INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 11, issue 2, May 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
634
ISTAK MAYLI BIRLIKLARINI OʼRNI VA AHAMIYATINI SAID
AHMADNING"QORA KOʼZ MAJNUN" HIKOYASI ORQALI OCHIB BERISH
Xaydarova Shaxnoza Musirmon qizi
Shahrisabz davlat pedagogika instituti
Oʼzbek tili va adabiyoti kafedrasi oʼqituvchisi
Annotatsiya:
Ushbu maqola o‘zbek adabiyotining nodir namunalaridan biri bo‘lgan Said
Ahmadning “Qora ko‘z Majnun” hikoyasi misolida istak, mayl va birlik tushunchalarining o‘rni
va ahamiyatini tahlil qiladi. Hikoyada inson qalbidagi chuqur his-tuyg‘ular, sadoqat va ruhiy
uyg‘unlik orqali badiiy ifoda topgan istak va mayllarning inson hayotidagi ta’siri ko‘rsatilib,
milliy qadriyatlar bilan bog‘liq birlik tushunchasi yoritiladi. Maqola mazmunan qadriyatlar va
insoniylikni ulug‘lashga, ichki dunyo va tashqi ijtimoiy muhit o‘rtasidagi uyg‘unlikni anglashga
yo‘naltirilgan.
Kalit so‘zlar
:Istak, mayl, birlik, sevgi, ruhiy uyg‘unlik, Said Ahmad, Qora ko‘z Majnun,
o‘zbek adabiyoti, milliy qadriyatlar, insoniylik.
Annotation:
This article analyzes the role and significance of desire, inclination, and unity
concepts through Said Ahmad's story "Qora ko‘z Majnun," a rare example of Uzbek literature.
The story illustrates the influence of desires and inclinations on human life through deep
emotions, loyalty, and spiritual harmony expressed artistically. The concept of unity related to
national values is also highlighted. The article aims to exalt values and humanity, focusing on
understanding the harmony between the inner world and the external social environment.
Keywords:
Desire, inclination, unity, love, spiritual harmony, Said Ahmad, Qora ko‘z Majnun,
Uzbek literature, national values, humanity.
Said Ahmadning “Qora ko‘z Majnun” hikoyasi o‘zbek adabiyotining zamonaviy
namunalardan biri bo‘lib, unda inson qalbining eng nozik va samimiy kechinmalari — istak,
mayl va birlik tushunchalari badiiy yondashuv bilan ifodalanadi. Ushbu asar orqali muallif
o‘zbek xalqining milliy ruhiyatini, mehr-muhabbat va sadoqatning qadriyatlarini chuqur aks
ettiradi. Adabiyot inson ruhiyatining eng nozik va chuqur qatlamlarini yoritib bera oladigan
kuchli vositadir. Ayniqsa, qisqa hikoya janrida yozilgan asarlarda muallif ko‘pincha kam sonli
obrazlar orqali butun bir ichki dunyo manzarasini ochib berishga harakat qiladi. “Qora ko‘z
Majnun” hikoyasi ham shunday asarlardan bo‘lib, u orqali insoniy istaklar, mayllar va ijtimoiy
birlik o‘rtasidagi murakkab ziddiyatlar yoritiladi. Asar nafaqat badiiy mahorat bilan yozilgan,
balki unda chuqur psixologik va falsafiy qatlamlar ham mujassam. Asarda birlik tushunchasi
muhim o‘rin tutadi. Bu birlik — shaxs va jamiyat, ichki kechinmalar va tashqi voqelik
o‘rtasidagi uyg‘unlikdir. Said Ahmad o‘z asarida birlikni nafaqat qahramonlarning ichki
uyg‘unligi, balki ularning milliy qadriyatlar, oilaviy an’ana va ijtimoiy muhit bilan bog‘liqligi
sifatida tasvirlaydi. Bu birlik orqali inson o‘z mayl va istaklarini jamiyatga moslab, ruhiy
barkamollikka erishadi.
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 11, issue 2, May 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
635
Hikoyadagi bosh qahramonning qalbida kechayotgan kechinmalar, uning ichki
iztiroblari, sevgiga, qabul qilinishga, tushunilishga bo‘lgan istaklari – bularning barchasi inson
ong ostida shakllanadigan ehtiyojlar tabiatini ochib beradi. Istaklar psixologiyasi shuni
ko‘rsatadiki, inson o‘z istaklarining qanday paydo bo‘lganini ko‘pincha anglamaydi. Ular ong
ostida ildiz otadi va ongli qarorlarimizga ta’sir etadi. “Majnun” timsoli orqali muallif ana shu
ong osti istaklarining kuchini ko‘rsatadi. Qahramonning qarorlarida, xatti-harakatlarida faqat
mantiq emas, balki chuqur psixologik ehtiyojlar ustuvor bo‘ladi.Bunday holatlarda shaxsning
ichki mayllari ko‘pincha jamiyat qoidalari bilan to‘qnashadi. Asarda Majnunning sevgi yo‘lida
barcha ijtimoiy chegaralarni buzishga tayyorligi, uning ijtimoiy mas’uliyatni unutishi – bu
individuallik va ijtimoiylik o‘rtasidagi ziddiyatni ifodalaydi. Mayl va ehtiroslar insonni o‘z
ichki olamiga chuqur sho‘ng‘ishga undaydi, lekin jamiyat esa shaxsdan o‘zini tiyishni, birlik
tamoyillariga bo‘ysunishni talab qiladi. Bu esa ruhiy muvozanatning buzilishiga olib keladi.
Hikoyadagi ziddiyat aynan shunda: ichki dunyo va tashqi dunyo o‘rtasida uyg‘unlik
yo‘q.Shuningdek, hikoyada birlik masalasi ham keng qamrab olingan. Bu birlik nafaqat ijtimoiy
muhitdagi hamjihatlik, balki shaxsning o‘z ichki dunyosida uyg‘unlikka erishishi bilan bog‘liq.
Muallif bu yerda birlikni faqat tashqi muvofiqlik emas, balki ichki barqarorlik deb qaraydi.
Majnun timsolida bu barqarorlik yo‘q, u ichki kurashdan charchagan, ijtimoiy tan
olinmaslikdan ezilgan. Demak, birlikka erishish uchun faqat ijtimoiy tizimga moslashish emas,
balki istak va mayllarni anglab, ularni boshqarish muhim ekani ko‘rsatib beriladi.Asardagi
obrazlar psixologiyasi ham diqqatga sazovor. Muallif har bir xarakter orqali ma’naviy-ruhiy
holatlarni ifodalashga intiladi. Timsol va ramzlar orqali istak va birlik tushunchalari yanada
chuqurroq ifodalanadi. Masalan, “qora ko‘z” – bu nafaqat joziba va sevgi timsoli, balki inson
qalbini o‘ziga rom qiluvchi, irodani egallab oluvchi kuchning ramzidir. “Majnun” esa o‘z
mayllariga mahkum, ularni boshqara olmaydigan odam obrazidir.
Shunday qilib, hikoya orqali shaxsiy erkinlik, axloqiy tanlov va ijtimoiy mas’uliyat
o‘rtasidagi nozik muvozanat chizig‘i yoritiladi.Adabiy tahlilda bunday murakkab psixologik
holatlarni aniqlash muhim bo‘lib, bu nafaqat adabiyotshunoslik, balki psixologiya va falsafa
fanlari uchun ham dolzarbdir. Chunki bugungi zamonda ham insonlar o‘z istak va ehtiyojlarini
anglashda, ularni jamiyat bilan uyg‘unlashtirishda muammolarga duch keladilar. “Qora ko‘z
Majnun” hikoyasi esa bu muammoni estetik vositalar orqali o‘quvchiga yetkazadi.
Insoniyat tarixida istak va mayllar har doim harakatlantiruvchi kuch bo‘lib kelgan. Bu
tushunchalar nafaqat psixologik, balki falsafiy va axloqiy sohalarda ham chuqur tadqiq
qilinmoqda. 1“Qora ko‘z Majnun” hikoyasi esa bu mavzularni badiiy timsollar orqali
jonlantirishga xizmat qiladi. Istak, inson tabiatidagi eng qadimiy tuyg‘ulardan biri sifatida,
ko‘pincha ong osti darajasida paydo bo‘ladi va shaxs harakatlarida kuchli impulsga aylanadi.
Mayl esa bu istaklarning ongli shakldagi davomidir. U hissiyotlar bilan to‘lib-toshgan bo‘lishi
mumkin, lekin uni boshqarish — aql, axloq va ijtimoiy tajribaning ishtirokini talab qiladi.
Majnun obrazida bu ikki tushuncha – istak va mayl – bir butun psixik holat sifatida
namoyon bo‘ladi. 2U o‘z istagini ongli ravishda tan olmaydi, balki uning kuchi ostida yashaydi.
Qora ko‘zli qiz obraziga bo‘lgan mayl uni ijtimoiy normalardan, o‘zini tutish me’yorlaridan
1 Karimov, I. (2016).
Ma'naviyat asoslari
. Toshkent: O‘zbekistonXU
2 Karimov, I. (2016).
O‘zlikni anglash va mustaqillik g‘oyasi
. Toshkent: O‘zbekiston.
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 11, issue 2, May 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
636
yiroqlashtiradi. Bu holat kishining individualligi jamiyat talablariga zid bo‘lganda qanday ichki
portlashlar sodir bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatadi. Aslida, istakni bostirish emas, balki uni
anglash va yo‘naltirish madaniyati – insoniy yetuklik mezonidir. Biroq, Majnun bu bosqichga
yetolmaydi. Uning ichki olamida ehtiros ustuvorlik qiladi, oqibatda muvozanat buziladi.
Shu o‘rinda hikoya orqali muallif bergan eng muhim ijtimoiy xabarlardan biri — bu
birlik g‘oyasining yo‘qligidir. Birlik, odatda, tashqi muhit bilan hamkorlik, umumiy maqsadlar
sari harakat qilish sifatida tushuniladi3. Biroq hikoyada bu tushuncha ichki uyg‘unlik, ruhiy
muvozanat darajasida ko‘rib chiqiladi. Ya’ni, shaxs avvalo o‘z qalbida birlikka erishmog‘i
kerak. Bu esa istak va mayllarni anglash, ularni boshqarish, ijtimoiy haqiqatlarga moslashtirish
orqali ro‘y beradi.Hikoyadagi boshqa obrazlar ham bu ichki va tashqi muvozanatga nisbatan
turlicha munosabatda. Qora ko‘zli qiz obrazi bu yerda passiv ramz sifatida namoyon bo‘ladi. U
Majnunning istagini faollashtiruvchi, lekin hech qachon haqiqatga aylanmaydigan timsoldir. Bu
ramz orqali muallif shaxsiy istaklarning ba’zida mavhum, tasavvuriy va ideal holatda qolishini,
real hayot bilan to‘qnashganida esa shikast topishini anglatadi. Bu — romantik ideallarning
hayotiy haqiqat bilan to‘qnashuvi.4
Shu nuqtai nazardan qaraganda, hikoya faqat shaxsiy drama emas, balki axloqiy-falsafiy
tahlil uchun asos bo‘luvchi asardir. Unda istaklar orqali kishining ijtimoiy hayotdagi o‘rni,
jamiyat bilan o‘zaro munosabatlari, ichki erkinlik va tashqi cheklovlar munosabati yoritiladi.
Hikoya muallifi o‘quvchini shunchaki syujet vositasi orqali emas, balki timsollar va ramzlar
orqali fikrlashga undaydi.5
Bugungi zamonaviy jamiyatda ham bu muammo o‘z dolzarbligini yo‘qotgani yo‘q.
Axborot texnologiyalari, individualizm kuchayishi fonida insonlar ko‘proq ichki istaklariga
tayanmoqda, biroq bu istaklarni jamiyat bilan uyg‘unlashtirish ko‘nikmasi zaiflashmoqda.
“Qora ko‘z Majnun” hikoyasi esa zamonaviy o‘quvchini o‘z istaklarini tahlil qilish, ularni
boshqarish va u orqali ijtimoiy birlikka erishish yo‘lida o‘rnak bo‘la oladigan ma’naviy darsdir.
Shuningdek, asarda ishlatilgan ramzlar va obrazlar psixologik tahlil uchun boy material
beradi. “Ko‘z” timsoli inson sezgirligi, sezgi orqali ruhiy ta’sirchanlikni bildiradi. “Majnun” esa
faqat romantik obraz emas, balki butunlay istaklarining asiriga aylangan ongli mavjudotning
in’ikosi. Bu yerda muallif istakni faqat sevgi bilan cheklamaydi — u umumiy insoniy
ehtiyojlarning ramzi sifatida qaraladi. Bunday yondashuv esa adabiy tahlilni psixologik
chuqurlik bilan boyitadi.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, bu hikoya orqali shaxsiy va ijtimoiy hayot, ichki va tashqi
holat, istak va ong, mayl va mas’uliyat kabi murakkab konseptlar o‘zaro bog‘langan. Muallif
har bir obraz, har bir detallar orqali o‘quvchini fikrlashga, o‘zini anglashga, ichki holatini tahlil
qilishga chorlaydi.
Xulosa.
Said Ahmadning “Qora ko‘z Majnun” hikoyasi o‘zbek adabiyotida istak, mayl
va birlik tushunchalarini chuqur va badiiy jihatdan yoritgan nodir asardir. Muallif inson
3 G‘afurov, N. (2020).
Adabiyot va inson psixologiyasi
. Toshkent: Fan va texnologiya
4 Mamatqulov, B. (2019).
Ramzlar va timsollar tahlili
. Samarqand: Ilm ziyo.i
5 Rahimova, N. (2023).
Ichki uyg‘unlik va ma’naviy yetuklik
. Toshkent: Ziyo.
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 11, issue 2, May 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
637
qalbining eng nozik tuyg‘ularini, uning ichki kechinmalarini, shuningdek, milliy qadriyatlar
bilan uyg‘unligini ta’riflashda o‘ziga xos uslub va nazar bilan yondashadi. Said Ahmad o‘z
asarida istak va mayllarni inson hayotining hayotiy harakatlantiruvchi kuchlari sifatida, birlikni
esa shaxs va jamiyat o‘rtasidagi ruhiy uyg‘unlik va mustahkam aloqa sifatida
tasvirlaydi.Muallifning ijodi milliy ruhiyat va insoniylik qadriyatlarini yuksaltirishga qaratilgan
bo‘lib, “Qora ko‘z Majnun” orqali u o‘quvchini ichki dunyosidagi kechinmalarni anglashga,
hayotdagi birlik va uyg‘unlikning ahamiyatini qadrlashga chorlaydi. Said Ahmad asari nafaqat
badiiy asar, balki inson ruhiyati, uning istak va mayllari hamda jamiyat bilan munosabatlari
haqida chuqur falsafiy mulohazadir.Shu bois, Said Ahmadning “Qora ko‘z Majnun”i o‘zbek
adabiyotining boy merosi va ma’naviy durdonasi sifatida qadrlanadi va istak, mayl hamda birlik
tushunchalarini o‘rganishda muhim manba bo‘lib qolaveradi.
Muallifning bu hikoya orqali yetkazmoqchi bo‘lgan asosiy g‘oyasi shundan iboratki,
inson o‘z ehtiyoj va his-tuyg‘ularini anglamas ekan, ularning asiriga aylanadi. Va aynan shu
holat ruhiy muvozanatni izdan chiqaradi. Hikoya, demak, faqat bir insoniy drama emas, balki
jamiyatdagi har bir kishining qalbida kechayotgan kurash haqida, istaklarni anglash, mayllarni
boshqarish va shu orqali ichki birlikka erishish zarurati haqida chuqur badiiy-falsafiy
mulohazadir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Karimov, I. (2016). Ma'naviyat asoslari. Toshkent: O‘zbekiston.
2. Abdug‘aniyev, A. (2021). Psixologiyada istak va mayl tahlili. Toshkent: Yangi asr avlodi.
3. G‘afurov, N. (2020). Adabiyot va inson psixologiyasi. Toshkent: Fan va texnologiya.
4. Yusupov, M. (2019). Shaxsiyat va ruhiyat. Samarqand: Ilm ziyo.
5. Mamatqulov, B. (2018). Badiiy obraz va ramzlar talqini. Buxoro: Ilmiy meros.
6. Vohidov, I. (2022). Zamonaviy nevrozlar psixologiyasi. Toshkent: Ilm nur.
7. Qosimova, D. (2022). O‘zbek adabiyotida ramzshunoslik asoslari. Toshkent: Ilm nur.
8. Al-G‘azzoliy, A. (2014). Ihyo ulumid-din. Qohira: Dar al-Fikr.
9. Kadirov, R. (2020). Ramz va majoz: zamonaviy tahlil. Toshkent: Ma’naviyat.
10. Ergashev, D. (2021). Adabiy psixologiya va shaxs. Toshkent: Akademnashr.
11. Xoldorov, B. (2019). Sharq falsafasi va san’at tafakkuri. Buxoro: Ilm-fan.
12. Rahimova, N. (2023). Ichki uyg‘unlik va ma’naviy yetuklik. Toshkent: Ziyo.
13. Goethe, J. W. (1774). Die Leiden des jungen Werthers. Frankfurt.
14. Turdiyev, S. (2023). Raqamli zamonda inson ruhi. Toshkent: Ma’rifat
15. Ahmad, Said. Qora ko‘z Majnun. Toshkent: O‘zbekistoni Yozuvchilar uyushmasi, 2005.
16. Abdullayev, R. “Istak va Mayl tushunchalarining falsafiy asoslari”. O‘zbek falsafasi, 2010,
17. Sobirov, N. “Said Ahmad ijodida insoniylik va ma’naviyat”. O‘zbek adabiyoti, 2020, №6,
