘zini Italiya hukmdori deb
e’lon qildi. Bu voqea tarixda G‘arbiy Rim imperiyasining rasmiy qulagan kuni sifatida qayd
etiladi.
III. Rim imperiyasining qulash oqibatlari
O‘rta asrlar davrining boshlanishi.
Rim imperiyasining qulashidan so‘ng Yevropa
tarixida yangi davr – O‘rta asrlar boshlandi. Bu davrda siyosiy markazlashuv yo‘qolib, ko‘plab
mayda qirolliklar, grafliklar vujudga keldi. Markazlashgan davlat o‘rnini mahalliy feodal
tuzumi egalladi.
Feodalizmning kuchayishi.
Imperiyaning sobiq viloyatlarida mustaqil yer egalari,
baron va graflar paydo bo‘ldi. Ular o‘z yerlari ustidan mutlaq hokimiyatga ega bo‘lib, quyi
tabaqalarning huquqlarini cheklashdi. Shunday qilib, feodal tuzum shakllanib, jamiyat
qatlamlashuvi kuchaydi.
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
251
Ma’naviy va ilmiy tanazzul.
Imperiya bilan birga yunon-rim madaniyati, fan va
texnologiyalar ham inqirozga uchradi. Ko‘plab kutubxonalar yo‘qoldi, yozuvlar, ilmiy meroslar
unutila boshladi. Ilm-fan faqat cherkovlar va monastirlarda saqlanib qoldi.
Rim merosining saqlanishi va ta’siri.
Shunga qaramay, Rim madaniyati va huquqiy
tizimi to‘laligicha yo‘qolmadi. Rim Katolik cherkovi orqali diniy meros davom ettirildi.
Sharqiy Rim (Vizantiya) imperiyasi esa Yevropada Rimning siyosiy va madaniy merosini bir
necha asr davomida saqlab qoldi. Rim huquqi, til (lotincha), arxitektura va falsafasi G‘arb
sivilizatsiyasiga asos bo‘lib xizmat qildi.
Rim imperiyasining qulashi insoniyat tarixidagi eng muhim sivilizatsion burilishlardan
biri hisoblanadi. Bu hodisa nafaqat bir davlatning tugashi, balki butun bir tarixiy davr — Antik
dunyo tamom bo‘lib, O‘rta asrlar boshlanishiga sabab bo‘lgan global o‘zgarishdir. Rimning
qulashiga olib kelgan omillar ko‘p qirrali bo‘lib, ichki siyosiy beqarorlik, iqtisodiy tanazzul,
axloqiy-ijtimoiy zaiflik va tashqi bosqinlar o‘zaro chambarchas bog‘langan holda harakat
qilgan. Bu tarixiy jarayondan chiqariladigan eng asosiy saboq shundaki, har qanday qudratli
davlat yoki sivilizatsiyaning barqarorligi faqat harbiy kuch yoki boylik bilan emas, balki kuchli
boshqaruv, ijtimoiy birdamlik, adolatli iqtisodiy tizim, madaniy-ma’naviy barqarorlik va
fuqarolik ongining yuksakligi bilan belgilanadi. Rim tajribasi zamonaviy jamiyatlar uchun
ogohlantiruvchi tarixiy dars bo‘lib xizmat qiladi.
Bugungi global siyosiy tizimlar, kuchli davlatlar va jamiyatlar Rim imperiyasi tarixidan
o‘z vaqtida saboq chiqarsa, o‘z taraqqiyotini uzoq muddatli va barqaror asosda qura oladi. Shu
bois, Rimning qulash tarixini o‘rganish nafaqat akademik ahamiyatga, balki amaliy strategik
qadriyatga ham ega.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Grant, Maykl. Rim imperiyasining qulashi. Tarj. nashr, Toshkent, 2012, 356 bet.
2. Gibbon, Edvard. Rim imperiyasining qulash tarixi. Akademnashr, Toshkent, 2010, 2-jildlik.
3. Heather, Peter. The Fall of the Roman Empire: A New History of Rome and the Barbarians.
Oxford University Press, 2006, 576 pages.
4. Jones, A.H.M. The Later Roman Empire, 284–602: A Social Economic and Administrative
Survey. Johns Hopkins University Press, 1986.
5. Starr, Chester G. A History of the Ancient World. Oxford University Press, 1991.
6. Munkler, Herfried. Imperiyalar: Siyosiy va tarixiy tahlil. Qayta ishlangan tarjima, Tashkent,
2018.
7. Berdyev, N. Tarix falsafasi. Ma’naviyat nashriyoti, Toshkent, 2005.
8. Uzbekov, S. Antik sivilizatsiyalar tarixi. O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti, Toshkent,
2021.
9. Britannica Ensiklopediyasi – “Roman Empire” maqolasi, onlayn nashr, 2023.
10. ZiyoNET elektron kutubxonasi – tarixiy manbalar va maqolalar,
