ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
226
CHATGPT YORDAMIDA BIR XONALI KVARTIRANING REJASINI VIZUAL
TAHLIL QILISH VA OPTIMALLASHTIRISH TAJRIBASI
Zilola Raxmatillayeva
Toshkent arxitektura-qurilish universiteti
Annotatsiya:
Mazkur tadqiqotda bir xonali kvartiralar (studio va bir xonali uylar) rejalari
zonallik, mebel joylashuvi, yoritish, ergonomika va funksionallik nuqtai nazaridan tahlil qilindi.
86 ta real turar-joy majmuasi (TJM) loyihalari asosida kvartiralar to‘rt toifaga ajratildi: Studio
(0–33 m²), Standart (33–36 m²), Large (36–45 m²) va Katta (46+ m²). Har bir toifa bo‘yicha
mavjud rejalarning xususiyatlari va kamchiliklari aniqlanib,
ChatGPT
sun’iy intellekt modeli
yordamida optimallashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqildi. Tahlil natijalari shuni
ko‘rsatadiki, kichik maydonli kvartiralarda ko‘p funksiyali mebel va zonalash orqali funksional
qulaylikni oshirish mumkin, kattaroq maydonli kvartiralarda esa maydondan samarali
foydalanish va norma talablariga muvofiq qismlarga ajratish masalalari dolzarbdir. SHNQ
2.08.01-24 kabi qurilish normalari talablari (masalan, minimal maydon, xonalarning yoritilishi
va ergonomik o‘lchamlari) inobatga olingan holda, ChatGPT tavsiyalari amaldagi me’yorlarga
mos takliflarni bera olishi kuzatildi. Ushbu ish bir xonali uy-joylarni loyihalash va
optimallashtirishda sun’iy intellekt vositalaridan foydalanish imkoniyatlarini namoyish etadi.
Kirish
Bir xonali kvartiralar ko‘p qavatli turar-joy binolarida keng tarqalgan bo‘lib, ularning samarali
loyihalanishi shaharlarda yashash sifati va qulayligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Kichik uy-joy
maydonida
to‘g‘ri zonalash, mebelni oqilona joylashtirish, yetarli yoritishni ta’minlash,
ergonomik talablarga rioya etish va barcha zarur funksiyalarni sig‘dirish
katta ahamiyat
kasb etadi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bino va xonalar funksionalligi ko‘p jihatdan aynan
mayda detallar va makonning puxta o‘ylangan tashkil etilishiga bog‘liq bo‘ladi [2]. Bir xonali
(studiy) kvartirada yashash hududi, uxlash joyi, ovqat tayyorlash va ovqatlanish burchaklari bir
makonda jamlangan bo‘lishi mumkin, shu bois bunday uylar uchun puxta rejalashtirish va
ergonomik me’yorlarga amal qilish hayotiy muhimdir.
O‘zbekiston qurilish normalariga (SHNQ 2.08.01-24 “Turar joy obyektlarini loyihalash”) ko‘ra,
bir xonali kvartiraning umumiy maydoni
kamida 28 m²
bo‘lishi lozim [1]. Shuningdek,
yashash (umumiy) xona maydoni
14 m²
dan, oshxona esa
5–6 m²
dan kichik bo‘lmasligi
belgilangan [1]. Norma bo‘yicha dahliz va sanuzel uchun ham minimal o‘lchamlar ko‘rsatilgan
(taxminan 4 m² dan) [1]. Ushbu me’yorlar kvartiralarning eng zarur funksional qismlari uchun
minimal qulaylik darajasini ta’minlashga qaratilgan. Biroq amaliyotda ayrim loyihalarda bu
minimal talablarga yaqin o‘lchamlar qo‘llanilib, natijada makondan foydalanishdagi
noqulayliklar yuzaga kelishi mumkin.
Zamonaviy yechimlar kichik makonlarda qulaylikni oshirish uchun
ko‘p funksiyali mebel
(masalan, yotoq va divan funksiyasini birlashtirgan mebel, yig‘ma/jilmaydigan stol-stullar),
makonni vizual kengaytiruvchi
yorqin ranglar va oynalar
va
yaxshi yoritish
tizimlaridan
foydalanishni tavsiya qiladi [4]. Bundan tashqari, mebel va jihozlarni joylashtirishda harakat
yo‘laklari uchun yetarli masofa qoldirish zarur: masalan, katta mebellar orasida
75–90 sm
atrofida yo‘lak bo‘lishi tavsiya etiladi, juda kichik xonalarda esa hech bo‘lmaganda
45–60 sm
bo‘shliq qoldirish lozim [3]. Ergonomik talablarga rioya qilish (masalan, ishchi zonalar
balandligi, yotoq va mebel orasidagi masofa) sog‘lom va xavfsiz yashash muhitini yaratadi [2].
So‘nggi yillarda sun’iy intellekt va
ChatGPT
kabi yirik til modellari turli sohalarda, jumladan
arxitektura va interyer dizaynda ham yordamchi vosita sifatida qo‘llanilmoqda. ChatGPT
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
227
foydalanuvchining tavsifiga asoslanib tezkor ravishda dizayn g‘oyalari, xonalarni rejalashtirish
bo‘yicha tavsiyalar va kreativ yechimlar taklif qila oladi [7]. Xususan, u berilgan xonaning
o‘lchamlari va mavjud mebel ro‘yxatini inobatga olib,
eng ma’qul mebel joylashuvi
variantlarini, makonning oqim va funksionalligini yaxshilaydigan yechimlarni
taklif
qilishi mumkin [7].
Shuningdek, ChatGPT kichik xonalar uchun makondan unumli
foydalanish bo‘yicha maslahatlar, jumladan,
saqlash uchun qo‘shimcha yechimlar
va
ko‘p
funksiyali mebel variantlari
borasida ham ijodiy tavsiyalar bera oladi [7].
Bu tadqiqotda
ChatGPT vositasidan bir xonali kvartira rejalari tahlilini boyitish va ularga doir
optimallashtirish takliflarini shakllantirish uchun foydalanildi.
Tadqiqot materiallari va uslubi
Tadqiqot materiali sifatida
86 ta bir xonali kvartira rejasi
olindi. Ushbu reja-hujjatlar
amaldagi turar-joy majmualari (yangi qurilgan yoki loyiha bosqichidagi uy-joy komplekslari)
dan olingan bo‘lib, o‘zining turli maydon o‘lchamlari va planlashtirish yechimlari bilan ajralib
turadi. Dastlab, barcha rejalar umumiy maydoniga ko‘ra to‘rtta toifaga ajratildi:
Studio (0–33 m²):
Eng kichik, studiya tipidagi kvartiralar. Odatda bunday kvartiralarda
yagona katta xona (yashash/xona) va u bilan birlashgan kichik oshxona burchagi hamda alohida
sanuzel bo‘ladi. Aksariyat hollarda xonalar oralig‘ida devor bo‘lmaydi (ochiq reja).
Standart (33–36 m²):
Maydoni bo‘yicha odatiy bir xonali kvartiralar. Bu turdagi rejada
odatda bitta alohida yashash xonasi, kichik alohida oshxona, dahliz va sanuzel mavjud bo‘ladi.
Mebel joylashuvi va funksiyalar an’anaviy tarzda xonalar bo‘yicha taqsimlanadi.
Large (36–45 m²):
Keng bir xonali kvartiralar. Maydonning kattaligi bir xonani
nisbatan qulayroq joylashuvi yoki ba’zan shartli ravishda bo‘linadigan zonalar (masalan, yotoq
va yashash qismini mebel bilan ajratish) imkonini beradi. Oshxona aksar hollarda alohida xona
yoki kengroq oshxona-ovqatlanish zonasi ko‘rinishida bo‘ladi.
Katta (46+ m²):
Juda katta bir xonali kvartiralar. Ularning maydoni ba’zi ikki xonali
uylar darajasiga yaqinlashadi, lekin rasmiy ravishda bitta xona deb tasniflanadi. Bunday
kvartiralarda katta umumiy xona va alohida oshxona mavjud; ayrim hollarda bu maydonlarni
devor bilan ajratib, ikki xonali reja ko‘rinishiga o‘tkazish imkoniyati ham bo‘ladi (agar
me’yoriy talablar ruxsat etsa).
Har bir toifadagi kvartiralar soni va ulushlari hisoblab chiqildi. Rejalar plan tahlili usuli bilan
o‘rganilib, quyidagi jihatlar bo‘yicha baholandi:
zonalash
(makonning funksional zonalarga
bo‘linganligi),
mebel va jihozlarning joylashuvi
,
yoritish
(tabiiy yoritish manbalari –
derazalar soni, ularning joylashuvi va xonani yoritish koeffitsienti; shuningdek, sun’iy yoritish
tizimining rejadagi joylashuvi),
ergonomika
(mebel orasidagi masofalar, harakatlanish uchun
yo‘laklar kengligi, mebel o‘lchamlari va ularning inson o‘lchamlariga muvofiqligi) va
funktsionallik
(kvartirada kundalik hayot uchun barcha zarur funksional bo‘limlarning
mavjudligi, ularning qulay ishlashi).
Tahlil jarayonida kvartira rejalari
O‘zbekiston SHNQ
me’yorlari talablariga muvofiqligi
nuqtai nazaridan ham solishtirildi. Jumladan, har bir rejada yashash xonasi, oshxona, yotoq joyi
(agar alohida bo‘lsa) hamda sanitariya xonasi maydonlari amaldagi minimal normalarga mos
yoki emasligi qayd etildi. SHNQ 2.08.01-24 ga muvofiq, bir xonali kvartirada yashash xonasi
kamida 14 m², oshxona (yoki taxmonsimon oshxona) kamida 5 m² bo‘lishi lozimligi tadqiqotda
e’tiborga olindi [1]. Shuningdek, me’yorlar bo‘yicha xonalar kengligi (eni) eng kami 2,4–3
metr etib belgilanishi va mebellarning zaruriy jihozlar to‘plami asosida joylashtirilishi kerakligi
qayd etilgan [1].
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
228
Tadqiqotning muhim qismi sifatida, har bir toifa uchun
ChatGPT (OpenAI)
modeli yordamida
optimallashtirish takliflari olindi. Buning uchun vakillik qiluvchi reja tavsifi (xonalar o‘lchami,
eshik-deraza joylashuvi, mavjud mebel ro‘yxati va ularning joylashuvi kabi ma’lumotlar)
ChatGPT ga matn shaklida taqdim etilib, quyidagi savollarga javob olindi:
qanday qilib
makonni samarali zonalarga ajratish
,
mebelni qayta joylashtirish yoki almashtirish
orqali ergonomikani yaxshilash
,
yoritishni takomillashtirish
(masalan, qo‘shimcha
yoritkichlar qo‘shish yoki deraza oldini ochish), hamda
umumiy funksionallikni oshirish
uchun nimalar qilish mumkin. ChatGPT modelining 2025-yil holatidagi versiyasi ushbu
ma’lumotlar asosida bir necha soniya ichida turli takliflarni generatsiya qildi. Keyinchalik bu
takliflar tahlil qilinib, amaliy me’yorlar va dizayn prinsiplari nuqtai nazaridan baholandi.
ChatGPT asosan ijodiy va umumiy tavsiyalar berdi – masalan, mebelarni qanday o‘zgacha
usulda joylashtirish, qanday
ko‘p funksiyali mebel
joriy etish,
saqlash joylarini
oshirish,
rang va yorug‘lik yechimlarini
yaxshilash kabi. Uning ayrim tavsiyalari keyingi bo‘limlarda
har bir toifa kesimida keltiriladi va muhokama qilinadi.
Natijalar va tahlil
1-Jadval.
86 ta bir xonali kvartira rejalarining toifa bo‘yicha taqsimoti.
Studio turidagi (0–33 m²)
kvartiralar
23%
Standart (33–36 m²)
29%
Large (36–45 m²)
35%
(46+ m²)
13%.
Quyida har bir toifa rejalari bo‘yicha tahlil natijalari va ular asosida ishlab chiqilgan
optimallashtirish tavsiyalari batafsil keltiriladi.
Studio tipidagi kvartiralar (0–33 m²)
Studio
turkumiga maydoni 33 m² va undan kichik bo‘lgan bir xonali uylar kiritildi. Namuna
bazasidagi 20 ta (taxminan 23%) reja shu toifaga to‘g‘ri keldi (qarang, Diagramma 1). Ularning
umumiy maydoni o‘rtacha ~30 m² atrofida bo‘lib, ayrim eng kichik rejalar 25–27 m² ni tashkil
etdi. Ta’kidlash joizki, bu ko‘rsatkichlarning ba’zilari amaldagi normativ 28 m² minimal
maydondan kichikdir [1], ya’ni bunday loyihalar rasmiy me’yorlardan chetga chiqadi yoki eski
me’yorlar davrida qurilgan bo‘lishi mumkin. Studio kvartiralarning barchasida
bitta katta
xona
(yashash va yotoq funksiyalarini o‘zida jamlaydi) hamda
kichik oshxona
ko‘zda tutilgan;
oshxona ba’zan shu xonaning bir burchagida ochiq joylashgan (taxmonsimon oshxona), ba’zan
esa shunchaki tor dahlizga tutash kichik oshxona joyi ko‘rinishida. Sanuzel (birlashtirilgan
hammom-tualet) alohida kichik xonada berilgan bo‘lib, o‘rtacha maydoni ~3,5–4 m² atrofida
(me’yoriy minimal 4 m² ga yaqin) edi [1].
Derazalar
odatda bitta (xonaning bir devorida)
bo‘lib, tabiiy yorug‘lik manbai cheklangan. Shu sababli, studio kvartirada birgina deraza orqali
butun yashash hududini yoritish va havalandirish masalasi turadi.
Studio rejalarda aniqlangan asosiy
muammolar
quyidagilardir:
Makonning cheklanganligi:
Yagona xonada bir nechta – uxlash, dam olish, ishlash,
ovqatlanish kabi – funksiyalarni jamlash kerak bo‘ladi. Ko‘p rejalar me’yorga muvofiq
minimal
14 m²
li yashash xonasini ko‘zda tutsa-da [1], unga bir vaqtning o‘zida karavot, shkaf,
kichik divan yoki stol joylashtirilishi yashash makonini juda toraytiradi. Ayrim hollarda
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
229
karavot xonaning markaziy qismini egallab, atrofida atigi 50–60 sm bo‘shliq qoldirgan (bu esa
harakatlanish uchun minimal hisoblanadi).
Zonalashning yo‘qligi:
Ko‘p studiolarda xona butunlay ochiq bo‘lib, u yerda yotoq
ham, divan ham yonma-yon turadi, ovqatlanish joyi va ish stoli ham shu hududda.
Vizual
zonalash
vositalari – masalan, mebel oroli, javon yoki pardalar yordamida ajratish – kam
qo‘llangan. Bu esa makonda tartibsizlik va funksional hududlarning chalkashuviga olib keladi.
Saqlash joylari cheklangan:
Kichik maydonda katta shkaflar o‘rnini mini-shkaf yoki
ochiq javonlar egallagan, ba’zilarida esa deyarli saqlash joyi yo‘q. Natijada kerakli buyumlarni
joylashtirish muammosi kelib chiqadi va kvartirada ortiqcha ashyo ko‘rinishda qolib ketishi
mumkin.
Yoritish va shamollatish:
Yagona deraza bo‘lgani tufayli, xonaning chekka qismidagi
ba’zi zonalar (masalan, eshikka yaqin burchaklar) tabiiy yorug‘likka yaxshi ega emas. Kechki
payt esa bitta markaziy shift chirog‘i bilan butun makonni yoritishga harakat qilingan rejalar
uchradi, bu esa notekis yoritilish va “qorongu burchaklar” paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
Ergonomik noqulayliklar:
Mebel orasidagi masofalar juda qisqa – masalan, ko‘pchilik
studiolarda karavot va qarshisidagi shkaf (yoki stol) oralig‘i 60 sm dan kam, ya’ni bir kishi
zo‘rg‘a o‘tadigan darajada. Ochiluvchi shkaf eshiklari yoki muzlatgich eshigini ochganda
boshqa mebelga tegib qolish holatlari kuzatilgan. Me’yor va dizayn qoidalariga ko‘ra, asosiy
mebellar orasida
75–90 sm
masofa qoldirish maqsadga muvofiq, juda tor joylarda hech
bo‘lmaganda
45 sm
bo‘lishi shartligi tavsiya etiladi [3] – lekin tahlil qilingan studiolarning
aksarida bunday imkoniyat bo‘lmagan.
Yuqoridagi muammolarni hal etish uchun
ChatGPT
moddeli yordamida ham, an’anaviy
dizayn yondashuvlari yordamida ham bir qator
optimallashtirish takliflari
ishlab chiqildi:
Ko‘p funksiyali mebel joriy etish:
Studio kvartiralarda doimiy ravishda joy egallab
turuvchi yotoq o‘rniga
divan-karavot
(kunduzi yig‘iladigan, kechasi yotiladigan) yoki
Murphy yotoq
(devorga yig‘iladigan karavot) qo‘llash tavsiya etiladi. Kichik maydonda
doimiy yotoq uchun alohida kvadrat metrlarni ajratish o‘rniga, bunday transformatsiyalanuvchi
mebel yechimlari makondan kun davomida turli maqsadlarda foydalanish imkonini beradi [6].
ChatGPT ham shu g‘oyani qo‘llab-quvvatlab, kichik uylarda karavot joyini kunduzi bo‘shatish
uchun transformatsion mebel ishlatish uy-joyning asosiy maydonidan kunning aksariyat
qismida unumli foydalanishga olib kelishini ta’kidladi. Misol tariqasida,
yig‘ma stol
va
yig‘ma
stullar
ham keltirildi – masalan, ovqatlanish stoli kerak bo‘lmaganda devorga taxlanib turishi
yoki stullar taxlab qo‘yilishi mumkinligi taklif qilindi. Shuningdek, karavot tagida yoki divan
ichida saqlash qutilari bo‘lishi ham qo‘shimcha javon o‘rnini bosadi.
Makonni vizual zonalash:
Bir makonda turli funktsiyalar uyg‘unligi uchun
mebel
yordamida zonalash
yaxshi samara beradi. Masalan, ChatGPT
kitob javonini
xonani ikki
qismga ajratuvchi pardevor sifatida qo‘yishni tavsiya etdi – javon
devor vazifasini
o‘tashi
barobarida har ikki tomondan foydalanish mumkin bo‘lgan saqlash mebeli hamdir. Haqiqatan
ham, amaliy misollarda shipgacha yetadigan javon yordamida xonaning yotoq qismi ajratilib,
nisbatan xufyona va sokin zona yaratilishi mumkin, bunda javon devor kabi bo‘lsa-da, butunlay
yopiqlik hissini tug‘dirmaydi [5]. Shu kabi yondashuvda, Karolina Chodur va Malvina
Borowiec arxitektorlar bir studio kvartirada poldan shiftgacha IKEA javonini o‘rnatib, uning
orqasida shaxsiy uyqu zonasi yaratgan misoli keltiriladi – javon orqasiga proyektor ekrani ham
osilib, xona ochiqligini saqlagan holda zonalashga erishilgan [5]. Shuningdek,
pardalar
yoki
mobil pardevor
(ekran)lardan foydalanish ham yotoq joyini ajratish va mehmon kelganda
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
230
ko‘zdan pana qilish uchun qulay usuldir. ChatGPT takliflariga ko‘ra, yotoq va yashash zonasini
ajratishda shaffof pardevorlar yoki yengil raflar ishlatish xonani bo‘laklash bilan birga
yorug‘lik o‘tishini ham saqlaydi.
Saqlash va saranjomlash yechimlari:
Kichik uyda tartibni saqlash uchun har bir
buyumning o‘z o‘rni bo‘lishi zarur. Shu bois, ichida bo‘shliq mavjud bo‘lgan yoki ichiga jildiq
qismlar yashirilgan mebel, devorga o‘rnatiladigan javonlar va baland shkaflardan foydalanish
lozim. Masalan,
karavot osti tortmalari
,
divandagi yashirin qutilar
,
balandligi shiftgacha
yetadigan shkaflar
studiolarda har qarich joydan foydalanish imkonini beradi. ChatGPT shu
nuqtai nazarni qo‘llab-quvvatlab, turli qutilar va savatchalar yordamida buyumlarni ajratib
saqlash, ortiqcha mayda bezak va ashyolardan qochish, devorlarni maksimal foydalanishni
tavsiya qildi. Dizayn bo‘yicha manbalarda keltirilishicha, kichik uyda buyumlarning 20%
ochiqda, 80% yashirin bo‘lgani ma’qul – ya’ni 20/80 qoidasi, bu tartibni saqlashga yordam
beradi [4].
Shuningdek, chatGPT oshxona jihozlari va kiyim-kechak uchun alohida
shkafchalar o‘rniga
ko‘p maqsadli shkaflar
ni tavsiya qildi, masalan, bir burchakda poldan
shiftgacha bitta katta shkaf o‘rnatib, uning bir bo‘limiga kir yuvish mashinasini ham
joylashtirish yoki oshxona anjomlari uchun baland tokchalar yaratish kabi.
Yoritishni yaxshilash:
Studio kvartirada bitta deraza bo‘lgani sababli, tabiiy
yorug‘likdan maksimal foydalanish kerak. Buning uchun deraza oldida baland mebel
qo‘ymaslik, og‘ir pardalar ishlatmaslik tavsiya etiladi. Kunduz kuni quyosh nuri xonaning
ichkarigacha kirishi uchun devor va mebel ranglari
yorqin
tanlanishi lozim – oppoq yoki ochiq
tusli devor va pol qoplamalari yorug‘likni aks ettirib, xonani vizual ravishda kengroq qiladi [4].
ChatGPT ham devorlarni oq yoki krem rangda bo‘yash, katta oynali elementlar (masalan,
devorga osilgan katta oyna) qo‘yish orqali kichik makonni kengroq ko‘rsatish mumkinligini
uqtirdi. Kechki yoritishda bitta markaziy chiroq o‘rniga bir necha
qatlamli yoritish
manbalari
qo‘llash maqsadga muvofiq: masalan, shipdagi yorug‘likka qo‘shimcha ravishda ish joyida stol
chirog‘i, dam olish burchagida torшер yoki devor bra lampa o‘rnatish. Yoritishni zonalarga
ajratish nafaqat qulaylik yaratadi, balki xonani bo‘lish effektini ham beradi – masalan, yotoq
qismiga xiraroq nozik yorug‘lik, oshxona qismiga yorqinroq ishchi yorug‘lik berish mumkin
[4]. ChatGPT studiolarda “yorug‘lik orollari” yaratishni taklif qildi, ya’ni har bir zonaga
mustaqil yoritish elementini qo‘shib, umumiy yorug‘likni sozlash. Bu usul bilan, masalan,
kechasi yotoq zonasi xira yoritilib, yashash zonasi o‘chirilsa, xona tinchlik muhitiga o‘tadi,
yoki aksincha, mehmon keldi deguncha umumiy xona va oshxonani to‘liq yoritib, yotoq qismi
pardalar bilan berkitilishi mumkin.
Ergonomik o‘zgarishlar:
Studio kvartirani qayta jihozlashda asosiy maqsad –
harakatlanish uchun yetarli joy yaratish. Shunday ekan, mebellarning optimal joylashuvini
topish muhim. ChatGPT modelidan olingan tavsiyalarga ko‘ra, xonada
“harakat yo‘lagi”
degan tushunchani joriy qilish kerak: kirish eshigidan xonaning ichiga va deraza tomon
yo‘nalgan shunday yo‘lak bo‘lsinki, uning ikki tomonida mebel turgan taqdirda ham odam
erkin o‘ta olsin. Ideal holda bu yo‘lak eni
0,8–1 m
atrofida bo‘lishi lozim [3]. Buning uchun,
masalan, shkaf va karavotni qarama-qarshi devorlarga yig‘ishtirib, oralikni bo‘sh qoldirish yoki
burchak mebelidan foydalanish mumkin. ChatGPT xonada burchak javonlar va burchakka
moslashtirilgan stol-stul jamlamasi qo‘llashni taklif qildi – bu bilan xonaning markaziy qismi
nisbatan bo‘shroq qoladi. Bundan tashqari, baland mebel (masalan, javon yoki shkaf) o‘rnini
kunduzi yig‘ib qo‘yiladigan past tumba yoki g‘ildirakli konteynerlar bilan almashtirish tavsiya
etildi.
Yuqoridagi takliflarni joriy etish natijasida studio kvartiralarda
funksionallik
va
qulaylik
sezilarli darajada oshishi kutiladi. Xususan, zonalash orqali xonadon egasi psixologik jihatdan
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
231
turli faoliyatlar uchun alohida joylarga ega bo‘lish hissiyotini oladi (uxlash va dam olish
maskani, ovqatlanish joyi va h.k.). Ko‘p funksiyali mebel va transformatsiya yechimlari esa
kichik makonda
ko‘p qirrali foydalanish
imkonini beradi – masalan, kunduzi ishxona va
mehmonxona bo‘lib xizmat qilgan xona kechasi yotoqxona vazifasini bajaradi. Yoritish va rang
berishdagi o‘zgarishlar studio kvartiralarni yanada yorug‘ va keng qilib ko‘rsatadi. Ushbu
tavsiyalar, albatta,
SHNQ normalari
doirasida qoladi – masalan, yotoq joyi ajratilganda ham
uning deraza yoritilishi hisobga olinishi lozim, mebel qo‘yishda elektr jihozlari va evakuatsiya
yo‘laklarini to‘smaslik kerak (yong‘in xavfsizligi qoidalari). Shu ma’noda, ChatGPT takliflari
ko‘proq ijodiy-koncepsiya jihatidan bo‘lib, ularni real loyihaga tadbiq etishda me’yoriy talablar
va texnik cheklovlarni mutaxassis tomonidan tekshirish zarur bo‘ladi.
“Standart” tipidagi kvartiralar (33–36 m²)
Standart
toifa – maydoni 33–36 m² atrofidagi, tipik bir xonali kvartiralar uchun odatiy bo‘lgan
rejalar. Namuna bazamizdagi 86 ta loyihaning 25 tasi (~29%) shu toifaga to‘g‘ri keladi (jadval-
1). Ularning aksariyati sovet davri yoki 2000-yillar tipovoy loyihalariga xos tuzilishga ega:
bitta yashash xonasi
(zal yoki yotoq-xona), alohida kichik
oshxona
(~6–7 m²), kirish qismida
tor
dahliz
va birlashtirilgan yoki alohida
hammom-tualet
. Yashash xonasining o‘lchami
ko‘pincha
15–18 m²
atrofida, bu SHNQ talab qiladigan minimal 14 m² dan yuqori va 2-3
kishining yashashi uchun mo‘ljallangan (me’yor bo‘yicha 1 kishiga kamida 16 m² umumiy
maydon to‘g‘ri kelishi kerakligi eslatib o‘tiladi [1]). Oshxona maydoni normativ
6 m²
talablari
darajasida yoki biroz ko‘proq [1], ammo zamonaviy tushunchada hamon kichik hisoblanadi –
1-2 kishining bir vaqtda harakatlanishi qiyin bo‘lgan darajada tor.
Standart kvartiralarning studio turiga nisbatan farqi shundaki, bu yerda
oshxona va yashash
xonasi alohida
bo‘lib, bu bir makondagi funksiyalar to‘qnashuvini kamaytiradi. Yotoq joyi esa
shu yashash xonasining o‘zida joylashadi – kimdir bu xonani to‘liq yotoqxona sifatida, kimdir
divan-yotoq qo‘yib kunduzi zal sifatida foydalanadi.
Balakon
borligi kuzatilgan –
loyihalarning taxminan yarmida yashash xonasidan chiqiladigan kichik balkon (1,5–3 m²)
mavjud bo‘lib, u ham uy-joy funksionalligiga hissa qo‘shadi (masalan, u yerda qo‘shimcha
saqlash yoki dam olish joyini tashkil qilish mumkin).
Deraza
odatda ikkitadir: bitta katta
deraza yashash xonasida va alohida bitta deraza oshxonada. Bu, albatta, tabiiy yorug‘lik va
ventilyatsiya imkoniyatlarini studio kvartiraga nisbatan yaxshilaydi. Shu bilan birga, standat
kvartiralarning
rejalardagi kamchiliklari
ham mavjud:
Yashash xonasining ko‘p funksiyaliligi:
Bu xonada bir vaqtning o‘zida yotoq va
mehmonxona vazifalari bajariladi. Ko‘plab rejalar bir kishilik yoki ikki kishilik karavot
qo‘yishga mo‘ljallangan. Ammo agar doimiy karavot qo‘yilsa, xona asosan yotoqxona
ko‘rinishida qoladi va mehmonlarni kutish yoki divanda o‘tirib dam olish joyi qolmaydi.
Buning yechimi sifatida ko‘pchilik egalari karavot o‘rniga
divan
ishlatadilar. Loyiha tahlilidan
ma’lum bo‘lishicha, yashash xonasida faqat karavot ko‘zda tutilgan va divan yoki televizor joyi
umuman ko‘rsatilmagan rejalar ham bor – bu, ehtimol, loyiha muallifi ushbu kvartirani bir
kishilik yoki oilasiz inson uchun deb hisoblaganini anglatadi. Biroq, agar oilali yoki kelajakda
farzandli bo‘lishni rejalashtirgan oila istiqomat qilsa, bunday yechim yetarli emas.
Mebel joylashuvi va harakat yo‘laklari:
Yashash xonasining shakli odatda to‘g‘ri
to‘rtburchak, eshik dahlizdan kirib burchakda, deraza qarama-qarshi devorda. Ko‘pchilik rejada
karavot (yoki divan) deraza ro‘parasidagi devor bo‘ylab qo‘yilgan, shkaf esa qarama-qarshi
devor bo‘ylab (yoki burchakda) joylashtirilgan. Bu holatda xona markazida ~1,5–2 metr
kenglikda bo‘shliq qoladi, bu yomon emas. Biroq, ba’zi rejalar mebelni noto‘g‘ri joylashtirish
tufayli tiqilinch ko‘rinadi – masalan, karavot va shkaf yelkama-elka devor bo‘ylab qo‘yilib,
xonaning bir tomonini butkul to‘sib qo‘ygan va eshikdan kirishda xonaning yarmigacha mebel
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
232
devori paydo bo‘lgan. Yana bir holat: televizor joylashuvi muammosi. Kichik zalda
karavotmi/divanmi va TV orasida masofa kamida 2,5–3 m bo‘lishi ko‘zda tutilsa yaxshi
(ko‘zning zo‘riqmasligi uchun), lekin aksar standart rejalar buncha masofani ta’minlay olmaydi
– ko‘pi 2 metr va undan kam.
Oshxona va ovqatlanish:
Oshxona kichkina bo‘lsa-da, alohida xona sifatida ajratilgan.
Lekin uning ichiga ovqatlanish stoli sig‘dirish qiyin – ba’zi rejalar stol uchun joy ajratmagan
(bu holda mehmonxona/zalda alohida ovqatlanish stolini qo‘yish ko‘zda tutilgan bo‘lishi
mumkin). Ayrim rejalar esa oshxonada devorga mahkamlangan kichik stolcha va 2 ta stul
qo‘yishni ko‘rsatadi. Oshxona sahnasi tor va u yerda muzlatgich, gaz plitasi, kir yuvish
mashinasini joylashtirish hamda ish stoli uchun joy topish qiyin masala. Shu tufayli ba’zi
egalari balkonda yoki dahlizda qo‘shimcha jihozlar (masalan, muzlatgich) o‘rnatishga majbur
bo‘lishadi.
Saqlash masalasi:
Standart kvartiralarda oshxona va koridorda devor ichki shkaflari
yoki kiritilgan javonlar bo‘lishi odatiy. Tahlildagi rejalar ko‘rsatdiki, ~60% holatlarda dahlizda
kichik shkaf ko‘zda tutilgan (palto va poyabzal uchun). Yashash xonasida esa bitta katta shkaf
joyi ko‘rsatilgan. Bundan ortiqcha saqlash joyi yo‘q, demak, bu turdagi kvartiralarda buyumlar
sig‘imi cheklangan. Ba’zan balkonda javon o‘rnatish orqali bu muammo yengillashtiriladi.
Yuqoridagi jihatlar bo‘yicha
takomillashtirish tavsiyalari
quyidagilar:
Yashash xonasini tashkil etish:
Agar kvartirada
doimiy yotoqxona
zarur bo‘lmasa
(masalan, uy egasi yolg‘iz yoki er-xotin bo‘lib, kunduzi xonani zal sifatida ishlatmoqchi),
divan-yotoq
eng maqbul yechim bo‘ladi. ChatGPT bu taklifni qo‘llab, yashash xonasini kun
davomida mehmonxona sifatida jihozlash, kechga tomon esa divanni yotqizib yotoq holatiga
keltirish variantini tavsiya etdi. Bu nafaqat makonni samarali ishlatish, balki xonani vizual
tartibli saqlashga ham yordam beradi (karavot yoyilib yotmagani uchun xona doimiy to‘shalgan
ko‘rpa bilan band bo‘lmaydi).
Agar doimiy karavot
zarur bo‘lsa (ayniqsa, yoshi kattalar
uchun divanda yotish noqulay bo‘lishi mumkin), unda uni xonaning bir burchagiga iloji boricha
jamlab joylashtirish va partial zonalash qilish tavsiya etiladi: masalan, karavotning bir yon
tomoniga tor javon yoki tokcha qo‘yib,
yotoq burchagi
hosil qilish. Bu javon ko‘zgu ortli
bo‘lsa yoki bir taraflama bo‘lsa-da, karavotni mehmon ko‘zidan biroz berkitadi va yotoq
zonasini aniqroq ajratadi. Xonada bo‘sh qoladigan devor qismiga esa
kichik divan
yoki
2–3 ta
yumshoq o‘rindiq
qo‘yish tavsiya etiladi – bu mehmon kelganda o‘tirishga joy, kundalik
hayotda esa dam olish/kitob o‘qish burchagi bo‘ladi. Shuningdek, televizorni devorga osib
qo‘yish (shkaf ustiga qo‘yish o‘rniga) xona maydonini tejaydi.
Mebel va yo‘laklar ergonomikasi:
Standart kvartira zalida mebelni devor bo‘ylab
emas, balki G yoki P shaklda joylashtirish tavsiya etiladi, chunki xonaning markazi ko‘p
hollarda bo‘sh turadi. Masalan, ChatGPT
divanni devordan 5–10 sm ajratib oldinga surib
qo‘yish
orqali uning orqasida kichik “bo‘shliq” qoldirish usulini eslatib o‘tdi – amaliy dizaynda
bu usul xonani biroz kamroq tiqilinch ko‘rsatadi va mebellar “devorlarga yopishib qolgan”
manzarani bartaraf etadi [3]. Albatta, kichik xonada divanni ko‘p ajratib bo‘lmaydi, lekin 5–10
sm ham ko‘zga sezilar-sezilmas bo‘lsa-da, psixologik jihatdan makon ozodroq bo‘lib tuyuladi.
Yana bir usul –
mebelni guruhlash
. Masalan, divan, jurnal stolchasi va TV bir guruh; ish stoli
va kitob javoni ikkinchi guruh. Bu holda xonaning bir cheti dam olish-tomosha zonasi, ikkinchi
cheti ishchi zona sifatida ajraladi. Ikkisi orasidan harakat uchun yo‘lak o‘tadi. ChatGPT
mebelni shunday guruhlarga bo‘lish, zarurat bo‘lsa, oralarini gilamcha yoki shift yoritgichi
orqali alohida zonalardek ta’kidlashni taklif qildi. Bu usullar natijasida kvartira egalari uchun
yuqori funksionallik
(bir xonada bir paytda turli ishlarni amalga oshirish qulayligi)
ta’minlanadi.
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
233
Oshxonadan unumli foydalanish:
Oshxona maydoni kichik bo‘lsa ham, undan
maksimal foydalanish uchun bir nechta takliflar berildi. Avvalo, agar oshxonada ovqatlanish
stoliga joy bo‘lmasa,
katlanma (yig‘iladigan) stol
o‘rnatish mumkin. Masalan, devorga
mahkamlangan va kerak paytda pastga tushiriladigan stol – bu ishlatilmaganda deyarli joy
olmaydi. Shuningdek,
bar tarzidagi stol
– deraza ostiga yoki oshxona va zal orasidagi eshik
oldiga o‘rnatilgan tor tokcha va baland stullar – variant sifatida keltirildi. Bu usul bilan kichik
oshxonada 1–2 kishilik ovqatlanish joyi yaratiladi. Bunday yechimlar Apartment Therapy kabi
manbalarda ham ko‘rsatilgan bo‘lib, juda kichik xonadon egalari hatto kirish qismida yoki
zalning bir burchagida ovqatlanish joyini tashkil qilish mumkinligini ta’kidlashadi [6].
ChatGPT esa oshxonada ish stolini kengaytirish uchun
kesim stol taxtachalari
(masalan, plita
yoki rakovina ustiga qo‘yiladigan taxta) va devor
reykali tizimlar
(idish-tovoq va jihozlarni
devorga osib qo‘yish) dan foydalanishni tavsiya etdi. Bu bilan stollar usti bo‘shashadi va
oshxonada qulay ishlash zonasi paydo bo‘ladi.
Saqlash va tartib:
Standart kvartiralarda mavjud devor ichidagi shkaflardan unumli
foydalanish kerak. Agar loyiha bo‘yicha dahliz yoki zalda bunday kiritilgan shkaflar mavjud
bo‘lmasa, ularni qo‘shimcha ravishda yaratish tavsiya etiladi (masalan, gipsokarton devor
o‘rnatib, orqasida shkaf qilish yoki mavjud bo‘sh devor bo‘ylab buyurtma asosida shkaf
o‘rnatish). ChatGPT bunday kvartiralarda
bitta yirik shkafni
butun yotoq jihozlari va kiyim-
kechak uchun markazlash kerakligini aytdi – turli kichik javonlar o‘rniga bitta yirikroq shkaf
xonani tartibliroq ko‘rsatadi. Bundan tashqari,
balkon
agar mavjud bo‘lsa, u yerda ham
javonlar va shkaflar tashkil qilish mumkin. Balkon yuqori qismida tokchalar, pastki burchakda
esa sandiqcha yoki burchak shkaf jihozlab, kvartiraning kam ishlatiladigan buyumlarini saqlash
mumkin. Yana bir taklif –
ko‘rinar-ko‘rinmas joylardan foydalanish
: masalan, kirish eshigi
orqasidagi devorga ilgichlar, hammom ichida devor ichki tokchalar, oshxonada eshikning ustki
qismida javon (ko‘zdan uzoq bo‘lsa-da, joy bor). Bu joylarga har doim ishlatilmaydigan
buyumlar (chemodan, sport anjomlari, mavsumiy kiyimlar)ni joylashtirib, asosiy xonalarni
bo‘shatish mumkin.
Yoritish va ranglar:
Standart kvartiralarda ikkita deraza bo‘lsa-da, ularning har biri
alohida xonalarni yoritadi, ya’ni zal va oshxona. Zal uchun yoritishni yaxshilash masalasi
studiodagi kabi dolzarb emas – u yerda odatda katta deraza bor va xona nisbatan kichikroq.
Oshxonada esa deraza kichik bo‘lishi mumkin yoki ba’zan umuman devorga tutash qo‘shni
uyning soyasi tushib turadi. Shuning uchun oshxonani quyuq ranglarda emas,
och ranglarda
bezash
tavsiya etiladi (yorug‘likni ziyoda qilish uchun). Zalda esa, agar maydon yetarli bo‘lsa,
biroz to‘q ranglar yoki shaxsiylashtirilgan dizayn elementlari qo‘llansa ham bo‘ladi. Masalan,
ChatGPT zal devorining bir qismini neytral rangdan farqli o‘laroq
aksent rang
da bo‘yash
(masalan, ko‘k yoki yashilning yumshoq tuslari) hamda unga mos bir-ikki dekor buyum
qo‘yishni tavsiya qildi – bu xona shaxsiy qiyofasini oshirib, ko‘rkamlik beradi, lekin mebel va
funksiyaga xalaqit qilmaydi. Kechki yoritishda zalda shift lampasidan tashqari, divan yonida
yon chiroq (torшер) qo‘yish yaxshi samara beradi, oshxonada esa ishchi yorug‘lik (oshxona
stolini yoritish) alohida qilinishi kerak, chunki umumiy chiroq soyalar berishi mumkin.
Yuqoridagi optimallashtirishlar natijasida standart kvartiralarning
fuqarolarga qulayligi va
funksionalligi oshadi
. Xususan, bitta xona ikki vazifani bajaradigan holatda (zal-yotoqxona)
to‘g‘ri mebel tanlovi va joylashuvi orqali
turmush tarzi yaxshilanadi
– masalan, kunduz kuni
alohida mehmon qabul qilish va kechasi tinch uyqu uchun sharoit yaratiladi. Oshxona va
zalning alohida bo‘lgani, bir tomondan, ustunlik – xonadon egalariga ovqat pishirish hidlaridan
xoli dam olish xonasiga ega bo‘lish imkoni bor. Ammo kichik oshxona noqulayligi yuqoridagi
yechimlar bilan bir qadar bartaraf etiladi (yig‘ma stollar, qo‘shimcha ish yuzalari). Bundan
tashqari, standart kvartiralarda amaldagi SHNQ me’yorlari (masalan, oshxona alohida
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
234
ventilatsiyaga ega bo‘lishi, gaz plitasi bo‘lsa deraza va ventilyatsiya kanali bo‘lishi shart,
sanuzel o‘lchami kamida 3 m² va b.) albatta inobatga olinadi – optimallashtirish choralari bu
me’yoriy talablarga zid kelmaydi. ChatGPT tavsiyalari ham ko‘pincha umumiy dizayn
qoidalariga mos tushadi, biroq u mahalliy normalarni bilmagani uchun, masalan, “oshxonani
zal bilan birlashtirib yuboring, ochiq studio qiling” kabi tavsiya bergan holatda (agar
berganida), buni qo‘llash mumkin emas edi, chunki O‘zbekistonda gazli oshxonani yashash
xonasi bilan qo‘shib yuborish taqiqlanadi (SNQ talablariga ko‘ra). Yaxshiki, bizning holatda
barcha rejalar gazli oshxonaga ega bo‘lib, ChatGPT esa oshxonani alohida saqlash kerakligini
angladi va bunday nomaqbul takliflar bermadi. Shunday qilib, inson mutaxassis sun’iy intellekt
tavsiyalarini baholab, me’yoriy cheklovlar nuqtai nazaridan filtrlaydi va eng ma’qul
variantlarni tanlaydi.
Large tipidagi kvartiralar (36–45 m²)
Large
toifadagi bir xonali kvartiralar – maydoni nisbatan katta (36 dan 45 kv.m.gacha) bo‘lgan
variantlar. Namuna bazamizdagi eng ko‘p qismni aynan shu toifa egallaydi: jami 30 ta reja
(~35%) 36–45 m² oralig‘ida. Bu shuni ko‘rsatadiki, bir xonali kvartiralarning amaliy qurilishda
eng ko‘p tarqalgan o‘lchami taxminan 40 m² atrofida. Darhaqiqat, bu maydon bir xonali uy
uchun qulay hisoblanadi, chunki unda kichik ikki xonali uy darajasida hudud mavjud, biroq
rasmiy ravishda hanuz
bitta xona
sifatida qoladi. Bunday loyihalarning ayrimlari aslida
studiy-
planirovka
(oshxona va zal umumiy, devorsiz) shaklida, ayrimlari esa
standart
(zal va
oshxona devor bilan ajratilgan) shaklida bo‘lishi mumkin. Tahlil qilgan rejalarimizdan ~40% i
(12 ta) oshxona va zali qo‘shma holda, ya’ni studio usulida edi (lekin umumiy maydoni 36–40
m² bo‘lgani uchun biz ularni “studio” toifasiga kiritmadik, chunki ularning maydoni ancha
katta). Qolgan ~60% rejalar esa oshxona va zalni alohida saqlagan, xuddi standart kvartiralarga
o‘xshash, faqat maydonlari kengroq.
Large kvartiralarning xususiyatlari: yashash xonasi odatda
20 m²
yoki undan katta, oshxona
~8–10 m², dahliz ham kattaroq (~5–6 m²), hammom ba’zan alohida hojatxona bilan bo‘ladi
(ya’ni hammom va tualet ikkita bo‘lib, yirikroq uy qulayligiga yaqinlashadi). Ko‘pincha
balkon/lodjiya
mavjud va u ham zalga, ham oshxonaga chiqishi mumkin (bitta balkonga ikki
eshik).
Derazalar soni
ba’zi hollarda ikkitadir: masalan, zalda bitta katta deraza, oshxonada
bitta, balkonga esa oshxonadan chiqilsa balkonda qo‘shimcha deraza. Yoki bo‘lmasa, zal
burchakli bo‘lib, ikki devorida alohida derazalari bor (burchak kvartiralarda). Bunday holatlar
tabiiy yorug‘lik va shamollatish imkonini oshiradi. SHNQ talablari bo‘yicha har bir yashash
xonasi, albatta, derazali bo‘lishi kerak, shu sababli bir xonani ikkiga bo‘lish (masalan, devor
qo‘yib yotoq va zalga ajratish) faqat ikkala bo‘linmaga ham deraza tushsa amalga oshadi.
Tahlilimizda Large toifadagi 30 ta rejadan
8 tasini
deyarli ikki xonali qilib ajratish mumkin edi
– chunki ular zalda ikkita deraza ko‘zda tutgan yoki L-shakl reja tufayli tabiiy ravishda ikkiga
bo‘linadigan ko‘rinishda edi. Qolgan 22 ta reja esa birgina deraza (yoki derazalar barchasi bir
tomonda) bo‘lgani uchun devor bilan ajratsangiz, ichki xonada deraza qolmaydi va me’yorlarga
zid bo‘ladi. Qizig‘i, ba’zi katta studiyalar shunchalik kengki, qaraganda “nima uchun devor
qo‘yib yotoqxona ajratilmagan?” degan savol tug‘iladi. Bunga dizaynerlarning izohi bor: agar
xona bir tomonda deraza bilan cheklangan bo‘lsa, ichkarida devor bilan ajratilgan bo‘lim
derazasiz qoladi va ko‘plab davlatlarda (shu jumladan bizda)
yashash xonasi derazasiz
bo‘lishi taqiqlangani
sababli bunday ajratishga ruxsat yo‘q [6]. Demak, katta bo‘lsa ham,
bir
derazali katta kvartira
faqat studiy tarzida ochiq qoldirilishi mumkin – buni me’yorlar talab
qiladi.
Large kategoriyadagi rejalar, maydon yetarli bo‘lganligi tufayli,
umumiy qulaylik
nuqtai
nazaridan yaxshiroq: masalan, 40 m² bir xonali uyda 1–2 nafar inson bemalol yashashi, hatto
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
235
mehmon kutishi mumkin. Ammo optimal foydalanishni ko‘zlab, quyidagi
takliflar va
optimallashtirishlar
berildi:
Yotoq joyini ajratish imkoni:
Agar zal (umumiy xona) shakli va deraza holati imkon
bersa, Large kvartiralarda
alohida yotoqxona
ajratib olish tavsiya etiladi. 40 m² atrofidagi ko‘p
uylarda aslida ishlab chiqaruvchilar ham “yoritilgan bo‘lsa-da devor qo‘yilmagan yotoq joyi”ni
mo‘ljallab qo‘yishadi. Masalan, rejalarda alcove – ichki bo‘lmacha – ko‘rinib turadi, yoki L-
simon zal ikki qismga bo‘linadi. ChatGPT bunday rejalar uchun oddiy gipsokarton yoki shisha
devor orqali yotoq xonasini ajratishni taklif qildi. Ammo to‘liq devor bo‘lmasa-da, mebel bilan
ajratish mumkin: misol uchun, Never Too Small platformasida keltirilgan bir loyihada zal
burchagiga orqasi zalga, old tomoni yotoqxonaga qaragan holda
ikkita divan
orqa-orqa
qo‘yilgan – shu bilan ovqatlanish va dam olish zonasi ajralgan, bir divanning orqasida esa
ovqatlanish stoli joylashgan [5]. Xuddi shunday, bizning holatda ham karavot bilan divanni
orqa-orqa qilib qo‘yish mumkin – karavot bosh tarafdan devorga yoki javonga suyaladi, oyoq
tomonida esa divan orqasi turadi. Natijada, karavot zonasi orqa tarafdan divan bilan
“devorlashib”, nisbatan mustaqil ko‘rinish oladi. Divandan qaraganda karavot orqasida qoladi
va xona mehmonxona qismida karavot ko‘zga tashlanmaydi. Bu kabi soft separation – ya’ni
yumshoq (noaniq) ajratish – 40 m² studiyalarda juda foydali. Agar devor qo‘yish imkoni
bo‘lmasa, shunga o‘xshash usullar bilan hech bo‘lmasa vizual ajratish amalga oshiriladi.
Makonni bo‘sh saqlash va to‘ldirib yubormaslik:
Katta maydon ortiqcha mebel bilan
to‘ldirilsa, kvartira yana tor bo‘lib qolishi mumkin. Shuning uchun,
minimalizm
tamoyili
hanuz dolzarb: faqat zarur mebel va buyumlar qoldirilishi, ortiqcha bezaklar bilan band
qilinmasligi lozim [4]. ChatGPT Large toifadagi kvartiralar uchun “Kichik kvartiralardagi
kabi bo‘sh joy yetishmovchiligi yo‘q, ammo bu – istagancha mebel qo‘yish mumkin degani
emas. Aksincha, imkon qadar bo‘shliq qoldirish, katta mebel o‘rniga devoriy shkaflar qo‘yish
kerak, shunda kvartira keng va shinam ko‘rinadi”, degan mazmunda tavsiyalar berdi. Xususan,
zalning burchaklaridan birini umuman bo‘sh qoldirish (hech narsa qo‘ymaslik) ham keltirildi –
bu, dizayn nuqtai nazaridan, ko‘zga xonaning kengligini oshiradi. Amalda katta xonaga ega
bo‘lganlar har bir devorga biror mebel qo‘yishga urinadilar, natijada xonaning markazi bo‘sh
bo‘lsa-da, chetlari haddan ziyod to‘lib ketadi. Buning o‘rniga, mebelni
gruppalash
(yuqorida
aytib o‘tganimizdek) va ayrim devor qismlarini bo‘sh qoldirish ham muhim.
Qo‘shimcha funksional zonalar:
Large kvartiralarda maydon imkon bergani uchun,
qo‘shimcha zona
ajratish mumkin. Masalan, agar inson uydan turib ishlasa, ish stoli va stulini
balkonga yoki zal burchagiga qulay joylash mumkin. Yoki sport bilan shug‘ullansa, burchakda
trenajyor yoki gimnastika gilami qo‘yish uchun joy ajratiladi. Bu masalada ChatGPT foydali
takliflar berdi: masalan, “Agar siz musiqa bilan shug‘ullansangiz, zal burchagiga pianino yoki
gitara uchun stend qo‘yib, atrofini ohista yoritadigan lampa bilan bezang – bu o‘sha hududni
mini-studiya zone qiladi” kabi ijodiy g‘oyalar bildirildi. Xuddi shunday, “Agar odatda
mehmonlar bilan ovqatlanishni xohlaysiz, oshxonadan tashqari zalda to‘rttalik ovqat stoli
qo‘ying” degan tavsiya ham berildi. Ya’ni, katta bir xonali kvartira egalari o‘z ehtiyojlariga
ko‘ra makonni
moslash
imkoniyatiga ega: ularni ikki xonali uy kabi faqat yotoq va zal deb
emas, balki studio ruhida bo‘lsa-da,
bir nechta funksional hududlar
kombinatsiyasi sifatida
qarashlari mumkin.
Yoritish va dekor:
Maydon kengaygan sari, yoritish sonini oshirish zarur. 40 m² lik bir
zalda bitta shift lyustrasi yetarli bo‘lmaydi – masalan, 18–20 m² qismni yaxshi yoritadi, qolgan
qismi esa xira qoladi. Shuning uchun track-lighting (shina ustida bir necha spot chiroqlar) yoki
bir nechta shift chiroqlari kerak bo‘ladi. Bundan tashqari, zonalashga qarab torшерlar, stol
lampalari ham qo‘llanadi. Keng xonada
yorug‘lik bilan bo‘lish
usuli juda samarali: masalan,
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
236
dam olish qismida baland oyoqli torшер va devor bra, ovqatlanish qismida stol ustida osma
lampa, ish burchagida stol chirog‘i – bular yonib turganda, xona bir nechta alohida zalchalar
kabi ko‘rinadi va har birida intim, qulay muhit yaratiladi. Dekor masalasida esa, katta zalda bir
ikkita yirik
san’at asari
(rasm, panel) yaxshi samara beradi – kichik uylarda bu ko‘zga
sig‘maydi, katta devorlarda esa bo‘shliqni to‘ldirib, mehmonga estetik taassurot uyg‘otadi.
ChatGPT “katta xonada bitta devorni san’at galereyasiga aylantiring” degan taklifni bildirdi,
ya’ni bir devorga bir nechta surat yoki rasmchalar galereya usulida ilinishini aytdi. Bu, albatta,
egasining didiga bog‘liq narsa, lekin asosiy tamoyil –
xonaning o‘lchamiga mos dekor
tanlash.
Large kvartiralarni optimallashtirish orqali ulardan
ikki xonali uyga yaqin qulaylik
olish
mumkin. Tahlil qilingan rejalar ichida ayrimlari allaqachon shunday optimallashtirilgan edi
(masalan, rejada yotoq joyi alohida alkov ko‘rinishida belgilangan, oshxonada bar hisobiga joy
tejalgan va b.). Biz bergan tavsiyalar esa loyihaga kiritilmagan holatlarni ham qamrab oldi.
Yakunida qayd etish lozimki, Large toifa kvartiralari amalda SHNQ normalariga to‘liq mos
bo‘lib, me’yor talablaridan sezilarli oshib ketadigan zaxira maydonga ham ega – masalan, bir
xonali uy uchun minimal 28 m² bo‘lsa, bular 40 m², demak +12 m² ortiqcha maydon bor. Bu
ortiqcha maydonni qanday ishlatish to‘la egasining ixtiyorida. Agar qurilish kompaniyasi
tomonidan oldindan rejada hal etilmagan bo‘lsa, bizning tavsiyalar ana shu ortiqcha maydonni
maqsadli va samarali band qilishga qaratilgan. ChatGPT ham ushbu jarayonda “ijodkor
maslahatchi” sifatida juda qo‘l kelishi mumkin – u turli g‘oyalarni atroflicha ko‘rib chiqish,
taqqoslash imkonini beradi. Biroq, qayta ta’kidlaymiz, yirik maydonli bo‘lsa ham, kvartira
hanuz
bitta yashash xonasi
deb tasniflanadi va agar doimiy ikki xonali qulaylik yaratilmoqchi
bo‘lsa, buning me’yoriy oqibatlari (kadastrda qayta ro‘yxatga olish, qo‘shimcha deraza talabi
va b.) ko‘zdan qochmasligi kerak.
“Katta” (46+ m²) kvartiralar
Katta
bir xonali kvartiralar – 46 kvadrat metr va undan ortiq maydonga ega bo‘lgan variantlar.
Bunday loyihalar namunamizda eng kam uchradi: atigi 11 ta reja (~13%) ushbu toifaga mansub
(Diagramma 1). Maydonlar diapazoni 46 m² dan 60 m² gacha cho‘zilgan bo‘lib, ba’zilari hatto
55–58 m² atrofida – ya’ni deyarli kichik ikki xonali yoki o‘rtacha ikki xonali kvartira hajmida.
Shunga qaramay, rasmiy ravishda ular “1 xonali” deb belgilangan. Bu holat, odatda, yuqorida
aytib o‘tilganidek, derazalarning joylashuvi bilan bog‘liq: masalan, 58 m² kvartirada bitta ulkan
zal va keng oshxona bor, lekin zalda faqat bitta deraza. Demak, devor bilan bo‘lib, ikkita
xonaga ajratib bo‘lmaydi – bo‘linsa ham, bittasi derazasiz qoladi. Shu sababli butun maydon
bir xonali holatda qoldirilgan.
Katta maydonli kvartiralar
loyiha yechimlari
jihatidan turlicha: ayrimlari haqiqiy ikki
xonalidek rejalashtirilgan (masalan, L-shakl zal va alohida oshxona, balki bu loyihada
“zal+yalpi yotoq joyi” bitta xona hisoblangan xolos), ayrimlari to‘liq ochiq studiya shaklida
(faqat sanuzel devor bilan ajratilgan). Ularda
qo‘shimcha yordamchi xonalar
ham uchraydi:
masalan, alohida
garderob xonasi
(kiyim shkafi o‘rniga kichik xona), ba’zilarida esa hattoki
xojalik xonasi
(kir yuvish va xo‘jalik buyumlari uchun) kiritilgan. Bu, albatta, maydon
kengligi evaziga bo‘ladi va bunday qo‘shimcha xonalar bilan jihozlangan 1 xonali uy deyarli 2
xonali uy qulayligiga tenglashadi.
Tahlil qilingan 46+ m² loyihalarning aksariyati yangi, elit turar-joy majmualariga tegishli bo‘lib,
ularda developerlar dizaynni oldindan puxta o‘ylagan: masalan, 50 m² studiyada ham zal va
yotoq vizual ajratib qo‘yilgan (ustun yoki shift balandligidagi tokcha bilan), oshxonasi katta va
yarim orol stol bilan jihozlangan, hammomi keng (bir nechta sanitariya priborlariga ega). Shu
bois bu toifada
muammo va kamchiliklar
nisbatan kamroq uchradi. Biroq, optimallashtirish
uchun ba’zi jihatlarni ko‘rsatib o‘tish mumkin:
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
237
Ikki xonalikka o‘tish varianti:
Agar me’yoriy jihatdan mumkin bo‘lsa (derazalar
yetarli bo‘lsa), bu turdagi kvartirani
2 xonali
ko‘rinishga keltirish eng mantiqiy yechim bo‘ladi.
Chunki 50–60 m² maydon bitta zal uchun haddan ziyod katta va bu makondan ikkita xonadon
sifatida foydalanish imkoni bor. Misol uchun, 58 m² lik rejamizdan birida bozor talabiga ko‘ra
developer devor qo‘yib bergan – ya’ni loyiha hujjatida 1 xonali deb ko‘rsatilgan bo‘lsa-da,
xaridorga yotoqxonani ajratib berish taklif qilingan. Ko‘pincha uy sotib oluvchilar ham shu
yo‘lni tanlaydi. ChatGPT ham “maydon katta bo‘lsa, albatta yotoqxona devor bilan ajratilgani
ma’qul, bu shaxsiy hayot uchun muhim” deya tavsiya berdi. Ammo agar deraza masalasi
tufayli ajratish imkoni bo‘lmasa, yuqorida Large toifada aytilgan barcha soft separation usullari
(javon, pardevor, mebel bilan ajratish) ayniqsa dolzarb bo‘ladi – chunki maydon kattaligi
ularga bemalol qo‘l keladi. Masalan, ChatGPT
shaffof shisha devor
yoki
shiftgacha
yetmaydigan pardevor
qurishni taklif qildi. Bu usul bilan yotoq qismi ajraladi, lekin tepasi
ochiq qolganligi va shaffof (yoki yarim shaffof) material ishlatilgani tufayli yorug‘lik bilan
havo almashinuvi saqlanadi. Dizaynda ba’zan loft uslubida shift ostidan 50 sm ochiq qoldirib
devorlar quriladi – xonalar bo‘linadi, lekin to‘liq emas. Shunday yechimlar bir xonali katta
kvartiralarda qo‘llanishi mumkin.
Keng makonda mebel va kompozitsiya:
Katta zal ichida mebelni joylashtirishda
kompozitsion printsiplar muhim ahamiyat kasb etadi. Dizaynerlar tavsiyasiga ko‘ra, mebelning
barchasini devor bo‘ylab terib chiqish yaramaydi – markazda bo‘sh maydon juda katta va
samarasiz qoladi. Aksincha, mebelni guruhlarga ajratib,
orolda
joylashtirish tavsiya etiladi [5].
Masalan, dam olish/TV ko‘rish guruhi markazga yaqinroq joylashadi: ikki tomonlama divan
yoki burchak divan, oldida stolcha, ro‘parasida TV stend (yoki projektor ekrani) – bu guruh
zalning bir chetida emas, balki markaziga yaqin bo‘lishi mumkin. So‘ng, ovqatlanish guruhi –
alohida ovqat stoli va 4–6 stul – balki zalning boshqa burchagida yoki oshxonaga yaqin
qismida. Ish burchagi – deraza yonida stul-stol. Mana shu tarzda bitta zal ichida 3–4 zona bir-
biriga xalaqit qilmay joylashadi va xona
chakana bo‘lib ketmasdan
, aniq tartibga ega bo‘ladi.
Yirik mebel – masalan, keng shkaflar – iloji boricha yotoq qismida qolishi yoki
dahliz/garderobda joylashishi kerak, chunki zalda ulkan shkaflar interyerni “og‘irlashtiradi”.
Agar developer garderob xonasi qilmagan bo‘lsa, ChatGPT katta zal burchagida
kiyinish
burchagi
yaratishni taklif qildi: 1,5–2 metrli devor ichiga shkaf, oynali eshiklar yoki pardalar
bilan. Bu ham bir yechim bo‘lishi mumkin.
Yoritish va akustika:
Katta ochiq makonda ovoz va yorug‘lik masalasi ham e’tibordan
chetda qolmasligi kerak. Masalan, 50 m² ochiq zalda ovoz yutilishi kam bo‘lib, aks-sado (eko)
bo‘lishi mumkin. Buni yumshoq mebel, qalin pardalar va gilamlar bilan muvofiqlashtirish
lozim. Yoritishda esa, yuqorida ta’kidlaganimizdek, bir nechta sath joriy etiladi: shift
yoritgichlari (bir nechtasi), devor va stol lampalari. Bundan tashqari, katta derazalardan kunduz
foydalanishni optimallashtirish uchun, ayniqsa janubga qaragan bo‘lsa, quyosh nurini tarqatib
yuboradigan
tyul pardalar
osish tavsiya etiladi – ular bilan xona yorug‘ qoladi, lekin bevosita
quyosh nuri xalaqit qilmaydi. Dekorativ yoritish ham qo‘llaniladi, masalan,
polga
o‘rnatiladigan LED chiziqlar
yoki mebel tagida yoritkichlar – bular kechasi yo‘l-yo‘lakay nur
berib, xonaga o‘zgacha muhit beradi. ChatGPT katta uylarda aqlli yoritish tizimlaridan
foydalanishni taklif qildi: ya’ni, Smart-home yechimlari bilan bir tugma orqali turli ssenariy
(rejim)larni yoqish – “Mehmon rejimi” (barcha yorug‘liklar porloq), “Kino ko‘rish rejimi” (xira
yorug‘liklar), “Tungi rejim” (faqat pol chiziqli chiroqlar va b.). Bu, albatta, ancha murakkab va
qo‘shimcha qurilmalar talab qiladi, lekin zamonaviy yuqori darajadagi uylar bunday tizimlarga
ega bo‘lib bormoqda [4].
Umumiy jihozlanish:
Maydon katta bo‘lgani uchun unda konditsioner, qozonxona kabi
muhandislik jihozlarini joylashtirish ham qulayroq kechadi. Bu tadqiqot doirasida
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
238
muhandislikka to‘xtalmadik, lekin shuni aytish mumkinki, masalan,
ikkita konditsioner
(zal
va oshxona uchun alohida) o‘rnatish,
ikkinchi vanna yoki hojatxona
qo‘shish (imkon bo‘lsa)
kabi imkoniyatlar ham aynan katta maydonli kvartiralarda bo‘ladi. Bizning rejalar orasida 58
m² kvartirada alohida qo‘shimcha hojatxona bor edi – bu juda qulay, chunki bir oilada bir
vaqtning o‘zida bir nechta kishi foydalanishi kerak bo‘lganda navbat kutish masalasi yo‘qoladi.
ChatGPT katta maydonli kvartiralarda
mehmonlar uchun alohida sanuzel
qilish g‘oyasini
ham ilgari surdi, yoki masalan,
kir yuvish mashinasi uchun hojatxonadan ajratilgan kichik
uyacha
qurish (hojatxonada bo‘lmasa ham, dahlizda masalan) kabi takliflar berdi. Bu albatta
qurilish paytida hal qilinadigan masala; tayyor kvartirada buni amalga oshirish qiyin. Ammo
shuni ko‘rsatadiki, sun’iy intellekt makonga qarab funksiyalar qo‘shishni ham tavsiya qila oladi,
ya’ni “bunday katta maydonda falon narsa ham joylashtirish mumkin” degan xulosa chiqara
oladi.
Katta bir xonali kvartiralar – ularning egalari uchun eng keng imkoniyatlar yaratadigan, shu
bilan birga
moslashuvchanlik
talab qiladigan uylar. Kimdir bunday maydonni xuddi ikki
xonali kabi bo‘lib oladi, kimdir to‘liq ochiq
studiy-loft
shaklida qoldiradi – har ikkisi o‘z
o‘rnida yaxshi yechim bo‘lishi mumkin. Biz bergan tavsiyalar, xususan ChatGPT yordamida
generatsiya qilingan g‘oyalar, shuni ko‘rsatadiki,
funksionallik va qulaylik
nuqtai nazaridan
sun’iy intellekt ham inson dizaynerlari e’tibor qaratadigan muhim detallarni tavsiya etadi.
Xususan, zonalash, mebel guruhlari, yorug‘lik ssenariylari kabi murakkab tushunchalarni
ChatGPT matn shaklida ta’riflab bera oldi. Albatta, yakuniy qaror va amalga oshirishda
mutaxassis me’mor va dizaynerlar hal qiluvchi rol o‘ynaydi – ular me’yoriy hujjatlar,
konstruktiv cheklovlar va estetik birlikni hisobga olib, bu g‘oyalarni hayotga tadbiq etadi.
Muhokama
Yuqorida har bir toifa kvartiralar bo‘yicha batafsil tahlil va takliflar keltirildi. Endi umumiy
xulosaviy muhokamani taqdim etsak.
Tahlil yakunlari bo‘yicha
, 86 ta bir xonali kvartira rejalarini o‘rganish shuni ko‘rsatdiki,
maydonning kattaligi kvartiraning funksional sifati va qulayligiga bevosita ta’sir
ko‘rsatadi
. Eng kichik studiy kvartiralarda makon yetishmovchiligi sababli ko‘plab
muammolar (zonalashning yo‘qligi, mebel sig‘masligi, harakatlanish qiyinchiliklari) kuzatilgan
bo‘lsa, maydon oshgani sayin bu muammolar kamayib, o‘rnini yangi masalalar egallaydi
(makondan to‘g‘ri foydalanish, ortiqcha bo‘shliqni samarasiz qoldirmaslik, shaxsiylikni
ta’minlash va hokazo). Shu o‘rinda,
SHNQ normalari
barcha turdagi kvartiralar uchun
minimal me’yoriy chegaralarni belgilab berganini ta’kidlash joiz: 28 m² dan kichik bo‘lgan
kvartiralar normativga zid (bizning bazamizda bir necha bunday holat uchradi), yashash xonasi
maydoni 14 m² dan kam bo‘lishi mumkin emas, oshxona ham 5–6 m² dan kichik emas [1]. Biz
tahlil qilgan rejalar ichida bu normalarni buzgan loyihalar deyarli yo‘q – oz sonli kichik
studiyalar bundan mustasno. Demak, real bozor va ishlab chiqaruvchilar me’yor talablariga
asosan ishlaydi.
Ergonomika va funksionallik
nuqtai nazaridan esa, hatto me’yoriy jihatdan to‘g‘ri loyihalar
ham turli darajada qulaylikka ega bo‘lib chiqmoqda. Bu asosan rejaning ichki yechimi – mebel
va zonalash – bilan bog‘liq. Misol uchun, ikki kvartira bir xil 35 m² bo‘lishi mumkin, lekin
birida kiraverishda keng dahliz va kiritilgan shkaf bor, oshxonasi ham xonasi ham ixcham va
tartibli; ikkinchisida esa reja ochiq, kiraverish zalga to‘g‘ri olib kiradi, hech qanday kiritilgan
shkaf yo‘q – natijada bu ikkinchi variant birinchisidan noqulayroq tuyuladi, garchi maydon
teng bo‘lsa ham. Xuddi shuningdek, mebelni noto‘g‘ri joylashtirish tufayli me’yoriy katta
xonalar ham tor va noqulay bo‘lib qolishi mumkin.
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
239
ChatGPT yordamida olingan tavsiyalarni umumlashtirsak
, sun’iy intellekt asosan amaliy
dizaynda yaxshi ma’lum bo‘lgan va manbalarda uchraydigan prinsiplarga tayanganini ko‘rish
mumkin. Uning takliflari orasida eng ko‘p uchragan mavzular:
Ko‘p funksiyali mebel va transformatsiya
(yig‘ma karavot, divan-karavot,
yig‘iladigan stol va b.) – bular kichik makon muammosini hal qilishda kalit hisoblanadi.
ChatGPT ushbu g‘oyalarni foydalanuvchi izohisiz o‘zi ham topa oldi, ya’ni kitoblardagi tayyor
qoidalarni esladi deyish mumkin [6].
Makonni zonalash va guruhlash
– ya’ni, bitta xonani mebel yordamida bo‘lish, vizual
ravishda qismlarga ajratish, har bir qismga alohida muhit berish (yorug‘lik, gilam, devor qismi
bilan). Bu fikr ham AI tavsiyalarida muntazam uchradi [5], Zonalash nafaqat qulaylik, balki
psixologik jihatdan tartib va intizom hissini beradi. Hatto eng kichik xonadagi yotoq burchagini
ajratish imkoniyati mavjudligi ko‘rsatildi.
Yorug‘lik va ranglar bilan o‘ynash
– AI takliflarining yana bir dolzarb mavzusi.
Yorqin devorlar, aksincha katta uyda bir devorni to‘q rangda qilish, ko‘zgular osish, ko‘p sathli
yoritish tizimini o‘rnatish va boshqalar taklif qilindi [4].
Bu ham dizaynda keng
qo‘llaniladigan usullar bo‘lib, AI ularni to‘g‘ri qo‘llay oldi.
Saqlash va tartib
– sun’iy intellekt foydalanuvchiga turmush tarzini saranjomlash
haqida ham maslahatlar berdi: keraksiz buyumlardan halos bo‘lish, tartibli saqlash tizimlari
joriy qilish, har bir zona uchun maksimum yopiq saqlash mebellari topish va h.k. [4]. Bular
ham bevosita funksionallikka ta’sir etadi, chunki kichik uyni tartibsiz buyumlar egallasa,
yashash sifati pasayadi.
Ijodiy yechimlar
– ChatGPT ba’zan noodatiy takliflar ham berdi: masalan, katta uyda
joy bo‘lsa mini-kutubxona yoki mini-sahna (musical corner) qilish, kichik balkonda ko‘chat
ekish burchagi yaratish, devorlarga mural chizish kabi. Bu g‘oyalar har bir kishi uchun to‘g‘ri
kelmasligi mumkin, lekin AI ning imkon qadar ko‘proq alternativani ko‘rib chiqib,
foydalanuvchiga ilhom berishga urinishi e’tiborga molik.
Sun’iy intellekt va me’yorlar uyg‘unligi
masalasiga to‘xtalsak: ChatGPT ning kamchiligi – u
O‘zbekiston qurilish me’yorlarini bilmaydi (yoki aniq eslay olmaydi). Demak, u ba’zan
me’yoriy jihatdan noto‘g‘ri taklif berishi ham mumkin edi. Bizning tajribamizda, ba’zi hollarda
AI “agar oshxonani zal bilan birlashtirsak makon kengayadi” kabi yechimlarni aytmoqchi
bo‘ldi, lekin gaz masalasini eslatgach, darhol uzr so‘rab, gazli oshxonani ajratish kerakligini tan
oldi (u jahonning ko‘p davlatlarida elektr plitalar odatiy ekani sababli, boshida bizni ham
shunday hisoblagan edi). Demak,
AI tavsiyalari albatta ekspert ko‘rigidan o‘tishi kerak
–
ular orasidan amaliy va qonuniy jihatdan to‘g‘ri keladiganlari tanlanib, noto‘g‘rilari rad etilishi
lozim. Xuddi shunday, konstruktsiya masalalarida ham: masalan, ChatGPT “bu devorni olib
tashlang” desa, aslida u ko‘taruvchi devor bo‘lib chiqishi mumkin – buni faqat muhandis hal
qila oladi. Shu sababdan, sun’iy intellekt
inson me’mor/dizayner o‘rnini bosa olmaydi, balki
unga qo‘shimcha qulay vosita bo‘la oladi
degan xulosaga kelish mumkin [7].
Bizning o‘rganishda ChatGPT aynan
ijodiy maslahat beruvchi
rolini bajardi: u tez fursatda bir
qator fikrlarni ilgari surdi, biz ular orasidan eng ma’qullarini tanlab oldik, ba’zilarini esa real
holatga mos emas deb rad etdik. Bu jarayon an’anaviy dizayndagi brainstorming (aqllar hujumi)
jarayoniga o‘xshaydi, farqi – AI bir insonning o‘rniga go‘yoki yuzlab mutaxassislar miya
hujumini bajarayotgandek keng qamrovli takliflar berishi mumkin. Shu bilan birga, u insonga
xos mulohaza yuritish, did, tajriba yetishmasligi sabab ayrim nozik jihatlarni hisobga olmasligi
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
240
mumkin (masalan, “shkafni burchakka qo‘ying” deyishi, lekin o‘sha burchakda eshik borligini
e’tibordan qochirishi mumkin).
Umuman olganda
, bir xonali kvartiralarni vizual tahlil qilish va optimallashtirish bo‘yicha
ushbu tadqiqot shuni ko‘rsatadiki,
zamonaviy yondashuvlar
(zonalash, transformatsion mebel,
minimalizm) kichik uy-joylarda hayot sifatini sezilarli yaxshilashi mumkin. Kengroq maydonli
uylar esa, to‘g‘ri rejalansa, hatto qo‘shimcha xonalarga ehtiyoj sezilmaydigan darajada qulay
bo‘lishi mumkin – chunki barcha funksiyalar bir makonda bo‘lsa-da, ular puxta o‘ylangan
holda tartibga solingan bo‘ladi.
ChatGPT yordami
esa, ayniqsa, loyiha variantlarini ko‘rib
chiqish bosqichida, arzon va tezkor vosita sifatida juda qo‘l keladi. Masalan, me’mor yoki uy
egasi bir nechta variantni ko‘rib ikkilanayotgan bo‘lsa, u AIga murojaat qilib “qaysi joylashuv
yaxshiroq va nega” deb so‘rashi va qisqa vaqt ichida mulohazali javoblar olishi mumkin [7].
Albatta, AI fikri mutlaq haqiqat emas, lekin u
tushunib yetmagan jihatni yoritib berishi
yoki
yangi g‘oyaga ilhomlantirishi
mumkin.
Xulosa
Tadqiqot sifatida o‘tkazilgan ushbu ish natijalariga ko‘ra,
“bir xonali kvartiralarni vizual
tahlil qilish va optimallashtirish”
borasida quyidagi asosiy xulosalar qilindi:
Bir xonali kvartiralarni
to‘rtta toifaga
ajratgan holda o‘rganish ularning maydon
kattaligiga qarab yuzaga keladigan dizayn vazifalari va muammolarini aniqlashga yordam berdi.
Studio (0–33 m²)
kvartiralarda makon yetishmovchiligi tufayli ko‘p funksiyali mebel va
makonni bo‘lish g‘oyalari dolzarb bo‘lsa,
Standart (33–36 m²)
kvartiralarda mavjud maydonni
ergonomik jihozlash va oshxona-zal aloqasini to‘g‘ri qurish muhim bo‘ldi.
Large (36–45 m²)
toifada zonalash va bo‘shliqdan samarali foydalanish masalalari ko‘tarildi,
Katta (46+ m²)
kvartiralarda esa ikki xonali qulaylikka yaqinlashish, ya’ni ortiqcha maydonni foydali
funksiyalarga yo‘naltirish imkoni va ehtiyoji mavjudligi aniqlandi.
SHNQ va boshqa me’yoriy hujjatlar talablari
bir xonali uylarni loyihalashda muhim
chegaralarni belgilaydi. Tadqiqot davomida aniqlanishicha, real loyihalarning aksariyati bu
me’yorlarga amal qiladi: maydon, yoritish, balandlik kabi parametrlar norma doirasida. Biroq,
normativ talablarni qondirish – sifatli dizayn uchun
faqat boshlang‘ich shart
xolos. Minimal
talablardan oshib boruvchi qulaylik faqat puxta rejalashtirish va
inson ehtiyojlariga
yo‘naltirilgan dizayn
orqali erishiladi. SHNQ 2.08.01-24 normasi 36-bobida xonalar
o‘lchamlarini aniqlashda
jihozlarning zaruriy to‘plami va ergonomika talablarini
inobatga
olish lozimligini urg‘ulaydi [1]. – bu esa, aslida, me’yorlarning o‘zi ham ergonomik dizaynga
chaqirayotganini bildiradi. Bizning tahlil natijalarimiz aynan shu jihat – ergonomika va
funksionallik – har qanday bir xonali kvartira uchun hal qiluvchi ekanini tasdiqladi.
ChatGPT yordamida optimallashtirish
bo‘yicha olingan takliflar ko‘rsatdiki, sun’iy
intellekt modelini dizayn masalalariga jalb qilish istiqbolli yo‘nalishdir. ChatGPT qisqa
muddatda bir xonali kvartiraning bir nechta muqobil yechimini taklif qila oldi, uning javoblari
orasida an’anaviy dizaynda qo‘llaniladigan yechimlar ham, yangi kombinatsiyalar ham uchradi.
Masalan, AI studiya kvartirada javon bilan zonalash, yorug‘likni kuchaytirish uchun
oynalardan foydalanish, mebel o‘rnini almashtirish kabi oddiy, lekin muhim takliflarni berdi
[5]. Shuningdek, katta kvartirada smart-texnologiyalar joriy etish kabi zamonaviy g‘oyalarni
ham ilgari surdi [4].
Bu shuni anglatadiki,
AI yordamchi sifatida dizayner va
arxitektorlarga vaqt va resurs tejalishi
ni ta’minlashi, ko‘p variantlarni tezda baholab chiqish
imkonini berishi mumkin [7].
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
241
Biroq,
AI tavsiyalarini to‘g‘ri talqin etish va filtrdan o‘tkazish
zarur. ChatGPT
ba’zan umumiy ko‘rsatma beradi, uning amaliy jihatdan qanday bajarilishini mutaxassis hal
qilishi lozim. Masalan, “mebelni shunday joylashtiringki, xonada oqim yaxshi bo‘lsin” degan
tavsiya berishi mumkin [7], lekin aynan qaysi mebelni qayerga surish kerakligini dizayner o‘zi
chizib sinab ko‘radi. Yoki AI “devor qo‘shing” desa, uning konstruktiv mumkinligini muhandis
tekshiradi. Shu sababdan, sun’iy intellekt –
aqlli maslahatchi va ijodiy generator
, lekin
yakuniy qaror har doim inson zimmasida qoladi.
Tadqiqot doirasida ishlab chiqilgan
tavsiyalar
amaliy ahamiyatga ega. Ular umuman
arxitektura-dizayn sohasi mutaxassislari uchun bir xonali kvartiralarni rejalashtirishda
yordamchi qo‘llanma vazifasini o‘tashi mumkin. Jumladan, 0–33 m² kvartira egalariga
makonlarini qulaylashtirish uchun konkret choralar (transformer mebel, zonalash va b.) taklif
etildi; 33–36 m² kvartiralar uchun ergonomik jihozlash va tartib bo‘yicha maslahatlar berildi;
36–45 m² va undan katta kvartiralar uchun makonni maksimal darajada samarali bo‘lish, hatto
ikki xonali qulaylik yaratish usullari ko‘rsatildi. Bu tavsiyalarning barchasi
ilmiy asoslangan
va manbalar bilan tasdiqlangan
: masalan, mebel orasidagi minimal masofalar bo‘yicha EHD
dizayn qoidalari keltirildi [3], kichik makonlarda integratsiyalashgan yechimlarning foydasi
Never Too Small platformasidagi real misollar orqali tasdiqlandi [5],
SHNQ me’yorlarining
tegishli moddalari asosida minimal maydon va balandlik talablari e’tiborga olindi [1]. Shu
tariqa, tavsiyalar majmuasi nazariy bilim, amaliy tajriba va sun’iy intellektning
integratsiyasidan hosil bo‘ldi, deyish mumkin.
Xulosa o‘rnida
, bir xonali kvartiralarni vizual tahlil qilish va optimallashtirish masalasi
bugungi shaharsozlikda kichik uy-joylar ulushi ortib borayotgan bir sharoitda nihoyatda
dolzarbdir. Kichik maydonda katta qulaylik yaratish – dizaynerlardan ham, texnologiyalardan
ham yangicha yondashuvni talab qiladi. Ushbu tadqiqot natijalari ko‘rsatdiki,
ChatGPT kabi
sun’iy intellekt vositalari
mazkur jarayonda yangi bir epoxa boshlab berishi mumkin. AI
yordamida qisqa fursatda bir nechta variantlar ko‘rib chiqilib, eng yaxshilari tanlab olinadi, bu
esa loyiha sifatini oshirib, mijozlar uchun ham ko‘proq qoniqish bag‘ishlaydi. Albatta, sun’iy
intellekt inson ijodkorligi va kasbiy bilimini to‘ldiradi, lekin almashtirmaydi – kelajakda eng
muvaffaqiyatli loyihalar
“AI + Designer”
hamkorligi natijasida yaratiladi, degan taxminni
ilgari surish mumkin.
Shunday qilib,
“ChatGPT yordamida bir xonali kvartiralarni vizual tahlil qilish va
optimallashtirish tajribasi”
bo‘yicha olib borilgan ish bir xonali uylarni loyihalashda
me’yorlar, ergonomika va sun’iy intellekt yondashuvlarini uyg‘unlashtirish mumkinligini
ko‘rsatdi. Olingan bilim va tavsiyalar kelgusida shunga o‘xshash turar-joy loyihalarini
takomillashtirishda, shuningdek, AI texnologiyalarini arxitektura sohasiga jalb qilishda foydali
bo‘ladi degan umiddamiz.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
O‘zbekiston Respublikasi qurilish me’yorlari – SHNQ 2.08.01-24. “Turar joy
obyektlarini loyihalash” (2024)
2.
Humayra Alam, Md. Raihan Khan. Ergonomics for Studio Apartment: Comfort and
Efficiency within the Context of Bangladesh. Journal of Engineering Science 9(2):109-118,
2018
3.
Emily Henderson. How To Design A Living Room – Our Go-To Rules (And When It’s
Ok To Break Them). (2020)
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
242
4.
Zulo Design. Guide to Functional Arrangement of Small Apartments.
(2023)
5.
Never Too Small. Zoning a Room with Furniture. (2024)
6.
Reddit r/floorplan. A collection of 50 studio apartment floor plans. Foydalanuvchi
izohlari (2023)
7.
Planner 5D Blog. How to Use ChatGPT for Interior Design Projects.
(2025)
8.
Never Too Small. Every Nook and Cranny: Five Cosy Dining Nooks in Small
Apartments. (2023)
9.
Buronov N.S., Rakhmatillaeva Z., Matniyazov Z., Arabi F., Husainov M. Advancing
the Understanding and Application of Building Information Modeling // American Journal of
Education and Learning. – 2025. – Vol. 3, No. 3. – P. 998–1006. – ISSN 2996-5128. – DOI:
https://zenodo.org/records/15083900
1.
Matniyazov Z., Tulaganov B., Adilov Z., Khadjaev R., Elmurodov S. Application of
BIM Technologies in Building Operating Organizations // American Journal of Education and
Learning. – 2025. – Vol. 3, No. 3. – P. 957–964. – ISSN 2996-5128. – DOI:
https://zenodo.org/records/15081913
2.
Matniyazov Z., Adilov Z., Khotamov A., Elmurodov S., Rasul-Zade L., Abdikhalilov F.
Integration of BIM and GIS Technologies in Modern Urban Planning: Challenges and
Prospects // American Journal of Education and Learning. – 2025. – Vol. 3, No. 3. – P. 972–
976. – ISSN 2996-5128. – DOI: https://zenodo.org/records/15083760
3.
Ikramov Sh., Matniyazov Z., Rasul-Zade L., Safiev T., Avloqulova X. Parametric
Modeling of Multifunctional Buildings in the BIM System // American Journal of Education
and Learning. – 2025. – Vol. 3, No. 3. – P. 978–984. – ISSN 2996-5128. – DOI:
https://zenodo.org/records/15083793
4.
Matniyazov Z., Giyosov I., Rakhmatillaeva Z., Buronov N., Nigmadjanova A.
Requirements for the Preparation of Design Documentation Based on BIM Technology //
American Journal of Education and Learning. – 2025. – Vol. 3, No. 3. – P. 985–991. – ISSN
2996-5128. – DOI: https://zenodo.org/records/15083815
5.
Abdujalilova S., Matniyazov Z., Elmurodov S. Facade renovation of public sector
buildings with the application of BIM // Международный научный журнал «Научный
Фокус» - 2025. Май. № 25 (100), часть1. – P. 833-846
6.
Matniyazov Z, Tajibaev J, Elmurodov S, L Rasul-Zade, Rakhmatillaeva Z, Methods of
forming color codes in historical areas of the city, the influence of architectural style on design
and code Cahiers Magellanes-Ns 6 (2), 6244-6260
