INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 11, issue 1, April 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
573
Yo'ldosheva Gulnoza Shukurovna
Toshkent arxitektura-qurilish universiteti o'zbek tili va adabiyoti kafedrasi assistenti
TARIXIY-ME’MORIY YODGORLIKLAR VA ULARNI QAYTA TIKLANISHI
Anatatsiya:
Yodgorliklarni tiklash nafaqat ularning tashqi ko‘rinishini tiklashni, balki tarixiy
haqiqatni saqlab qolgan holda, asliyatga imkon qadar sodiq bo‘lgan holatda ularni qayta
yaratishni nazarda tutadi. Tiklangan yodgorliklar shuningdek, turizm sohasini rivojlantiradi,
iqtisodiy faollikni oshiradi, xalqaro maydonda O‘zbekistonning obro‘sini mustahkamlaydi.
Аннотация:
Реставрация памятников подразумевает не только восстановление их
внешнего вида, но и воссоздание их в состоянии, максимально приближенном к
оригиналу, с сохранением исторической правды. Отреставрированные памятники также
будут способствовать развитию туристической сферы, повышению экономической
активности и укреплению репутации Узбекистана на международной арене.
Abstract:
Restoration of monuments implies not only the restoration of their appearance, but also
their recreation in a state as close as possible to the original, while preserving the historical truth.
Restored monuments will also contribute to the development of the tourism sector, increased
economic activity and strengthening the reputation of Uzbekistan in the international arena.
Tarixiy-me’moriy yodgorliklar har bir xalqning o‘tmishi, madaniyati, san’ati, diniy
e’tiqodi va me’morchilik salohiyatining ifodasidir. Ular o‘zida ming yillik tarixni, qadimiy urf-
odatlarni, jamiyat taraqqiyot bosqichlarini mujassam etadi. Har bir tarixiy yodgorlik xalq
xotirasining haykali bo‘lib, o‘tgan avlodlar hayot tarzini, tafakkurini, ijtimoiy va diniy
qadriyatlarini aks ettiradi. Shu sababli bunday obidalarni asrab-avaylash, ularni tiklash va kelgusi
avlodlarga yetkazish har bir jamiyatning eng muhim vazifalaridan biri hisoblanadi1. O‘zbekiston
hududida joylashgan qadimiy shaharlar – Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz va Termizdagi
me’moriy yodgorliklar jahonda mashhur bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos badiiy uslub, g‘oya
va tarixiy mazmunga ega. Bu yodgorliklar orasida masjidlar, madrasalar, maqbaralar, minora va
saroylar mavjud bo‘lib, ular o‘z zamonasining me’moriy taraqqiyoti va san’at darajasidan dalolat
beradi. Aynan shuning uchun ham bu obidalarni tiklash ishlariga yondashuv chuqur ilmiy
asoslangan, murakkab va mas’uliyatli jarayondir2. Yodgorliklarni tiklash nafaqat ularning tashqi
ko‘rinishini tiklashni, balki tarixiy haqiqatni saqlab qolgan holda, asliyatga imkon qadar sodiq
bo‘lgan holatda ularni qayta yaratishni nazarda tutadi. Tiklash jarayonida arxeologik qazilmalar,
ilmiy izlanishlar, tarixiy manbalar va qadimgi loyihalardan foydalaniladi. Bunda ustalar,
san’atshunoslar, tarixchilar, me’morlar va restavratorlar hamkorlikda ishlaydi. 3Maqsad
1
I.A. Karimov – Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch
2
Sh. Raxmonov – O‘zbekiston tarixiy obidalari
3
H. Axmedov – Tarixiy yodgorliklar va ularni restavratsiya qilish asoslari
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 11, issue 1, April 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
574
yodgorlikning faqat tashqi jozibasini emas, balki uning ichki ruhini, tarixiy funksiyasini, estetik
qiyofasini tiklashdan iborat bo‘ladi. Qayta tiklangan yodgorliklar bugungi avlod uchun tarix
bilan tirik muloqot qilish imkonini beradi. Ular orqali yoshlar o‘z o‘tmishi bilan tanishadi,
ajdodlar ijodidan ilhom oladi, milliy g‘urur tuyg‘usi bilan yashaydi. Tiklangan yodgorliklar
shuningdek, turizm sohasini rivojlantiradi, iqtisodiy faollikni oshiradi, xalqaro maydonda
O‘zbekistonning obro‘sini mustahkamlaydi. Ayniqsa UNESCO ro‘yxatiga kiritilgan obidalarni
tiklash ishlari xalqaro e’tibor markazida bo‘lib, bu boradagi tajriba boshqa davlatlar bilan
hamkorlikni rivojlantirishga xizmat qiladi.
So‘nggi yillarda yurtimizda tarixiy yodgorliklarni
qayta tiklash ishlari davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylangan. Prezidentimiz
tashabbusi bilan Samarqanddagi Shohi
Zinda, Xivada Ichan qal’a, Buxorodagi Poyi Kalon majmuasi, Shahrisabzdagi Amir
Temur saroyi qoldiqlari, Termizdagi Hakim Termiziy maqbarasi va boshqa ko‘plab me’moriy
obidalar qayta ta’mirlandi va asl holatiga keltirildi. Bu boradagi ishlar zamonaviy texnologiyalar
va an’anaviy ustalik maktabi asosida olib borilmoqda. Tiklash ishlarida ekologik muvozanat,
tarixiy haqiqat, hududiy landshaft va obidalar bilan uyg‘unlikka alohida e’tibor berilmoqda4.
Yodgorliklarni tiklash orqali biz nafaqat ularning tashqi qiyofasini, balki xalqning tarixiy ongini,
o‘zligiga bo‘lgan hurmatini, milliy g‘ururini ham tiklayapmiz. Chunki tarixiy obidalar orqali
xalqning kimligi, qadriyatlari, tafakkur darajasi va madaniy merosi namoyon bo‘ladi. Shu
sababli tiklash ishlari davomida har bir detaldagi mazmun, har bir naqshdagi ma’no chuqur tahlil
qilinadi va ehtiyotkorlik bilan tiklanadi. Bu borada xalqaro tajriba, mahalliy an’analar va
zamonaviy ilm-fan yutuqlari uyg‘unlashadi. Tarixiy yodgorliklarni saqlash va tiklash ishlari.
Tarixiy yodgorliklarni saqlash va tiklash ishlari har bir jamiyat uchun muhim va mas’uliyatli
vazifadir. Yodgorliklar vaqt o‘tishi, tabiiy ofatlar, inson omili va boshqa sabablar tufayli
yemirilishi, ko‘rinishini yo‘qotishi yoki o‘zgartirilishi mumkin. Shuning uchun ularni o‘z holicha
saqlab qolish, asliga mos tarzda tiklash ishlari doimiy e’tiborni talab qiladi.5 Tiklash va saqlash
jarayonlari nafaqat texnik, balki ilmiy va tarixiy izlanishlarga asoslanadi. Har bir detali, material
tanlovi, ranglar uyg‘unligi va qurilish uslubi sinchiklab o‘rganiladi. Bu jarayonda arxiv hujjatlari,
tarixiy rasmlar, yozma manbalar va mahalliy aholi xotiralari asosida yodgorlikning asl holati
aniqlanadi. Yodgorliklarni saqlashda avvalo ularning holati to‘liq hujjatlashtiriladi. Maxsus
ekspeditsiyalar va ilmiy guruhlar tomonidan obyektlar o‘rganiladi, materiallarning holati
tekshiriladi, zararlanish darajalari aniqlanadi. Shundan so‘ng restavratsiya loyihasi ishlab
chiqiladi va tajribali mutaxassislar tomonidan tiklash ishlari boshlab yuboriladi.6 Bu ishlarda
zamonaviy texnologiyalar va an’anaviy qurilish uslublari uyg‘unlashtiriladi. Ayrim hollarda
yodgorlikni to‘liq tiklashning iloji bo‘lmasa, uning eng muhim qismlari konservatsiya qilinadi,
ya’ni mavjud holatda mustahkamlanib, yemirilishining oldi olinadi. Tiklash jarayonida
yodgorlikning tarixiy asliga sodiqlik asosiy tamoyil bo‘lib qoladi. Hech qanday zamonaviy
bezaklar yoki materiallar uning asl ko‘rinishini buzmasligi kerak. Shu sababli tiklash ishlari
malakali restavratorlar, tarixchilar, arxeologlar va me’morlar hamkorligida olib boriladi. Bunday
yondashuv yodgorliklarning tarixiy haqiqatga mosligini saqlab qoladi va ularni kelajak
avlodlarga to‘liq holatda yetkazish imkonini beradi. Ba’zi hollarda tiklash ishlari yirik davlat
4
UNESCO World Heritage Centre
5
H. Axmedov – Tarixiy yodgorliklar va ularni restavratsiya qilish asoslari
6
Sh. Raxmonov – O‘zbekiston tarixiy obidalari
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 11, issue 1, April 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
575
dasturlari doirasida amalga oshiriladi. Misol uchun, Samarqand, Buxoro, Termiz, Xiva kabi
tarixiy shaharlarimizda ko‘plab tarixiy obidalar prezident qarorlariga muvofiq restavratsiya
qilindi. Ushbu jarayonlar xalqaro tajriba va tavsiyalarga asoslangan holda amalga oshirildi.
Yodgorliklarni saqlash va tiklash ishlari nafaqat tarixiy obidaning umrini uzaytiradi, balki turizm
salohiyatini oshiradi, hududning obro‘sini ko‘taradi va mahalliy aholining bu obidalarga bo‘lgan
e’tiborini mustahkamlaydi. Ayniqsa yosh avlodda tarixga hurmat, mehnatsevarlik va estetik
didni shakllantirishda bu obidalar muhim rol o‘ynaydi.7
Tarixiy yodgorliklarning ahamiyati
Tarixiy yodgorliklar har bir xalqning tarixiy taraqqiyotini aks ettiruvchi bebaho madaniy
qadriyatlardir. Ular ajdodlarimizning ijtimoiy, siyosiy, diniy va madaniy hayotidan dalolat
beruvchi tirik guvohlardir. Bu yodgorliklar orqali xalq o‘zining qanday tarixga ega ekanini,
qanday qadriyatlar bilan yashaganini, qanday g‘alaba va sinovlardan o‘tganini chuqur anglaydi.
Tarixiy yodgorliklar millatni o‘z tarixiga hurmat bilan qarashga undaydi, yosh avlodni
vatanparvarlik, g‘urur va iftixor tuyg‘ulari bilan tarbiyalaydi. Ular har bir insonda o‘z milliy
o‘zligini anglash va qadrlash hissini uyg‘otadi, bu esa jamiyatda ma’naviy birlik va madaniy
uyg‘unlikni kuchaytiradi.8 Bundan tashqari, yodgorliklar tarixiy haqiqatni yoritishda, ilmiy
izlanishlar olib borishda muhim manba hisoblanadi. Ular yordamida o‘tmishdagi madaniy
qatlamlar, turmush tarzi, mehnat faoliyati va ijtimoiy munosabatlar o‘rganiladi. Tarixiy
yodgorliklar me’moriy san’at va arxitektura rivojlanishini ham namoyon etadi. Bu obidalar o‘z
zamonasining uslubiy va estetik qarashlarini, mahalliy qurilish materiallarining imkoniyatlarini
ham aks ettiradi. Har bir yodgorlik o‘zida o‘z zamonining ruhini, xalqning orzularini, diniy
e’tiqodini va yashash prinsiplarini mujassamlashtiradi. Tarixiy yodgorliklar turizm sohasida ham
katta o‘rin egallaydi. Yurtimizga kelayotgan chet ellik sayyohlar aynan shu obidalarni ko‘rish
orqali O‘zbekiston tarixiga, xalqiga, madaniyatiga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. Bu esa nafaqat
madaniy almashinuv, balki iqtisodiy foyda, yangi ish o‘rinlari, xizmat ko‘rsatish sohasining
kengayishi kabi ko‘plab ijobiy oqibatlarni yuzaga keltiradi. 9Tarixiy obidalar bilan tanishgan har
bir inson ulardagi go‘zallik, falsafa va tarixiy xotira bilan ruhlanadi, ma’naviy boylikka ega
bo‘ladi. Yodgorliklar milliy xotiraning ramzidir, ular orqali xalq o‘z tarixiy ildizlariga qaytadi,
uni anglaydi va qadrlaydi. Shu sababli tarixiy yodgorliklarni asrash, ularni kelajak avlodga
yetkazish har bir fuqaroning, har bir jamiyat a’zoning burchidir. Bu faqat tarixiy obida saqlash
emas, balki xalq ma’naviyatini, o‘zligimizni, madaniy boyligimizni asrash deganidir10.
Tarixiy yodgorliklarni muhofaza qilishning huquqiy asoslari
Tarixiy yodgorliklarni muhofaza qilish masalasi davlat siyosatining ustuvor
yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Chunki bu obidalar nafaqat o‘z davrining me’moriy namunasi,
balki xalqning tarixiy xotirasi, madaniy merosi sifatida muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasida, Madaniy merosni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonunlarda
va Prezident farmonlarida bu masalaga alohida e’tibor qaratilgan. Xususan, 2009-yilda qabul
7
I.A. Karimov – Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch
8
I.A. Karimov – Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch
9
Sh. Raxmonov – O‘zbekiston tarixiy obidalari
10
H. Axmedov – Tarixiy yodgorliklar va ularni restavratsiya qilish asoslari
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 11, issue 1, April 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
576
qilingan “Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida”gi
qonun tarixiy yodgorliklarni aniqlash, ro‘yxatga olish, huquqiy himoya qilish, ulardan samarali
foydalanish va restavratsiya qilish bo‘yicha aniq qoidalarni belgilab berdi.11 Bu qonun asosida
har bir tarixiy yodgorlikning yuridik maqomi belgilanadi va ular davlat tomonidan muhofaza
ostiga olinadi. Bunda yodgorlikning joylashgan hududi, tarixiy qiymati, jismoniy holati va
boshqa mezonlar hisobga olinadi. Maxsus davlat muassasalari va mahalliy boshqaruv organlari
ushbu yodgorliklarning holatini nazorat qilish, ularni saqlash, hujjatlashtirish va tiklash ishlarini
amalga oshiradi. Shuningdek, buzilish, shikast yetkazish yoki noqonuniy o‘zgartirish holatlariga
nisbatan javobgarlik chorasi belgilanadi. Tarixiy yodgorliklarni muhofaza qilish bo‘yicha qabul
qilingan normativ-huquqiy hujjatlar, shuningdek, UNESCO kabi xalqaro tashkilotlar bilan
hamkorlikda ishlab chiqilgan qoidalar asosida yodgorliklar xalqaro miqyosda ham e’tirof etiladi.
O‘zbekiston tomonidan 1993-yilda “Butunjahon madaniy va tabiiy merosni muhofaza qilish
to‘g‘risida”gi Konvensiyaga qo‘shilishi orqali bu boradagi mas’uliyat va e’tibor yanada
kuchaydi. Shundan so‘ng Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz kabi shaharlardagi tarixiy
markazlar UNESCOning Butunjahon merosi ro‘yxatiga kiritildi.12 Bundan tashqari, yoshlar
orasida madaniy merosga bo‘lgan hurmatni oshirish maqsadida, tarixiy yodgorliklar bilan
bog‘liq ma’lumotlar o‘quv dasturlariga kiritilgan. Maktab, kollej va oliy ta’lim muassasalarida
bu borada targ‘ibot ishlari olib boriladi. Tarixiy yodgorliklarni muhofaza qilish borasida
nodavlat tashkilotlar, jamoatchilik va fuqarolik jamiyati institutlari ham faol ishtirok etmoqda.
Ular bu obidalarni saqlashda nafaqat nazoratchi, balki targ‘ibotchi va ko‘ngilli himoyachi
sifatida xizmat qilishadi. Bugungi kunda davlat tomonidan ajratilgan maxsus mablag‘lar, grantlar
va sarmoyalar orqali tarixiy yodgorliklarning huquqiy muhofazasi nafaqat qog‘ozda, balki
amaliyotda ham ta’minlanmoqda. Bu esa kelajak avlod uchun tarixni boy, to‘laqonli va
haqiqatga yaqin holda yetkazishga xizmat qiladi.
Adabiyotlar ro`yxati:
1. I.A. Karimov – Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch
2. Sh. Raxmonov – O‘zbekiston tarixiy obidalari
3. H. Axmedov – Tarixiy yodgorliklar va ularni restavratsiya qilish asoslari
4. UNESCO World Heritage Centre
5. O‘zbekiston Respublikasining “Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan
foydalanish to‘g‘risida”gi qonuni
11
Sh. Raxmonov – O‘zbekiston tarixiy obidalari
12
O‘zbekiston Respublikasining “Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish
to‘g‘risida”gi qonuni
