INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
225
QASHQADARYO LYOSS VA LYOSSIMON JINSLARINING HOSIL BO‘LISHIDA
ULARNING TARKIBI HAMDA XOSSALARINING FAZOVIY O‘ZGARUVCHANLIGINING
SHAKLLANISHI TO‘G‘RISIDA
Isomatov Yusuf Pulatovich
dotsent,Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti Olmaliq filiali
Аxmedov Muxammadjaxongir Kidirbaevich
katta o‘qituvchi, muhammadjahongir1983@mail.ru
Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti Olmaliq filiali
Togʻ jinslari xossalarining fazoviy oʻzgaruvchanligini, ularning geneziyasini (hosil
boʻlish), shuningdek, ularning geologik rivojlanish tarixida togʻ jinslarining oʻzgarish
jarayonlarini batafsil geologik tahlil qilmasdan oʻrganib boʻlmaydi. Ushbu nuqtai nazar togʻ
jinslarining xususiyatlari va ularning litogenezi o‘rtasidagi bog‘liqlik haqidagi umumiy qabul
qilingan g‘oyadan kelib chiqadi.
Tog‘ jinslari xususiyatlarining fazoviy o‘zgaruvchanligi nazariyasiga ko‘ra [1], geologik
jismlarning fazoviy litologik tarqalishini, jumladan qatlam qalinligi, struktura, teksturaviy
tuzilishi, tarkibi va fizik-mexanik xususiyatlarining o‘zgaruvchanligi qonuniyatlarini
tushuntiruvchi geostatistik aniq ma’lumotlarni olishga erishish kerak. Bu nazariya o‘z navbatida
tog‘ jinsning litogeneziga asoslangan. Nazariyani talqin qilishda tarixiy va geologik
tushunchalardan va zamonaviy fizik-geografik vaziyatning xususiyatlaridan kelib chiqish kerak,
bu bizga yer bag‘rida tog‘ jinslari holati va xususiyatlarini fazoviy tarqalishi bo‘yicha ularni
baholash natijalarini geologik nuqtai nazardan yanada tushuntirishga imkon beradi.
Qashqadaryoning lyoss va lyossimon jinslaridan Karnab (PLQ
2
kr) hamda Sho‘rquduq
(PLQ
2
sh) prolyuvial geologo-genetik yotqiziqlarining
oʻzgaruvchanlik yoʻnalishi
boʻyicha
prolyuvial lyoss jinslarining qalinligi, litologik tuzilishi, tarkibi va xossalarining ayrim
koʻrsatkichlaridagi oʻzgarishlarni tahlil qildik. Ushbu tahlil mavjud tabiiy qonuniyatini aniqlash
uchun zarur edi. Shu munosabat bilan lyoss tarqalgan maydonda 68 ta shurflar va quduqlar
ma’lumotlari o‘rganildi va bir nechta yo‘nalishlar boʻyicha lyoss va lyossimon jinslar tarqalgan
maydonda izlanishlar olib borildi. Tahlil natijalari quyidagilarni koʻrsatdi: sharqdan g‘arb
tomon yo‘nalishi boʻyicha prolyuvial lyoss jinslarini qalinligi oʻzgarib boradi; g‘arb tomon
yo‘nalishda qalinlikning oshishida umumiy tendentsiya kuzatiladi, bu bizga lyoss hosil bo‘lishi
uchun asosiy materialni prolyuvial tabiati haqida fikr bildirish imkonini beradi. Qalinligining
oshib borishi (oʻzgarishi) sharqdan – tog‘li mintaqadan absalyut balandligi kichik bo‘lgan
hududlar oraligʻida sodir bo‘ladi. Oʻrganilayotgan lyosslarning qalinligini oʻzgarishi yo‘nalishi
chizig‘i bo‘yicha tahlil shuni ko‘rsatadiki, prolyuvial yotqiziqlarning markaziy qismida qalinlik
biroz kamaygan. Xuddi shu Qoʻngʻurtogʻ hududida prolyuvial yotqiziqlarning oxirgi qismida
qalinligi 98 m ekanligi aniqlandi. Yotqiziqlarning bunday notekis joylashishi, shuningdek,
uning umumiy joylashishidan sezilarli o‘zgarishi, ehtimol, neotektonik kuchlarning prolyuvial
lyoss yotqiziqlarning shakllanishiga ta’siri bilan izohlash mumkin. Buning dalili - bu yerda
joylashgan Qoʻngʻurtogʻ, Kasantog‘ va Maymanak tog‘lar yosh antiklinal strukturalarni
o‘rganish bo‘yicha olib borilgan geotektonik va geomorfologik izlanishlar shuni koʻrsatdiki,
oʻrganilayotgan hudud prolyuvial yotqiziqlar hosil boʻlishiga denudatsiya va akkumulyatsiya
jarayonlari sodir boʻlgan [2]. Mualliflarning (Movlonov va boshqalar) ta’kidlashicha, maksimal
qalinlikdagi lyosslar oʻrta to‘rtlamchi davrning birinchi yarmida maydonning markaziy chuqur
qismida to‘plangan, shimoliy va janubiy yo‘nalishlarda esa ularni qalinligi nisbatan ancha kam
yotqizilgan.Tadqiq qilingan hududning markaziy qismida asosan prolyuvial akkumulyatsiya
yotqiziqlari shakllangan.
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
226
Oʻrta toʻrtlamchi davr oxirida Gʻuzordaryo, Tanxazdaryo va boshqa daryolarning quyi
oqimida (Qashqadaryoning chap qirgʻogʻidagi irmoqlari) lyoss yotqiziqlari maksimal qalinlikda
qayd etilgan. Bu hududlarda lyoss yotqiziqlarini litologik tuzilishida qalinligi 2 dan 30 m gacha
bo‘lgan shag‘al qo‘shilgan qum qatlamlari mavjud. Ko‘pgina hollarda ular 70-80 m chuqurlikda
va tog‘ oldi hududlarda 5 m dan 10 m gacha chuqurlikda ushbu qatlamlar qayd etilgan.
Umuman olganda, prolyuvial yotqiziqlarning ustki qatlami qalin tuzilishga ega bo‘lgan
qoʻngʻir-kulrang rangga ega boʻlgan bir jinsli lyossimon jinslardan tashkil topgan boʻlib, ular
supes va suglinoklar bilan ifodalanadi. Xuddi shu yo‘nalishda lyossga o‘xshash jinslar sarg‘ish-
kulrang rangda, makrog‘ovakli hamda ko‘proq chang zarrachalaridan tashkil topgan.
Ikkinchi yo‘nalish prolyuvial yotqiziqlarni hosil qilgan materialni taxminiy tashlash
yo‘nalishi bo‘yicha
shimoliy-shimoli-sharqdan janubi-janubiy-g‘arbga
yo‘naltiril-gan.
Tuzilgan geologik kesmalardan xulosa qilish mumkinki, bu yo‘nalishda prolyuvial yotqiziqlar
qalinligining ortishi kuzatiladi (1-rasm).
Tog‘lardan hozirgi Qashqadaryo vodiysigacha bo‘lgan yo‘nalishdagi litologik kesimda
dag‘al donali materiallar mayda donalilar bilan almashgan. Qum daryoning yuqori qismida
konussimon shakldagi qalinligi 5 m dan 30 m gacha bo‘lgan mayda graviy aralashgan qum
qatlamchalari kuzatiladi. Vodiyning tekislik qismida 40-130 m chuqurlikkacha prolyuvial
yotqiziqlarning ustki qatlami lyoss va lyosssimon jinslarning qatlami bilan ifodalangan. Hozirgi
Qashqadaryo vodiysida joylashgan lyoss jinslari sezilarli darajada yirikg‘ovakli, kamroq
zichlangan va asosan chang zarralaridan iborat (2-rasm).
Shuni ta’kidlash o‘rinliki ushbu hududning yotqiziqlari prolyuvial kelib chiqishga
(genezisi) xosdir. Ular, ehtimol, Qumdaryo prolyuvial oqimlari natijasida hosil bo‘lgan, ayniqsa,
yuqori qismida konussimon shaklda chiqarilgan turli xil yirik donali materiallar bilan oʻzaro
qoʻshilishi hozirgi Qashqadaryo vodiysi boʻylab mintaqaviy xarakterdagi prolyuvial
oqimlarning taʼsiridan dalolat beradi.
Shimoldan janub tomonga
yo‘nalishda prolyuvial yotqiziqlar tuzilishi qalinligi va
xossalari sezilarli darajada o‘zgaradi. Muhim tektonik harakatlar, ya’ni ko‘tarilish va pasayish
ko‘rinishidagi tebranishlar oqim kuchini oshishi va shu bilan birga pasayishi (bukilishi)
kuzatilgan. Bu jarayonlar shuni ko‘rsatadiki, ushbu hudud dastlabki to‘rtlamchi davrdan
boshlab ham mintaqaviy, ham hududiy tektonik ko‘tarilishlarga duchor bo‘lgan, natijada esa
prolyuvial yotqiziqlar yotqizilgan Alpik tektonik harakatlar neogen davri cho‘kindilarining
notekis yuzasining paydo bo‘lishiga olib kelgan va shundan ko‘rinib turibdiki, o‘zgaruvchan
fizik-geografik va geologik-tektonik sharoitlar tufayli prolyuvial yotqiziqlarning maydonlari
boshqacha tuzilishga ega.
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
227
1-rasm. Tog‘li hududdan pasttekislik yo‘nalishi bo‘yicha zarrachalarning o‘zgarishi
Masalan: qum va tuproq (lyossimon) qatlamlarining rang-barang o‘zgarishi bilan
tavsiflanadi. Bu qatlamlar mahalliy prolyuvial oqimlar natijasida hosil bo‘lganligini ko‘rsatadi.
Shunday qilib, neogen yotqiziqlarining qayta notekis shakllanishi, hududning tektonik harakati
bilan bog‘liq. Prolyuvial yotqiziqqlarning qalinligini litologik tarkibida farqlarni mavjudligi
notekis mintaqaviy va mahalliy tektonik o‘zgarishlar bilan belgilanadi.
Bizning tadqiqotlarimiz natijalari prolyuvial yotqiziqlarni hosil qiluvchi materiallarni
keltirilishi shimoli-sharqdan janubi-g‘arbga ikki xil prolyuvial oqim orqali sodir bo‘lgan degan
xulosaga kelishimizga imkon beradi. Ulardan biri mintaqaviy xususiyatga ega boʻlib,
Qashqadaryo yo‘nalishi boʻylab oʻtgan boʻlsa, ikkinchisi mahalliy xususiyatga ega boʻlib,
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
228
janubi-gʻarbiy yoʻnalishda Qumdarayo konussimon yotqiziqlaridan hosil boʻlgan.
Yotqiziqlarning qalinligi, qatlamlarning tuzilishi va boshqa xususiyatlari bir-biridan farq qiladi.
1-rasm. Yer yuzasidan chuqurlik yo‘nalishi bo‘yicha zarrachalar miqdorining o‘zgarishi.
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
229
Bunday farqning mavjudligi Kasantog‘, Qo‘ng‘urtog‘ kabi yosh ko‘tarilgan strukturalarni
Qoratyuba tog‘ tizmasi bilan bog‘laydigan tizma mavjudligi bilan bog‘liq. Dastlabki
ma'lumotlar shuni ko‘rsatadiki, tog‘lardan uzoqlashib daryo havzasi tekisliklariga o‘tgan sayin
yotqiziqlari tarkibida chang zarrachalarini (fraksiyalari) ko‘payishi kuzatiladi. Masalan,
prolyuvial lyoss qatlamlarning yuqori tog‘larga yaqin qismida chang zarrachalarining
(fraksiyalari) o‘rtacha arifmetik qiymati 76,0%, o‘rta qismida 79%, oxirgi qismida 90% gacha
oshadi.
Gil fraksiyalari (zarrachalari) tarkibining ortishi ham tog‘lardan tekislikka bo‘lgan
masofaga qarab o‘zgaradi va tog‘larga yaqinroq bo‘lgan joylarda qum fraksiyasining tarkibi
tekislik qismiga qaraganda ko‘proq aniqlangan.
Karnab (Q
2
kr) kompleksi prolyuvial yotqiziqlarininh g‘ovaklik xususiyatlarining qiymat
ko‘satkichlari tog‘ zonasi yo‘nalishi bo‘yicha yuqori va tog‘ o‘lkanlardan uzoqlashgan sari
kamayishi kuzatiladi. Ularning o‘ziga xos hajmiy zichlik qiymatlari 1,55 dan 1,43 g/sm
3
gacha
va shunga mos ravishda g‘vakligi 55 dan 46% gacha.
Shuningdek ularning boshqa fizikaviy mexanik xususiyatlari ko‘rsatkichlari qiymatlari
ham o‘zgaradi, bu esa o‘z navbatida yer bag‘rida fazoviy o‘zgaruvchanlik xususiyatlarini
baholash uchun zarur geostatistik qonuniyatlarni yaratishga imkonini beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Bondarik G.K. Tog‘ jinslarining muhandislik-geologik xossalarining o‘zgaruvchanligi
nazariyasi asoslari. M . Nedra. 1971 yil.
2. Movlonov G‘.O., Pulatov K.P., Qasimov s.M., Irgashev Yu.I., Isomatov Yu.P. Injenerno-
geologicheskie usloviya Karshinskoy stepi. Tashkent. Izd-vo “Fan”. 1974. 14s.
3. Achilov M.F., Po‘latov K.K. Carnab kompleksining prolyuvial lyoss jinslarining
granulometrik tarkibining chuqurlik bo‘yicha o‘zgaruvchanligi to‘g‘risida // Yosh
geologlarning ilmiy-nazariy konferentsiyasi ma’ruza tezislari. – Toshkent, 1982.
4. Pulatov K.P., Irgashev Yu.I., Isomatov Yu.P. Ob osnovnix faktorax tochnosti prognoza
prosadki lyossovix parod dolin Surxandari i Kashkadari v svyazi s ix irrigasionnim
osvoeniem. Vestnik TashGTU. Tashkent.2004, №3.S.52
5. Irgashev Yu.I., Isomatov Yu.P., Ахmеdоv М.К. Underground waters of Kashkadarya and
surkhandarya oil and gas-bearingartesian pools. “International Engineering Journal for
Resarch Development” www.iejrd.com, Vol. 5, Issue 5, June 2020. Pp. 1-5.
https://doi.org/10.17605/OSF.IO/NH5RC
6. Irgashev Yu.I., Isomatov Yu.P., Ахmеdоv М.К. Influence of technogenic impact on
changes in engineering-geologiacal and hydrogeological conditions of the Kashkadarya
depress and its assessment. Academicia: An International Multidisciplinary Research
Journal https:// saarj.com Vol 10, Issuye 10, October 2020. Page 409-416 Article
https://doi.org/10.5958/2249-7137.2020.01116.7
7. Isomatov Yu.P., Ахmеdоv М.К. Study of properties indicators loess soils of Kashkadarya
by method of mathematical statistics. Arxitektura, muhandislik va zamonaviy
texnologiyalar jurnali ISSN:2181-3469 Jild:02 Nashr:11 2023y 18-21b.
8. Isomatov Yu.P., Ахmеdоv М.К. Qashqadaryo lyoss jinslarining ayrim xossalari
ko‘rsatkichlarini o‘rganishda matematik statistika uslublarini qo‘llash. Navoiy kon-
metallurgiya kombinatining 65 yilligiga bag‘ishlangan Zarafshon vohasini kompleks
innovatsion rivojlantirish yutuqlari, muommolari va istiqbollari IV xalqaro ilmiy-amaliy
anjuman materiallari. 16-17-noyabr 2023-yil 84-bet.
