INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 11, issue 1, April 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
565
S.Yusupova
Toshkent davlat yuridik universiteti
magistratura bosqich talabasi
RAQAMLI JINOYATLAR TERGOVIDA ELEKTRON ODIL SUDLOV TIZIMINING
XALQARO INTEGRATSIYASI
Annotatsiya:
Ushbu maqola zamonaviy dunyoda tobora dolzarb ahamiyat kasb etayotgan
raqamli jinoyatlar tergovida xalqaro hamkorlikning o‘rni va elektron odil sudlov tizimlarining
integratsiyasi masalalarini yoritib beradi. Kiber jinoyatlarning transmilliy tabiati ushbu
jinoyatlarga qarshi kurashda davlatlararo hamkorlikni talab qiladi. Maqolada raqamli dalillarni
to‘plash, almashish va taqdim etish jarayonlarida elektron odil sudlov tizimlarining roli, xalqaro
huquqiy asos va milliy qonunchilik o‘rtasidagi munosabatlar, shuningdek, O‘zbekiston
Respublikasining ushbu sohadagi islohotlari tahlil qilingan. Tadqiqot natijasida kiber jinoyatlarni
samarali tergov qilish uchun xalqaro hamkorlikni mustahkamlash va elektron odil sudlov
tizimlarini takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Kalit so‘zlar:
kiber jinoyatlar, xalqaro hamkorlik, transmilliy jinoyatlar, elektron odil sudlov,
sud jarayonlarini raqamlashtirish.
Kirish
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadal rivojlanishi hamda global
raqamlashtirishning kengayishi kiber jinoyatchilik ko‘lamining oshishiga sabab bo‘lmoqda.
BMTning ma’lumotlariga ko‘ra, har yili kiber jinoyatlar orqali global iqtisodiyotga 1 trillion
dollardan ortiq zarar yetkazilmoqda1. Raqamli makonning chegarasizligi va jinoyatchilarning
yuqori texnologik imkoniyatlari an’anaviy huquqni muhofaza qilish usullarining samaradorligini
pasaytirmoqda. Bu esa kiber jinoyatlar sohasida xalqaro hamkorlikni va elektron odil sudlov
mexanizmlarini takomillashtirish zaruriyatini keltirib chiqarmoqda.
Kiber jinoyatlar transmilliy xususiyatga ega bo‘lib, jinoyatchi, jabrlanuvchi va jinoyat
sodir etilgan server turli davlatlarda joylashgan bo‘lishi mumkin. Bu holat jinoyatlarni tergov
qilish jarayonida yurisdiksiya muammolarini keltirib chiqaradi. Bunday murakkab vaziyatlarda
elektron odil sudlov tizimlari va xalqaro hamkorlik mexanizmlari muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘zbekiston Respublikasi 2021-2030 yillarga mo‘ljallangan “Raqamli O‘zbekiston”
strategiyasi doirasida sud-huquq tizimini raqamlashtirish va kiber xavfsizlikni ta’minlash
bo‘yicha muhim islohotlarni amalga oshirmoqda2. Bu islohotlar O‘zbekistonning xalqaro
hamjamiyat bilan kiber jinoyatchilikka qarshi kurashda hamkorlikni rivojlantirishga qaratilgan
sa’y-harakatlarining bir qismidir.
Ushbu maqolada raqamli jinoyatlar tergovida elektron odil sudlov tizimining xalqaro
integratsiyasi masalalari kompleks o‘rganiladi. Tadqiqot doirasida xalqaro huquqiy hujjatlar,
ilg‘or xorijiy tajriba va O‘zbekiston qonunchiligidagi mavjud normalar tahlil qilinadi.
Kiber jinoyatlarni tergov qilishda xalqaro hamkorlikning huquqiy asoslari
Kiber jinoyatchilikka qarshi kurashning xalqaro-huquqiy
1 BMT Bosh Assambleyasining “Axborot va kommunikatsiya texnologiyalaridan jinoiy maqsadlarda foydalanishga
qarshi kurash to‘g‘risida”gi Rezolyutsiyasi
2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Raqamli O‘zbekiston-2030 strategiyasini tasdiqlash va uni samarali
amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” Farmoni
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 11, issue 1, April 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
566
mexanizmlari
Kiber jinoyatchilikka qarshi kurashning asosiy xalqaro huquqiy asosi sifatida 2001 yilda
qabul qilingan Budapeshtda imzolangan “Kompyuter jinoyatlari to‘g‘risida”gi Konventsiya
(Kiber jinoyatchilik to‘g‘risidagi Konventsiya) hisoblanadi. Ushbu konventsiya kiber
jinoyatlarning turlarini, ularni tergov qilish bo‘yicha protsessual normalarni va xalqaro
hamkorlik masalalarini tartibga soladi. Bugungi kunda 70 dan ortiq mamlakatlar ushbu
konventsiyaga qo‘shilgan bo‘lib, ularga Amerika Qo‘shma Shtatlari, Yaponiya va Yevropa
Ittifoqi a’zo davlatlari kiradi.
Konventsiyaning 23-35-moddalarida xalqaro hamkorlikning asosiy mexanizmlari
belgilangan. Jumladan, 25-moddada o‘zaro huquqiy yordam ko‘rsatish masalalari, 31-moddada
elektron ma’lumotlarni zudlik bilan saqlash to‘g‘risida so‘rov yuborish, 32-moddada esa
ommaviy ma’lumotlarga transchegaraviy kirish masalalari ko‘rib chiqilgan3. Shuningdek,
konventsiyada ekstraditsiya, birgalikda tergov guruhlarini tashkil etish va 24 soat davomida
ishlaydigan aloqa punktlarini yaratish masalalari ham tartibga solingan
Yevropa Ittifoqida kiber jinoyatchilikka qarshi kurashning qo‘shimcha mexanizmlari
yaratilgan. 2016 yilda qabul qilingan “Raqamli dalillar to‘g‘risida Yevropa Buyrug‘i” davlatlar
o‘rtasida elektron dalillarni almashish jarayonini soddalashtirgan4. Bu hujjat asosida, bir davlat
huquqni muhofaza qiluvchi organlari boshqa davlat hududida joylashgan xizmat ko‘rsatuvchi
provayderlardan bevosita ma’lumot so‘rab olish huquqiga ega bo‘ladilar.
BMT doirasida ham kiber jinoyatlar bo‘yicha hamkorlikni rivojlantirish yo‘nalishida faol
ishlar olib borilmoqda. 2019 yilda BMT Bosh Assambleyasi “Kiber jinoyatchilikka qarshi
kurash to‘g‘risida”gi yangi global konventsiyani ishlab chiqish bo‘yicha maxsus qo‘mita tuzish
to‘g‘risida qaror qabul qildi5. Ushbu hujjat butun dunyo miqyosida kiber jinoyatchilikka qarshi
kurashning huquqiy asoslarini yanada kengaytirishga qaratilgan.
Xalqaro hamkorlikning amaliy mexanizmlari
Kiber jinoyatchilikka qarshi kurashda nafaqat huquqiy mexanizmlar, balki amaliy
hamkorlik institutlari ham muhim rol o‘ynaydi. Bu borada xalqaro tashkilotlar, jumladan,
Interpol va Yevropol katta ahamiyatga ega.
Interpol doirasida 2015 yilda Singapurda Global innovatsiyalar kompleksi (IGCI) tashkil
etilgan bo‘lib, u kiber jinoyatlarni aniqlash va tergov qilish bo‘yicha global markaz vazifasini
bajaradi6. IGCI doirasida amal qiladigan “Cyber Fusion Centre” dunyoning barcha
mintaqalaridan kiber tahdidlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni yig‘adi va tahlil qiladi.
Yevropol tarkibida 2013 yilda tashkil etilgan Kiberjinoiy makon bo‘yicha Yevropa
markazi (EC3) ham muhim ahamiyatga ega. Ushbu markaz Yevropa Ittifoqi davlatlari o‘rtasida
kiber jinoyatlarni tergov qilish bo‘yicha hamkorlikni muvofiqlashtiradi7. EC3 doirasida J-CAT
(Joint Cybercrime Action Taskforce) nomli birgalikda tergov guruhi tashkil etilgan bo‘lib, u
murakkab kiber jinoyatlarni tergov qilish bo‘yicha operativ hamkorlikni ta’minlaydi.
Osiyo mintaqasida ham kiber jinoyatchilikka qarshi kurash bo‘yicha hamkorlik
mexanizmlari rivojlanmoqda. Jumladan, Shanxay Hamkorlik Tashkiloti doirasida “Axborot
3 Kompyuter jinoyatlari to‘g‘risidagi Konventsiya (Budapesht konventsiyasi)
4 Yevropa Ittifoqining “Raqamli dalillar to‘g‘risida Yevropa Buyrug‘i to‘g‘risida”gi 2016/680 Direktiva
5 BMT Bosh Assambleyasining “Axborot va kommunikatsiya texnologiyalaridan jinoiy maqsadlarda foydalanishga
qarshi kurash to‘g‘risida”gi Rezolyutsiyasi
6 Interpol Global innovatsiyalar kompleksi (IGCI) to‘g‘risida ma’lumot
7 https://www.europol.europa.eu/about-europol/european-cybercrime-centre-ec3
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 11, issue 1, April 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
567
xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha hamkorlik to‘g‘risida”gi Bitim imzolangan8. ASEAN doirasida
esa 2017 yilda “Kiber xavfsizlik bo‘yicha ministrlar konferensiyasi” tashkil etilgan bo‘lib,
mintaqada kiber tahdidlarga qarshi birgalikda kurashish masalalari muhokama qilingan.
Elektron odil sudlov tizimlari: xalqaro tajriba va milliy amaliyot
Elektron odil sudlovning zamonaviy modellari va ularning integratsiyasi
Elektron odil sudlov (E-justice) tizimi – sud ishlarini yuritish, hujjatlarni almashish, sud
majlislarini o‘tkazish va qarorlarni qabul qilish jarayonlarini raqamlashtirish orqali odil sudlovni
yanada samarali va shaffof ta’minlashga qaratilgan tizimdir. Zamonaviy sharoitda, ayniqsa kiber
jinoyatlarni tergov qilish va sud muhokamasi jarayonlarida, elektron odil sudlov tizimlari muhim
ahamiyat kasb etmoqda.
Yevropa Ittifoqida 2018 yilda “E-justice” strategiyasi qabul qilingan bo‘lib, uning asosiy
maqsadi a’zo davlatlarning sud tizimlarini integratsiyalash va fuqarolarga transchegaraviy
huquqiy xizmatlarni taqdim etishdir9. Ushbu strategiya doirasida yaratilgan “European e-Justice
Portal” platformasi orqali fuqarolar va yuristlar boshqa davlatlarning qonunchiligi, sud amaliyoti
va huquqiy yordam mexanizmlari to‘g‘risida ma’lumot olish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
AQShda “Federal Case Management/Electronic Case Files” (CM/ECF) tizimidan
foydalaniladi. Bu tizim federal sudlarga elektron tarzda hujjatlarni taqdim etish, sud ishlarini
boshqarish va sud qarorlarini e’lon qilish imkonini beradi. CM/ECF tizimi bilan birgalikda,
“Public Access to Court Electronic Records” (PACER) platformasi fuqarolarga sud hujjatlariga
masofadan turib kirish imkonini beradi10.
Singapur elektron odil sudlov sohasida eng ilg‘or davlatlardan biri bo‘lib, Singapurda
2013 yilda joriy etilgan “Electronic Filing System” (EFS) va 2020 yilda takomillashtirilgan
“Integrated Electronic Litigation System” (iELS) platformalari sud jarayonlarini to‘liq
raqamlashtirish imkonini bergan11. Bu tizimlar orqali advokatlar va fuqarolar sud hujjatlarini
onlayn taqdim etish, sud majlislarini videokonferentsiya shaklida o‘tkazish va sud qarorlarini
elektron tarzda olish imkoniyatiga ega.
O‘zbekistonda ham elektron odil sudlov tizimini rivojlantirish borasida sezilarli ishlar
amalga oshirilmoqda. 2020 yilda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Sud hokimiyati
organlari faoliyatini raqamlashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori qabul qilindi12. Ushbu
qarorga muvofiq, “E-SUD” elektron sud tizimi takomillashtirildi, sud majlislarini
videokonferensaloqa rejimida o‘tkazish amaliyoti joriy etildi va “Adliya organlari va sudlar
faoliyatini raqamlashtirish bo‘yicha 2020-2023 yillarga mo‘ljallangan dasturi” ishlab chiqildi.
O‘zbekistonning “E-SUD” tizimi fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlarga murojaat qilish, sud
hujjatlarini elektron shaklda taqdim etish va sud qarorlarini olish imkonini beradi13. Jinoyat
ishlari bo‘yicha esa “E-XSUD” tizimi joriy etilgan bo‘lib, u tergov va sud organlariga jinoyat
ishlarini elektron shaklda yuritish imkonini beradi.
Raqamli dalillarni almashish va ularning sud jarayonida qo‘llanilish masalalari
8 Shanxay Hamkorlik Tashkilotining “Axborot xavfsizligini ta'minlash bo‘yicha hamkorlik to‘g‘risida”gi Bitimi
9 Cole J., Brown C. "International Cooperation in Cybercrime Investigations: Challenges and Opportunities"
10 https://www.uscourts.gov/court-records/file-a-case-cm-ecf/faqs-case-management-electronic-case-files-cm-
ecf
11 https://www.judiciary.gov.sg/singapore-international-commercial-court/forms-and-services/electronic-filing-
service
12 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Sud hokimiyati organlari faoliyatini raqamlashtirish chora tadbirlari
to‘g‘risida”gi Qarori https://lex.uz/uz/docs/-4979896
13 Umarov A. “O‘zbekistonda “E-SUD” tizimining rivojlanish bosqichlari va istiqbollari”
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 11, issue 1, April 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
568
Kiber jinoyatlarni tergov qilish jarayonida raqamli dalillarni to‘plash, saqlash, almashish
va sud jarayonida taqdim etish masalalari alohida ahamiyatga ega. Raqamli dalillar o‘z tabiatiga
ko‘ra an’anaviy dalillardan farqlanadi – ular oson o‘zgartirilishi, yo‘qotilishi yoki nusxalanishi
mumkin. Shuning uchun ularni to‘plash va taqdim etish jarayonlari maxsus protsessual
qoidalarga asoslanishi lozim.
Yevropa Ittifoqida 2016 yilda “Elektron dalillar to‘g‘risida”gi Direktiva qabul qilingan14
bo‘lib, u a’zo davlatlar o‘rtasida raqamli dalillarni almashish standartlarini belgilaydi. Ushbu
direktiva asosida yaratilgan “Evidence" platformasi davlatlar o‘rtasida raqamli dalillarni xavfsiz
almashish imkonini beradi.
AQShda raqamli dalillarni to‘plash va taqdim etish masalalari Federal jinoyat-protsessual
kodeksining 41-moddasida tartibga solingan. Bu modda asosida, federal tergovchilar elektron
axborotni to‘plash uchun maxsus order ("warrant") olishlari mumkin. Shuningdek, AQSh Adliya
vazirligi tomonidan “Raqamli dalillarni to‘plash bo‘yicha qo‘llanma” ishlab chiqilgan bo‘lib, u
tergovchilarga amaliy ko‘rsatmalar beradi15.
Yaponiyada 2012 yilda “Kompyuterga ruxsatsiz kirishni taqiqlash to‘g‘risida”gi Qonun
qabul qilingan bo‘lib, u raqamli dalillarni to‘plash va saqlash tartibini belgilaydi16. Ushbu qonun
asosida, tergovchilar internet provayderlardan ma’lumotlarni so‘rab olish va kompyuter
tizimlariga kirish uchun sud orderini olishlari mumkin.
O‘zbekistonda raqamli dalillarni to‘plash va taqdim etish masalalari Jinoyat-protsessual
kodeksining 81, 87, 199-moddalarida tartibga solingan17. Biroq, kiber jinoyatlarni tergov qilish
xususiyatlarini hisobga olib, 2021 yilda O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining
“Jinoyat ishlarini ko‘rishda raqamli dalillardan foydalanish to‘g‘risida”gi Qarori qabul
qilingan18 bo‘lib, ushbu qaror raqamli dalillarni to‘plash, tekshirish va baholash tartib-
qoidalarini belgilaydi.
Xalqaro miqyosda raqamli dalillarni almashish masalalari Budapesht konventsiyasining
29-35-moddalarida tartibga solingan19[3]. Bu moddalar asosida, bir davlat tergov organlari
boshqa davlat hududida joylashgan raqamli dalillarni so‘rab olish uchun o‘zaro huquqiy yordam
mexanizmidan foydalanishlari mumkin.
Kiber jinoyatlarni tergov qilishda sud-ekspertiza faoliyatini xalqarolashtirish
Kiber jinoyatlarni samarali tergov qilish zamonaviy sud-ekspertiza texnologiyalarini
qo‘llashni talab etadi. Raqamli sud-ekspertiza (Digital forensics) zamonaviy kiber jinoyatlarni
tergov qilishning ajralmas qismi hisoblanadi. Bu sohadagi xalqaro hamkorlik tergovning
samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Yevropa Ittifoqida Yevropol tarkibida “European Cybercrime Centre” (EC3)20 doirasida
raqamli sud-ekspertiza laboratoriyasi tashkil etilgan bo‘lib, bu laboratoriya a’zo davlatlarga
14http://mtsudex.uz/Files/%D0%8E%D0%B7%D0%B1%D0%B5%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%B
D_%D1%81%D1%83%D0%B4_%D1%8D%D0%BA%D1%81%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%B7%D0
%B0%D1%81%D0%B8_14_%D1%81%D0%BE%D0%BD.pdf
15 https://www.justice.gov/criminal/criminal-ccips
16 Japan. Act on Prohibition of Unauthorized Computer Access
17 O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi https://lex.uz/mact/-111460
18 O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining “Jinoyat ishlarini ko‘rishda raqamli dalillardan foydalanish
to‘g‘risida”gi Qarori
19 Kompyuter jinoyatlari to‘g‘risidagi Konventsiya (Budapesht konventsiyasi) https://rm.coe.int/1680081561
20 Yevropa Ittifoqida Yevropol tarkibida “European Cybercrime Centre” (EC3)
https://www.europol.europa.eu/about-europol/european-cybercrime-centre-ec3
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 11, issue 1, April 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
569
murakkab kiber jinoyatlarni tergov qilishda texnik yordam ko‘rsatadi, ekspertiza tadqiqotlarini
o‘tkazadi va yangi texnologiyalarni ishlab chiqadi.
AQShda Federal Tergov Byurosi (FBI) tarkibida “Regional Computer Forensics
Laboratory” (RCFL) tarmog‘i tashkil etilgan bo‘lib, u raqamli dalillarni tadqiq qilish bo‘yicha
keng qamrovli xizmatlar ko‘rsatadi21. RCFL laboratoriyalari AQShning turli shtatlarida
joylashgan bo‘lib, ular mahalliy huquqni muhofaza qiluvchi organlarga ham yordam ko‘rsatadi.
Xalqaro miqyosda INTERPOL tarkibida “Digital Forensics Laboratory” faoliyat
ko‘rsatadi22. Bu laboratoriya a’zo davlatlarga raqamli dalillarni tadqiq qilish bo‘yicha texnik
yordam ko‘rsatadi, xalqaro treninglar o‘tkazadi va eng ilg‘or tajribalarni almashish platformasi
sifatida xizmat qiladi.
O‘zbekistonda ham raqamli sud-ekspertiza sohasini rivojlantirishga katta e’tibor
qaratilmoqda. 2019 yilda O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi qoshidagi X. Sulaymonova
nomidagi Respublika sud ekspertizasi markazida “Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va
raqamli dalillar ekspertizasi” bo‘limi tashkil etildi. Bu bo‘lim kompyuter tizimlarini, mobil
qurilmalarni va boshqa elektron uskunalarni tekshirish, raqamli dalillarni tiklash va tahlil qilish
bo‘yicha ekspertiza tadqiqotlarini o‘tkazadi.
O‘zbekistonda kiber jinoyatlar tergovida elektron odil sudlov tizimining rivojlanish
istiqbollari
O‘zbekiston qonunchiligini xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish
O‘zbekiston kiber jinoyatchilikka qarshi kurash va elektron odil sudlov tizimini
rivojlantirish bo‘yicha xalqaro standartlarga muvofiq milliy qonunchilikni takomillashtirmoqda.
Bu borada qator muhim qadamlar qo‘yilgan bo‘lsa-da, hali hal qilinishi lozim bo‘lgan masalalar
mavjud.
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida kiber jinoyatlar, xususan, 278-1 (Kompyuter
tizimlaridan qonunga xilof ravishda foydalanish), 278-2 (Kompyuter axborotidan qonunga xilof
ravishda foydalanish), 278-3 (Kompyuter axborotini qonunga xilof ravishda egallash) va boshqa
moddalar orqali belgilangan23. Biroq, kiber jinoyatlarning yangi shakllari, jumladan,
kriptovalyutalar bilan bog‘liq jinoyatlar, deepfake texnologiyalaridan foydalanish, IoT
qurilmalariga hujumlar kabi jinoyatlarni to‘liq qamrab olish uchun qonunchilikni yanada
takomillashtirish lozim.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi 2019 yilda “Kiberxavfsizlik to‘g‘risida”gi
Qonunni qabul qilgan24 bo‘lib, bu qonun kiberxavfsizlik sohasidagi asosiy tushunchalarni,
davlat organlarining vakolatlarini va kiberxavfsizlikni ta’minlash choralarini belgilaydi. Biroq,
qonun kiber jinoyatlarni tergov qilish uchun protsessual mexanizmlarni to‘liq tartibga solmaydi.
O‘zbekiston
Budapeshtda
imzolangan
“Kompyuter
jinoyatlari
to‘g‘risida”gi
Konventsiyaga rasman qo‘shilmagan. Bu konventsiyaga qo‘shilish milliy qonunchilikni xalqaro
standartlarga muvofiqlashtirish va kiber jinoyatlar bo‘yicha xalqaro hamkorlikni kengaytirish
imkonini beradi. Shuningdek, konventsiyaga qo‘shilish O‘zbekiston uchun xorijiy davlatlar bilan
21 AQShda Federal Tergov Byurosi (FBI) tarkibida “Regional Computer Forensics Laboratory” (RCFL)
https://www.rcfl.gov/
22 INTERPOL tarkibida “Digital Forensics Laboratory”
https://www.interpol.int/content/download/16243/file/Guidelines_to_Digital_Forensics_First_Responders_V7.pd
f
23 O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi https://lex.uz/uz/docs/-111453
24 O‘zbekiston Respublikasining “Kiberxavfsizlik to‘g‘risida”gi Qonuni https://lex.uz/uz/docs/-5960604
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 11, issue 1, April 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
570
raqamli dalillarni almashish jarayonini soddalashtirish va xalqaro tajribadan foydalanish
imkonini beradi.
O‘zbekistonda elektron odil sudlov tizimini takomillashtirish yo‘nalishlari
O‘zbekistonda elektron odil sudlov tizimini rivojlantirish bo‘yicha sezilarli yutuqlarga
erishilgan bo‘lsa-da, bu tizimni xalqaro standartlarga muvofiq takomillashtirish va
samaradorligini oshirish lozim.
Birinchidan, “E-SUD” va “E-XSUD” tizimlarini integratsiyalash orqali yagona elektron
sud platformasini yaratish maqsadga muvofiq. Bu platforma orqali fuqarolik, ma’muriy, xo‘jalik
va jinoyat ishlari bo‘yicha barcha sud jarayonlarini raqamlashtirish mumkin bo‘ladi. Shuningdek,
2019-yil 27 sentabrda “Oʻzbekistonda elektron sudlov: bugungi holati va 2025 yilga qadar
rivojlantirish istiqbollari” xalqaro konferensiyasida Yevropa va osiyolik taniqli ekspertlar
ishtirokida oʻtkazilgan tadbirda Oʻzbekistonda hozirgi kunga qadar elektron sudlov, xususan, E-
SUD milliy elektron sudlov axborot tizimini rivojlantirish borasida erishilgan natijalar va tizimni
yanada takomillashtirish istiqbollari yuzasidan fikr almashildi25.
Ikkinchidan, sud jarayonlarini to‘liq raqamlashtirish, jumladan, sud majlislarini
videokonferensaloqa rejimida o‘tkazish amaliyotini kengaytirish lozim. O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yildagi “Sud majlislarida ishtirok etuvchi
shaxslarning videokonferensaloqa rejimida ishtirok etishi tartibini takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori bu borada muhim qadam bo‘ldi26.
Uchinchidan, sun’iy intellekt texnologiyalarini sud tizimiga joriy etish lozim. Sun’iy
intellekt tizimlaridan foydalanish sud hujjatlarini avtomatik tahlil qilish, kadrlar tayyorlash va
sud qarorlarini tayyorlash jarayonida yordam berishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2021-yildagi “Sun’iy intellekt texnologiyalarini jadal joriy etish uchun shart-
sharoitlarni yaratish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori bu borada asos bo‘lib xizmat qiladi27.
Xulosa
Kiber jinoyatlarni tergov qilishda xalqaro yordam va elektron odil sudlov tizimlari
integratsiyasi zamonaviy raqamli dunyoda tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Xalqaro
tajriba shuni ko‘rsatadiki, kiber jinoyatchilikka qarshi kurash samaradorligi ko‘p jihatdan
davlatlar o‘rtasidagi hamkorlik darajasiga, elektron odil sudlov tizimlarining rivojlanganligiga va
milliy qonunchilikni xalqaro standartlarga muvofiqligiga bog‘liq.
Tadqiqot natijasida quyidagi xulosalarga kelindi:
1. Kiber jinoyatlarning transmilliy tabiati davlatlar o‘rtasida samarali hamkorlikni talab
qiladi. Budapesht konventsiyasi bu borada asosiy xalqaro huquqiy hujjat hisoblanadi va
O‘zbekistonning bu konventsiyaga qo‘shilishi milliy qonunchilikni xalqaro standartlarga
muvofiqlashtirish imkonini beradi.
2. Elektron odil sudlov tizimlari kiber jinoyatlarni tergov qilish va sud jarayonlarini
samarali o‘tkazish uchun zarur infratuzilmani ta’minlaydi. Yevropa Ittifoqi, AQSh va Singapur
tajribasi elektron odil sudlov tizimlarini rivojlantirish bo‘yicha ilg‘or modellarni taqdim etadi.
25 https://www.undp.org/uz/uzbekistan/press-releases/ozbekistonda-elektron-sudlov-bugungi-holati-va-2025-
yilga-qadar-rivojlantirish-istiqbollari-xalqaro-konferentsiyasi
26 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yildagi “Sud majlislarida ishtirok etuvchi shaxslarning
videokonferensaloqa rejimida ishtirok etishi tartibini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori
https://lex.uz/docs/-3327998
27 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yildagi “Sun’iy intellekt texnologiyalarini jadal joriy etish uchun
shart-sharoitlarni yaratish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori https://lex.uz/docs/-5297046
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 11, issue 1, April 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
571
3. Raqamli dalillarni to‘plash, saqlash, almashish va sud jarayonida taqdim etish
masalalari kiber jinoyatlarni tergov qilishning muhim aspekti hisoblanadi. Bu borada xalqaro
standartlarni milliy qonunchilikka implementatsiya qilinsa maqsadga muvofiq bo‘ladi.
4. Kiber jinoyatlarni tergov qilishda sud-ekspertiza faoliyatini xalqarolashtirish muhim
ahamiyatga ega. Bu borada INTERPOL va Yevropol tajribasidan foydalanish, shuningdek
O‘zbekistonda raqamli sud-ekspertiza salohiyatini oshirish maqsadga muvofiq.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, quyidagi tavsiyalarni berish mumkin:
1. O‘zbekiston Respublikasining Budapesht konventsiyasiga qo‘shilish bo‘yicha zarur
huquqiy protseduralarni yakunlash va milliy qonunchilikni konventsiya talablariga
muvofiqlashtirish.
2. Elektron odil sudlov tizimini rivojlantirish bo‘yicha kompleks dasturni ishlab chiqish
va amalga oshirish, shu jumladan xalqaro tajribadan foydalanish.
3. Kiber jinoyatlar sohasida tergovchilar, prokurorlar, sudyalar va advokatlarning
salohiyatini oshirish bo‘yicha o‘quv dasturlarini yaratish va amalga oshirish
4. Raqamli sud-ekspertiza sohasini rivojlantirish, zamonaviy uskunalar bilan ta’minlash
va xalqaro hamkorlikni kengaytirish
5. O‘zbekiston Respublikasining kiber jinoyatchilikka qarshi kurash bo‘yicha xalqaro
hamkorlik mexanizmlarida faol ishtirokini ta’minlash.
Bu tavsiyalarni amalga oshirish O‘zbekistonda kiber jinoyatlarni tergov qilish
samaradorligini oshirish, elektron odil sudlov tizimini takomillashtirish va xalqaro hamkorlikni
kengaytirish imkonini beradi
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O‘zbekiston Respublikasining “Kiberxavfsizlik to‘g‘risida”gi Qonuni. 2022 yil 15-aprel,
O‘RQ-764. // https://lex.uz/docs/-5960604
2. BMT Bosh Assambleyasining “Axborot va kommunikatsiya texnologiyalaridan jinoiy
maqsadlarda foydalanishga qarshi kurash to‘g‘risida”gi Rezolyutsiyasi
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Raqamli O‘zbekiston-2030 strategiyasini
tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” Farmoni
4. Kompyuter konventsiyasi). jinoyatlari 2001 to‘g‘risidagi yil 23 Konventsiya (Budapesht
noyabr,
Yevropa
Kengashi.
//
https://www.coe.int/en/web/conventions/full-list/-
/conventions/treaty/185
5. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yildagi “Sud majlislarida ishtirok
etuvchi shaxslarning videokonferensaloqa rejimida ishtirok etishi tartibini takomillashtirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori https://lex.uz/docs/-3327998
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yildagi Sun’iy intellekt texnologiyalarini
jadal joriy etish uchun shart-sharoitlarni yaratish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori
7. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi https://lex.uz/uz/docs/-111453
8. Kompyuter
jinoyatlari
to‘g‘risidagi
Konventsiya
(Budapesht
konventsiyasi)
https://rm.coe.int/1680081561
9. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi https://lex.uz/mact/-111460
10. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining “Jinoyat ishlarini ko‘rishda raqamli
dalillardan foydalanish to‘g‘risida”gi Qarori
11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Sud hokimiyati organlari faoliyatini
raqamlashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori https://lex.uz/uz/docs/-4979896
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 11, issue 1, April 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
572
12. Yevropa Ittifoqida Yevropol tarkibida “European Cybercrime Centre” (EC3)
https://www.europol.europa.eu/about-europol/european-cybercrime-centre-ec3
13. AQShda Federal Tergov Byurosi (FBI) tarkibida “Regional Computer Forensics
Laboratory” (RCFL) https://www.rcfl.gov/
14. Shanxay Hamkorlik Tashkilotining “Axborot xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha hamkorlik
to‘g‘risida”gi Bitimi
15. INTERPOL
tarkibida
“Digital
Forensics
Laboratory”
https://www.interpol.int/content/download/16243/file/Guidelines_to_Digital_Forensics_Firs
t_Responders_V7.pdf
16. Umarov A. “O‘zbekistonda “E-SUD” tizimining rivojlanish bosqichlari va istiqbollari”. //
Davlat va huquq, №1, 2021. – B. 56-64.
17. http://mtsudex.uz/Files/%D0%8E%D0%B7%D0%B1%D0%B5%D0%BA%D0%B8%D1%
81%D1%82%D0%BE%D0%BD_%D1%81%D1%83%D0%B4_%D1%8D%D0%BA%D1
%81%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%81%D0%
B8_14_%D1%81%D0%BE%D0%BD.pdf
18. https://www.justice.gov/criminal/criminal-ccips
19. Japan. Act on Prohibition of Unauthorized Computer Access
20. Yevropa Ittifoqining “Raqamli dalillar to‘g‘risida Yevropa Buyrug‘i to‘g‘risida”gi 2016/680
Direktiva
21. Interpol
Global
innovatsiyalar
kompleksi
(IGCI)
to‘g‘risida
ma’lumot
https://www.europol.europa.eu/about-europol/european-cybercrime-centre-ec3
22. Cole J., Brown C. “International Cooperation in Cybercrime Investigations: Challenges and
Opportunities”
23. https://www.uscourts.gov/court-records/file-a-case-cm-ecf/faqs-case-management-
electronic-case-files-cm-ecf
24. https://www.judiciary.gov.sg/singapore-international-commercial-court/forms-and-
services/electronic-filing-service
