ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
243
ZAMONAVIY HAYOTDA SOG‘LOM DIYETANING AHAMIYATI VA UNING
TIBBIY ASOSLARI
Zulunova Xuryona Jasurbek qizi
Qoqon Unversiteti Andijon filiali Davolash ishi 24-01 gurug talabasi
Annotatsiya
: Ushbu maqolada zamonaviy hayot sharoitida diyetaning ahamiyati, sog‘liq uchun
foydali ovqatlanish tamoyillari, noto‘g‘ri diyetaning salbiy oqibatlari hamda sog‘lom
ovqatlanish bo‘yicha xalqaro va milliy tavsiyalar ilmiy-ma’rifiy tarzda yoritilgan. Shuningdek,
fastfud mahsulotlari, stress va urbanizatsiya bilan bog‘liq muammolar fonida sog‘lom
ovqatlanish madaniyatini shakllantirish zarurligi asoslab berilgan.
Kalit so‘zlar:
diyeta, sog‘lom ovqatlanish, metabolizm, semizlik, kasalliklarning oldini olish,
WHO tavsiyalari.
Аннотация:
В статье рассмотрена роль диеты в условиях современной жизни, раскрыты
принципы здорового питания, последствия неправильного рациона и приведены
национальные и международные рекомендации. Особое внимание уделено
формированию культуры питания на фоне распространения фастфуда, стресса и
урбанизации.
Ключевые слова:
диета, здоровое питание, метаболизм, ожирение, профилактика,
рекомендации ВОЗ.
Abstract
: This article explores the role of diet in modern life, the principles of healthy nutrition,
consequences of poor dietary habits, and presents both national and international
recommendations. Emphasis is placed on the importance of promoting a healthy food culture
amidst fast food trends, stress, and urban lifestyle.
Keywords
: diet, healthy eating, metabolism, obesity, prevention, WHO guidelines.
Kirish
Zamonaviy hayot sur’atlari, urbanizatsiya, stress va texnologiyalarning rivojlanishi inson hayot
tarzini tubdan o‘zgartirmoqda. Bu o‘zgarishlar ichida eng sezilarli va salomatlikka bevosita
ta’sir qiluvchi omillardan biri bu – ovqatlanish, ya’ni diyeta hisoblanadi. Diyeta — bu inson
organizmining normal hayotiy faoliyatini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan ovqatlanish tartibi,
miqdori va sifati bilan bog‘liq tushunchadir. U nafaqat semizlik yoki ortiqcha vaznni
boshqarish vositasi, balki yurak-qon tomir kasalliklari, qandli diabet, oshqozon-ichak
muammolari va boshqa ko‘plab surunkali kasalliklarning oldini olish va davolashda muhim
ahamiyatga ega.
Bugungi kunda noto‘g‘ri ovqatlanish global miqyosdagi sog‘liq muammolarining yetakchi
sabablaridan biri sifatida e’tirof etilmoqda. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (WHO)
ma’lumotlariga ko‘ra, noto‘g‘ri ovqatlanish yurak kasalliklari, 2-tip qandli diabet, ba’zi saraton
turlarining rivojlanish xavfini sezilarli darajada oshiradi. Shuningdek, bolalarda o‘sishdan
qolish, kamqonlik, aqliy rivojlanishning sustlashuvi kabi salbiy holatlar bilan ham bevosita
bog‘liq. Shu bois, sog‘lom diyeta prinsiplari nafaqat individual salomatlik, balki jamoaviy va
global sog‘liqni saqlash strategiyalarida ham muhim o‘rin tutadi.
Zamonaviy jamiyatda sog‘lom turmush tarziga bo‘lgan e’tibor ortib borayotgani sababli, diyeta
masalasi nafaqat tibbiyot, balki pedagogika, psixologiya, iqtisodiyot va hatto siyosat sohalarida
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
244
ham keng o‘rganilmoqda. Raqamli texnologiyalar, mobil ilovalar, individual genetik tahlil
(nutrigenomika) kabi yondashuvlar diyeta sohasida yangi imkoniyatlarni yaratmoqda.
Diyeta — bu inson tanasining normal faoliyat ko‘rsatishi, rivojlanishi va kasalliklardan
himoyalanishi uchun zarur bo‘lgan ovqatlanish tartibidir. Diyetaning ahamiyati faqat vaznni
boshqarish bilan chegaralanmaydi, balki u hujayralar yangilanishi, gormonlar ishlab
chiqarilishi, immunitet mustahkamlanishi, miya faoliyati va yurak-qon tomir tizimining
barqaror ishlashida ham muhim rol o‘ynaydi.
Organizmga kerakli bo‘lgan ozuqa moddalar — oqsillar, yog‘lar, uglevodlar, vitaminlar va
minerallar — me’yorida va muvozanatda qabul qilinganda sog‘liqni ta’minlaydi. Masalan,
oqsil hujayralar qurilishi va immun tizimi uchun zarur bo‘lsa, uglevodlar energiya manbai,
yog‘lar esa gormonlar va hujayra membranasi uchun muhimdir. Ayniqsa, bolalar, homilador
ayollar, keksa yoshdagilar uchun to‘g‘ri tuzilgan diyeta hayot sifati va umr davomiyligiga
bevosita ta’sir qiladi.
Bundan tashqari, diyeta moddalar almashinuvini (metabolizmni) tartibga solib, ortiqcha
yog‘ to‘planishini, qandli diabet, arterial gipertenziya, yurak ishemik kasalliklari kabi
xastaliklar xavfini kamaytiradi. Masalan, mevalar va sabzavotlarga boy diyeta yurak
salomatligini yaxshilaydi, tolaga boy ovqatlar esa ichak faoliyatini me’yorda ushlab turadi.
Shu sababli, diyeta shunchaki ovqatlanish emas, balki sog‘lom hayotning ajralmas qismi
hisoblanadi. Har bir inson o‘zining yoshi, jinsi, jismoniy faolligi, sog‘lig‘i holatidan kelib
chiqib individual tarzda to‘g‘ri ovqatlanish rejimiga ega bo‘lishi zarur.
Zamonaviy hayot sur’ati, urbanizatsiya, ishbilarmonlikning ortishi va texnologiyalarning
rivojlanishi insonlarda ovqatlanish tartibiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Ko‘pchilik
shoshqaloqlik, vaqt yetishmasligi yoki qulaylikni afzal ko‘rgan holda fastfud, yarim tayyor
mahsulotlar, gazli ichimliklar, shirinliklar kabi yuqori kaloriyali, ammo kam foydali
moddalarga ega bo‘lgan mahsulotlarni iste’mol qilmoqda. Bunday noto‘g‘ri ovqatlanish
nafaqat ortiqcha vazn, balki jiddiy kasalliklar xavfini ham oshiradi.
Eng keng tarqalgan muammo bu —
semizlik (obezite)
. Hozirda dunyo bo‘yicha har uchinchi
kattalar va har beshinchi bola ortiqcha vaznga ega. Bu esa yurak-qon tomir kasalliklari, 2-tip
qandli diabet, gipertoniya va hatto saratonning ayrim turlari bilan chambarchas bog‘liq.
Ayniqsa, o‘tirib ishlaydigan hayot tarziga ega shaxslar uchun noto‘g‘ri ovqatlanish xavfi
yanada yuqori.
Shuningdek,
oshqozon-ichak kasalliklari
, jumladan, qorin dam bo‘lishi, qattiqlik, surunkali
gastrit va yo‘g‘on ichak yallig‘lanishi kabi holatlar noto‘g‘ri ovqatlanish bilan bog‘liq. Yog‘li,
achchiq, qovurilgan ovqatlar, konservantlar va bo‘yoqlarga boy mahsulotlar ichki a’zolarga
zarar yetkazadi.
Zamonaviy muhitdagi
doimiy stress
esa ko‘pchilikda ovqatlanish tartibini buzadi: ba’zilar
ovqatni mutlaqo unutsa, boshqalar ortiqcha iste’mol qilishga moyil bo‘ladi. Bu esa yana
muvozanat buzilishi va salbiy oqibatlarga olib keladi.
Shuningdek, yoshlar orasida ijtimoiy tarmoqlarda ko‘rilgan noto‘g‘ri “dieta”lar — keskin
ochlik, muvozanatsiz ovqatlanish, o‘zboshimcha vazn tashlash urinishlari anemiyaga,
asabiylikka, hatto hayz siklining buzilishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Shu sababli, zamonaviy hayotda sog‘lom ovqatlanish madaniyatini shakllantirish, ma’lumotli
va ongli tanlov qilish odatini rivojlantirish dolzarb muammo hisoblanadi.
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
245
Sog‘lom ovqatlanish — bu organizmga zarur bo‘lgan barcha ozuqa moddalarini yetarli
miqdorda, muvozanatli va muntazam ravishda iste’mol qilish demakdir. Sog‘lom diyeta har bir
insonning yoshi, jinsi, jismoniy faolligi va sog‘liq holatidan kelib chiqib tuziladi. Bu turmush
tarzining eng muhim qismi bo‘lib, salomatlikni saqlash, kasalliklarni oldini olish va umr
davomiyligini oshirishga xizmat qiladi.
Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (WHO) sog‘lom ovqatlanish bo‘yicha quyidagi asosiy
tamoyillarni tavsiya qiladi:
Kundalik ovqat tarkibida sabzavot va mevalarning ko‘pligi
(kamida 400 g/kuniga);
Shakar iste’molini cheklash
– kunlik energiyaning 10% dan ortiq bo‘lmasligi kerak;
Tuz iste’molini kamaytirish
– kuniga 5 grammdan oshmasligi lozim;
Yog‘larning sifati va miqdoriga e’tibor
– to‘yinmagan yog‘lar (zaytun yog‘i, baliq
yog‘i) afzal;
Ko‘proq suv ichish va gazli ichimliklardan voz kechish
.
Shuningdek,
milliy ovqatlanish an’analariga tayangan holda sog‘lom variantlar tanlash
tavsiya etiladi. Masalan, o‘zbek milliy oshxonasi sabzavotli sho‘rvalar, go‘shtli ovqatlar va
boshoqli mahsulotlarga boy. Bu mahsulotlarni muvozanatli va me’yorda iste’mol qilish sog‘liq
uchun foydalidir.
Amaliy tavsiyalar
sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
Ovqatlanish vaqtini belgilash: kuniga 3 asosiy va 1–2 yengil ovqat;
Ratsionga turli xil (rang-barang) mahsulotlarni kiritish;
Yarim tayyor mahsulotlar, konserva va fastfuddan imkon qadar voz kechish;
Har kuni jismoniy faollikni saqlash (30 daqiqadan kam bo‘lmagan yurish, mashq);
Oila a’zolari va bolalar uchun sog‘lom ovqatlanish odatlarini shakllantirish.
Sog‘lom ovqatlanish madaniyatini ommalashtirish — sog‘liqni saqlashning eng arzon, ammo
eng samarali vositasidir. Bu esa nafaqat tibbiyot muassasalari, balki maktablar, OAV va
jamoatchilikning hamkorlikda olib boradigan ishi bo‘lishi kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Karimov A. A., Toshpulatova S. T.
Oziqlanish fiziologiyasi
. – Toshkent: Tibbiyot
nashriyoti, 2020. – 320 b.
2.
Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (WHO).
Healthy diet – Fact sheet
, 2023.
https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/healthy-diet
3.
Fayzullayev M. R.
Gastroenterologiya asoslari
. – Toshkent: Tibbiyot, 2019. – 286 b.
4.
Harvard T.H. Chan School of Public Health.
The Nutrition Source
.
https://www.hsph.harvard.edu/nutritionsource
5.
O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi.
Ovqatlanish madaniyati
bo‘yicha tavsiyalar
. Toshkent, 2022.
