ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
80
AQLI ZAIF BOLALARNING DIQQATINI RIVOJLANTIRISHDA O‘QITUVCHI
HAMDA OTA-ONALARNING ISHTIROKI
Nasilloev Ozodjon Akbarovich
Osiyo Xalqaro Universiteti magistranti
e-mail:
ozodnasilloev322@gmail.com
Annotatsiya:
Ushbu maqolada aqli zaif bolalarning diqqatini rivojlantirishda o‘qituvchi va ota-
onalarning o‘zaro hamkorligi, ularning tarbiyaviy va pedagogik yondashuvlari tahlil qilingan.
Maqolada aqli zaif bolalarda diqqatning shakllanish xususiyatlari, ularni rivojlantirish usullari
va bu jarayonda ijtimoiy muhitning, xususan, oilaning hamda maktabning tutgan o‘rni
yoritilgan. Shuningdek, o‘qituvchi va ota-onalarning hamkorlikda olib boradigan ishlari orqali
bola diqqatini faollashtirishga oid amaliy tavsiyalar berilgan. Tadqiqot natijalari aqliy
rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning ijtimoiy moslashuvi va ta’lim jarayonidagi
muvaffaqiyatlarini oshirishga xizmat qiladi.
Kalit so‘zlar:
aqli zaif bolalar, diqqatni rivojlantirish, o‘qituvchi ishtiroki, ota-ona yordami,
maxsus pedagogika, hamkorlik, ijtimoiy moslashuv, ta’lim jarayoni
Аннотация :
В данной статье рассматривается сотрудничество учителей и родителей в
процессе развития внимания у детей с умственной отсталостью, а также педагогические
и воспитательные подходы к этой категории детей. Освещаются особенности
формирования внимания у умственно отсталых детей, методы его развития и роль
социального окружения, особенно семьи и школы. Также предложены практические
рекомендации по активизации внимания детей посредством совместной работы
педагогов и родителей. Полученные результаты способствуют улучшению социальной
адаптации и успешности детей с интеллектуальными нарушениями в образовательном
процессе.
Ключевые слова:
умственно отсталые дети, развитие внимания, участие учителя,
помощь родителей, специальная педагогика, сотрудничество, социальная адаптация,
образовательный процесс
Annotation:
This article explores the collaboration between teachers and parents in the
development of attention in children with intellectual disabilities, as well as pedagogical and
educational approaches for working with this group. It highlights the characteristics of attention
formation in children with intellectual impairments, methods of enhancing it, and the role of the
social environment—particularly the family and school. The article also provides practical
recommendations for improving children's attention through joint efforts of educators and
parents. The findings contribute to the social adaptation and educational success of children
with developmental delays.
Keywords:
children with intellectual disabilities, attention development, teacher involvement,
parental support, special pedagogy, collaboration, social adaptation, educational process
Kirish
. Zamonaviy oʻqituvchini shakllantirishi, har bir oʻqituvchi oʻz ustida muntazam ishlab,
malakasini oshirib, oʻz tajribalarini oʻquvchilar ta’lim- tarbiyasiga qaratishi lozim. Inklyuziv
ta’limning asosiy maqsadi ta’limni boshlash imkoniyatiga ega bo‘lgan barcha bolalar, shu
jumladan alohida yordamga muhtoj bo‘lgan bolalarni umumta’lim jarayoniga qamrab olishdir.
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
81
Inklyuziv ta’lim alohida yordamga muhtoj bolalarga ta’lim olishni taqdimetishi bilan katta
ahamiyatga ega. Bu ana shunday bolalarni uzluksiz umumiy ta’lim tizimiga kiritishni bildiradi.
Ushbu jarayon o‘zining quyidagi huquqiy, ijtimoiy asoslariga ega bo‘lmog‘i zarur.
Barcha yoshdagi bolalar atrofida yashayotgan va ishlayotgan bolalar bilan bir xil sharoitda
o‘qishlari va kamol topishlari zarur. Inklyuziv sinflar o‘quvchilar va pedagoglarga jamiyatga va
maktabga yangicha qarashni rivojlantirish orqali jamiyatning eng yaxshi a’zolari bo‘lishlari
uchun yordam berishga yo‘naltirilishi zarur.
- Inklyuziv ta’lim umumta’lim maktablari o‘quvchilari, direktorlari, ota-onalar va maxsus
pedagoglarni bitta guruhda hamkorlik qilishlarini talab qiladi. Ko‘p hollarda alohida yordamga
muhtoj bolalarning ota-onalari o‘z bolalarining ta’limga oid huquqlari va boshqa imkoniyatlari
haqida noto‘g‘ri tushunchaga ega bo‘lganlari natijasida bu bolalarga to‘g‘ri ta’lim berishni
talab qilmaydilar. Ota-onalar o‘z bolalaridagi nuqsonlar tufayli uyalish va o‘zini yo‘qotib
qo‘yish kabi to‘siqlarni yengishlari haqida ma’lumotga ega bo‘lishlari kerak. Hamma ota-
onalarga inklyuziv ta’limning mazmuni nimalardan iboratligi va bu bolalarga qanday
imkoniyatlar berishi haqida batafsil ma’lumot berilishi zarur. Ota-onalarning o‘z bolalariga
ta’limli yordam ko‘rsatishini cheklamaslik bilan bir jihatdan kengaytirish zarur. Shunday yo‘l
bilan ota-onalar bolalarni o‘quv muassasalariga joylashtirish va o‘quv dasturlarini aniqlik,
shuningdek o‘quv jarayonini uyda yoki boshqa joyda davom ettirishga oid muhokamalarga
jalb qilishi zarur. Har qanday bola kamol topib sog‘lom o‘ssa, uning bilim faoliyati, sezgi
qobiliyatlari mukammal rivojlanib borsa, bunday bolalar 6-7 yoshdan boshlab maktabga qabul
qilinishga tayyor bo‘ladi. Lekin umumta’lim maktab o‘quvchilari orasida o‘quv dasturlarini
o‘zlashtirishda qiyinchilikni boshdan kechirayotgan bolalar uchrab turadi. Bolaning hoh ona
qornida, hoh tug‘ilgandan keyin rivojlanib borishi uchun zarur bo‘lgan ma’lum shartlarning
bo‘lishi natijasida jismoniy va ruhiy, aqliy nuqsonlar kamchiliklarga olib kelishi mumkin.
Bunday bolalarda eshitishda, ko‘rish qobiliyatida, nutqiy va aqliy faoliyatida nuqsonlar paydo
bo‘ladi. Aqli zaif bolalarni o‘rganish va ularga yordam tashkil etish masalalari, aqli zaif
bolalarni o‘qitish va milliy istiqlol ruhida tarbiyalashda ishtimoiy-pedagogik omillar haqida ,
aqli zaif
bolalar tasnifi hamda uning aqli zaif bolalar uchun maxsus muassasalarni
differensiyalashdagi ahamiyati hamda yordamchi maktab o'quvchilarining pedagogik tasnifi
borasida ma’lumotlar berishni ko‘zda tutadi. Qator ijobiy xislatlariga qaramay, ma’lum
darajada aqliy rivojlanmaganlik bu bolalarga ham xosdir. Bu bolalarning tafakkurlari
ko‘rgazma-obraz mazmunini kasb etadi. Tushunchalaming shakllanishi juda qiyin amalga
oshadi. Umumlashtirish, taqqoslash jarayonlari juda zaif kechadi. 0 ‘qilgan muayyan
mazmunni qiyinchilik bilan o‘zlashtiradilar. Fanlami to‘g‘ri idrok qila turib, ularning ichki
bog’lanishlarini tushunmaydilar. Bunday xislatlar aqlan zaif bolalar bilan mazmunli rasmlar,
izchil voqealarni tasniflash tajribalari o‘tkazilganda yaqqol ko‘rinadi, hisoblash malakalari
ham qiyin shakllanadi. Sonlar, suratli arifmetik belgilar mohiyatini yetarli
tushunib
yetmaydilar. Ular sodda masalalaming shartlarini dastlabki tushuntirishlarda bila olmaydilar.
Uni yechishda oldingi ishlagan yo’llarni qo’llaydilar. To‘g ‘ri yozish malakalarini qiyinchilik
bilan egallaydilar. Ularning nutqi sodda, grammatik tomoni buzilgan, tili chuchuk bo’lishi
mumkin. So‘zli tushuntirishlar muayyan holatlar bilan bog’liq bo’lmasa, materialni juda qiyin
idrok etadilar. Aqli zaif bolalarning yetarli aqliy taraqqiy etmaganligi ular shaxsining
shakllanmaganligi bilan birga qo‘shilib keladi. Bu xislat fikr yuritish va qarashlaming mustaqil
emasligida, bilimga intilishlaming yetishmasligida, tashabbuskorlikning bo‘shligida, mehnat
faoliyatiarida namoyon bo’ladi. Hissiyot-iroda sohalari yetarli saqlangan holda, ayrim
qayg‘urish, xursand bo’lish vaqtlarida o‘zlarini yetarli, nuqsonsiz tengdoshlaridek tuta
olmaydilar. Ayrim nozik differensiyalashgan harakatlar, yuzlardagi ifodalilik yetishmaydi.
Ba’zan nevrologik belgilar, tana displaziyasi, endokrin buzilishlar uchraydi. O‘z vaqtidagi
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
82
to‘g‘ri ta’lim-tarbiya, mehnat malakalarini berish, aqliy nuqsonni murakkablashtiruvchi asab-
ruhiy taassurotlami yo‘q qilish orqali debil bolalarni muvaffaqiyatli ravishda hayotga
moslashtirish mumkin. Bu bolalar tashabbus, mustaqillik, bir ish turidan boshqa ish turiga tez
o‘tish talab etilmaydigan ish jarayonlarida yetarli unum bilan mehnat qiladilar. Bu bolalardagi
amaliy intilishlarning borligi kelajakda jamiyatda o‘z o‘rinlariga ega bo‘lishlarini bilishlari
asosida mehnat malakalarini egallashlariga yordam beradi.
Tadqiqotlar ko‘rsatadiki, ota-ona tomonidan faol, diqqatli nazorat va rag‘bat bolada vazifani
bajarishga bo‘lgan motivatsiyani oshiradi. Masalan, Wolf va hamkasblarning tadqiqoti shuni
aniqlashicha,
"bolalarning faol ishtiroki kattalar e'tiboriga bog‘liq bo‘lib, muhim
o‘zgarishlarga olib keladi"
.
Shuningdek, RTI (Response to Intervention) yondoshuvi ota-onalarni rejalashtirish va darslarda
faol ishtirokga jalb qilish orqali o‘quv samaradorligini oshiradi.
2. Strukturali uy muhitini yaratish .Uyda tartibli diqqat maydonini tashkil etish: tinch,
chalg‘itilmaydigan joy, kerakli asbob- uskunalar bilan jihozlash. Bunday muhitda bolalar
diqqatni jamlashga o‘rgatiladi. 3. Kitob o‘qish va vizual materiallar bilan shug‘ullanish. Ota-
ona bilan birga rasmli kitoblar o‘qish bolalarning fikrlash, tahlil qilish va xotirani rivojlantiradi.
Bu ayniqsa aqli zaif bolalar uchun amaliy yordam hisoblanadi, chunki ular uchun vizual
ko‘mak aniq e’tibor beradi. 4. Yoshga mos interaktiv metodlar: guruh va ijodiy mashg‘ulotlar.
O‘qituvchi–ota-ona hamkorligi asosida guruh shakllash va kreativ mashg‘ulotlar (masalan,
"Aqliy hujum", “sinkveyn”) bolada diqqatni jalb qilish va davom ettirishga xizmat qiladi .
5. E’tibor bilan tinglash va hissiy qo‘llab-quvvatlash. Faol tinglash (“active listening”) bolaga
mehr va qat’iyat bilan e’tibor berish hisini beradi, bu diqqatni o‘sishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi .
“Mindfulness” yoki ong bilan nafas olish mashqlari ham stressni kamaytirish, diqqatni
kuchaytirishda foydali bo‘lishi mumkin .
6. Maktab bilan hamkorlikni kuvvatlantirish. Maktabdagi ota- ona yig‘ilishi, ochiq eshik
kunlari, suhbatlar orqali ota-onalar farzandining ilmiy rejasiga to‘liq va doimiy ishtirok
etadi .Bunday jarayon orqali ota-ona ham diqqatni rivojlantirish bo‘yicha tavsiyalarni uyda
qo‘llashga o‘rganadi.
Yig‘ma tavsiyalar:
Faoliyat
Nima qilish kerak
Faol ishtirok
Bola bilan birga dars qilmoq, o‘qishda doim yoninda bo‘lish
Uy muhitini tartibga solish
Tinch maskan, vizual yordamlar yaratish
Vizual vositalardan foydalanish Rasmli kitoblar, jadvallar, kartochkalar
Meditatsiya mashqlari
Nafas olish va e’tibor mashqlari
Maktab bilan aloqani saqlash
Ochiq darslar, yig‘ilishlar, pedagog bilan suhbatlar
Ota-onalar farzandning e’tibor va fikrlash ko‘nikmalarini ko‘tarishi uchun faqat
monitoring emas, balki faol va strukturali ishtirok zarur. Uyda yaratilgan tartib, interaktiv
mashg‘ulotlar, hissiy qo‘llab-quvvatlash va maktab bilan samarali hamkorlik, ayniqsa RTI
yondoshuvi asosida, bolalarning diqqatini rivojlantirishda muhim omillar sanaladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
83
1. Васильева, Л. П. (2010). Психология детей с задержкой психического развития.
Москва: Наука.
2. Smith, A. & Jones, B. (2015). “Cognitive processing speed in children with intellectual
disabilities.” Educational Psychology Review, 27(4), 617–632.
3. Raven, J. C. (2000). Raven's Progressive Matrices and Vocabulary Scales. Oxford
Psychologists Press.
4. Соловьева, Г. М. (2013). Коррекционная педагогика. Москва: Владос.
5. Bakhronova, M. (2025). THE INTERPLAY OF LANGUAGE AND MEDICINE: A
LINGUISTIC
ANALYSIS
OF
DISEASE
AND
SYNDROME
TERMINOLOGY. Академические исследования в современной науке, 4(3), 170–173.
извлечено от
https://inlibrary.uz/index.php/arims/article/view/65920
6. Akhmedovna, B. M., & Olegovna, N. O. (2023). THE USE OF DISEASES IN THE
WORKS OF JACK LONDON. Ustozlar uchun, 18, 81-85.
7. Baxronova Matluba Axmedovna. (2022). BADIIY ASARLARGA KO’CHGAN HAYOT
SABOQLARI.
Conferencea,
401–404.
Retrieved
from
https://conferencea.org/index.php/conferences/article/view/640
8. Bakhronova Matluba Akhmedovna. (2023). REPRESENTATION OF DISEASES AS
SYMBOLS
OF
SOCIAL
ISSUES
IN
REALISM
IN
ENGLISH
LITERATURE.
INTERNATIONAL
JOURNAL
OF
SOCIAL
SCIENCE
&
INTERDISCIPLINARY RESEARCH ISSN: 2277-3630 Impact Factor: 8.036, 12(05), 26–29.
Retrieved from
https://www.gejournal.net/index.php/IJSSIR/article/view/1744
9. Axmedovna, M. B. (2024). THE USAGE OF THE WORD “PLAGUE” IN ENGLISH
LITERARY TEXTS. Web of Medicine: Journal of Medicine, Practice and Nursing, 2(6), 1-10.
10. Baxronova , M. . (2024). UNVEILING DYSPHEMISM: EXPLORING NEGATIVE
CONNOTATIONS IN LITERARY LANGUAGE. Current Approaches and New Research in
Modern
Sciences,
3(7),
37–41.
извлечено
от
http://www.econferences.ru/index.php/canrms/article/view/17153
