ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
179
POLIMORBID BEMORLARDA POLIPRAGMAZIYA MUAMMOSI VA UNI
BARTARAF ETISH USULLARI
Siddiqov Olim Abdullayevich
Samarqand davlat tibbiyot universiteti
Annotatsiya:
Polimorbid bemorlarda dori vositalarini ko‘p miqdorda qabul qilish
(polipragmaziya) holatlari nafaqat samarasiz farmakoterapiyaga, balki nojo‘ya ta’sirlar va dori-
dori o‘zaro ta’siri xavfining ortishiga ham sabab bo‘ladi. Ushbu maqolada polimorbidlik va
polipragmaziya o‘rtasidagi bog‘liqlik, uning oqibatlari va klinik farmakologiya nuqtai nazaridan
muammoni hal qilishdagi yondashuvlar tahlil qilinadi. Shuningdek, dori tarkibini
optimallashtirish, klinik farmakolog maslahatlari va elektron retseptlash tizimlarining ahamiyati
yoritiladi.
Kalit so‘zlar:
polimorbidlik, polipragmaziya, dori terapiyasini optimallashtirish, nojo‘ya
ta’sirlar, klinik farmakologiya.
Abstract:
In patients with polymorbidity, the excessive use of multiple medications
(polypharmacy) leads not only to ineffective pharmacotherapy but also increases the risk of
adverse drug reactions and drug–drug interactions. This article analyzes the relationship between
polymorbidity and polypharmacy, the clinical consequences of this issue, and clinical
pharmacological approaches to its management. Particular attention is given to optimizing drug
regimens, the importance of clinical pharmacologist consultations, and the role of electronic
prescription systems.
Keywords:
polymorbidity, polypharmacy, optimization of drug therapy, adverse effects, clinical
pharmacology.
Mavzuning dolzarbligi.
So‘nggi yillarda aholining qarishi, hayot tarzi va salomatlik darajasi
o‘zgarishi tufayli polimorbid bemorlar soni keskin ortdi. Polimorbidlik — bir shaxsda bir vaqtda
ikki yoki undan ortiq surunkali kasallik mavjud bo‘lishi — klinik amaliyotda katta muammolarni
keltirib chiqarmoqda. Bu holat dori vositalarini ko‘p miqdorda buyurish zaruratini yuzaga
keltiradi. Ayni paytda, polipragmaziya — ya’ni bemorga keragidan ortiq miqdorda dori tayinlash
— xavfli oqibatlarga olib kelishi mumkin.
So‘nggi yillarda tibbiyot amaliyotida polipragmaziya — ya’ni bemorga bir vaqtda bir nechta dori
vositalarini tayinlash holatlari keng tarqalgan. Bu holat ayniqsa polimorbid, ya’ni bir nechta
surunkali kasallikka ega bo‘lgan bemorlarda ko‘proq uchraydi. Zamonaviy shifokorlar
amaliyotida har bir simptom yoki kasallik uchun alohida dori vositasi tayinlash tendensiyasi
mavjud. Ammo bunday yondashuv ko‘pincha kutilgan natijani bermasdan, aksincha, bemor
holatini yomonlashtirishi, nojo‘ya ta’sirlar sonini oshirishi mumkin. Polipragmaziya nafaqat
klinik, balki ijtimoiy, iqtisodiy va axloqiy muammo sifatida ham qaralishi lozim. Bir tarafdan,
dori vositalarining noto‘g‘ri va ortiqcha tayinlanishi davlat va bemor mablag‘larining samarasiz
sarflanishiga olib keladi. Ikkinchi tomondan, bemor hayoti uchun xavf soluvchi nojo‘ya ta’sirlar,
dori-dori o‘zaro ta’sirlari, farmakokinetik ziddiyatlar, dozalash muammolari va komplaensning
pasayishi kabi salbiy oqibatlar yuzaga keladi.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
180
Polipragmaziyaning dolzarbligini belgilab beruvchi asosiy omillardan biri — aholidagi qarilik
darajasining oshib borishi hisoblanadi. Qariyalar odatda bir nechta surunkali kasalliklar
(gipertoniya, qandli diabet, yurak yetishmovchiligi, osteoartrit va h.k.) bilan bir vaqtda
yashashadi. Ushbu holat ularga bir vaqtda 5–10 ta va undan ortiq dori vositalarini tayinlash
ehtiyojini keltirib chiqaradi. Ammo qariyalarda jigar va buyrak faoliyatidagi o‘zgarishlar,
to‘qimalarning farmakokinetik xususiyatlari, ferment faolligining pasayishi dori metabolizmini
ham o‘zgartiradi. Shuning uchun polipragmaziya qariyalarda yanada ko‘proq xavf tug‘diradi.
Shu bilan birga, tibbiy xizmat ko‘rsatishning yuqori darajali ixtisoslashgan bo‘lishi ham
polipragmaziyani kuchaytirishi mumkin. Masalan, bir bemor terapevt, kardiolog, endokrinolog
va nevrolog tomonidan bir vaqtda ko‘riladi. Har bir mutaxassis o‘z sohasiga oid dori tayinlashi
natijasida bemorda 8–10 ta dori vositasi yig‘ilib qoladi. Bu dori-dori o‘zaro ta’siri, funksional
organlar yukining oshib ketishi va nojo‘ya ta’sirlar xavfini oshiradi. Shifokorlar o‘rtasidagi
muvofiqlashtirish yetishmasligi, yagona klinik strategiyaning mavjud emasligi shunday holatlar
yuzaga kelishining asosiy sabablaridan biridir.
Polipragmaziyani dolzarb muammoga aylantiruvchi yana bir omil — dori vositalarining
ommaviy reklama qilinishi, internet orqali bemorlarning o‘zini-o‘zi davolash holatlari va dori
vositalarini ixtiyoriy ravishda qabul qilish tendensiyasining oshishi. Ayniqsa biologik aktiv
qo‘shimchalar (BAQ) va “tabiiy vositalar” ni ortiqcha ishlatish bunda katta rol o‘ynaydi. Ba’zi
hollarda shifokorning tavsiyasisiz qabul qilingan dori vositalari juda jiddiy nojo‘ya oqibatlarga
olib kelishi mumkin. Muammoni yanada dolzarblashtiruvchi jihat — polipragmaziyaning
kamroq tadqiq qilinganligi va umumiy protokollar bilan yetarlicha tartibga solinmaganligidir.
Hozirda jahon tibbiyotida “Deprescribing” deb nomlangan strategik yondashuv shakllana
boshlagan bo‘lib, u ortiqcha dori vositalarini kamaytirishga, ularni qayta ko‘rib chiqishga va har
bir tayinlangan dori uchun klinik zaruratni asoslashga qaratilgan. Ushbu yondashuv O‘zbekiston
kabi mamlakatlarda ham joriy etilishi dolzarb masaladir. Polipragmaziya nafaqat individual
bemor, balki butun sog‘liqni saqlash tizimi uchun ham jiddiy yuk hisoblanadi. Dori
vositalarining ortiqcha iste’moli sog‘liqni saqlash budjetida xarajatlarni ko‘paytirishi, nojo‘ya
ta’sirlar tufayli qo‘shimcha kasallanish va gospitalizatsiyalarni keltirib chiqarishi mumkin.
Shuning uchun ushbu muammoga qarshi samarali choralar ko‘rish, klinik farmakologlarning
rolini kuchaytirish, elektron retseptlash tizimlarini joriy etish, dori tarkibini doimiy ravishda
qayta ko‘rib chiqish kabi yondashuvlar muhim hisoblanadi. Xulosa qilib aytganda,
polipragmaziya bugungi kunda nafaqat klinik amaliyotda, balki umumiy tibbiy siyosat darajasida
hal etilishi lozim bo‘lgan dolzarb muammolardan biridir. Uning profilaktikasi va samarali
boshqarilishi polimorbid bemorlarga sifatli tibbiy xizmat ko‘rsatish, nojo‘ya ta’sirlar sonini
kamaytirish va umumiy farmakoterapevtik natijalarni yaxshilashga xizmat qiladi. Bu borada
klinik farmakologlar, umumiy amaliyot shifokorlari, tibbiyot muassasalari va davlat
organlarining o‘zaro hamkorligi hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
Asosiy kism.
Polimorbidlik va polipragmaziya o‘rtasidagi bog‘liqlik
Polimorbid bemorlarga kamida 5-6 ta turli dori vositalari tayinlanishi amalda kuzatiladi. Masalan,
qandli diabet, arterial gipertoniya, ishemik yurak xastaligi va osteoartroz bilan birgalikda
yashovchi bemor bir vaqtda gipoglikemik vositalar, AGQ preparatlari, antiagregantlar, statinlar,
analgetiklar va boshqa preparatlarni qabul qilishi mumkin.
Polipragmaziya ushbu holatda shunchaki ko‘p dori qabul qilish emas, balki:
keraksiz yoki takroriy preparatlarni buyurish;
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
181
farmakokinetik va farmakodinamik o‘zaro ta’sirlarni hisobga olmaslik;
nojo‘ya ta’sirlar xavfini ko‘paytirishni anglatadi.
Polipragmaziyaning xavfli oqibatlari shundan iboratki, polipragmaziya faqat samarasiz
farmakoterapiya emas, balki bemor hayoti uchun jiddiy xavflar bilan bog‘liq. Bular quyidagilar:
Advers reaksiyalar (nojo‘ya ta’sirlar), ayniqsa qariyalarda; Gospitalizatsiyalar sonining
ko‘payishi; Dori-dori o‘zaro ta’sirlari, ayniqsa antikoagulyantlar va psixotrop vositalar bilan;
Terapevtik noaniqlik — qaysi dori foyda, qaysi ziyon keltirayotganini aniqlash mushkul;
Bemorning rejimga rioya qilmasligi (komplaens) — ko‘p dori qabul qilish bemorni charchatadi
va u davolashni to‘xtatishi mumkin.
Polipragmaziya sabablari asosan quyidagilardan iborat, ya’ni bemorda ko‘plab kasalliklar
mavjudligi; turli mutaxassislar tomonidan dori buyurilishi va muvofiqlashtirish yo‘qligi; "Har bir
simptomga alohida dori" prinsipi; tiklash yoki saqlash maqsadida "profilaktik" dori qo‘shish
holatlari; takroriy tayinlash.
Muammoni bartaraf etishdagi klinik farmakologik yondashuvlar quyidagilardan iborat:
1. Depreskraybing (Deprescribing) strategiyasi - klinik farmakolog va shifokorlar tomonidan
dori ro‘yxatini tahlil qilib, keraksiz, samarasiz yoki xavfli dorilarni tugatish bo‘yicha qaror qabul
qilish. Bu jarayonni quyidagi qadamlarda amalga oshirish mumkin: har bir dori vositasi
maqsadini aniqlash; uning samaradorligi va xavflarini baholash; zarur bo‘lsa, dozani pasaytirish
yoki to‘xtatish.
2. Farmakokinetik va farmakodinamik monitoring - yosh, jins, buyrak va jigar faoliyatiga qarab
dozalarni to‘g‘rilash. Misol uchun: glomerulyar filtratsiya tezligi past bo‘lganda kreatinin
klirensini hisoblab dozani kamaytirish; qariya bemorlarda preparatning to‘planib qolish xavfini
hisobga olish.
3. Elektron retseptlash va dori ma’lumotlar bazalari - elektron tizimlar orqali dori-dori o‘zaro
ta’sirlari, dublyaj va tavsiya etiladigan dozalar bo‘yicha avtomatik ogohlantirishlar — klinik
qarorni qabul qilishda katta yordamchi hisoblanadi.
4. Mutaxassislar o‘rtasidagi hamkorlik - klinik farmakolog, terapevt, endokrinolog, kardiolog va
boshqa mutaxassislar o‘rtasida: birlamchi va davomiy farmakoterapiyani muvofiqlashtirish;
davolashning umumiy strategiyasini kelishib olish.
5. Bemorni o‘qitish va ishtirokini ta’minlash - bemorga tayinlangan har bir dori haqida
tushuntirish berish, uning savollariga javob berish va davolashga nisbatan ijobiy munosabatni
shakllantirish polipragmaziyani kamaytirishga yordam beradi. Misol – amaliyotdan holat 75
yoshli erkak bemorda arterial gipertoniya, 2-tur diabet, xiperlipidemiya, osteoartrit va yotoq
rejimida bo‘lgan holat kuzatilgan. Unga 9 turdagi dori tayinlangan: perindopril, amlodipin,
metformin, simvastatin, parasetamol, omeprazol, aspirin, furosemid, omega-3.
Klinik farmakolog tomonidan tahlil qilingach - omeprazol va omega-3 kerak emasligi;
simvastatin dozasi kamaytirilishi; furosemidni haftalik nazorat bilan berish kerakligi aniqlandi.
Natijada dori soni 9 tadan 6 taga tushirildi va nojo‘ya ta’sirlar kamaydi.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
182
Xulosa.
Polimorbid bemorlarda polipragmaziya — klinik amaliyotda juda dolzarb muammo. Bu
nafaqat bemorning hayot sifatiga, balki uning xavfsizligiga ham ta’sir qiladi. Ushbu muammoni
bartaraf etish uchun klinik farmakologik yondashuvlarni qo‘llash — dorilarni qayta ko‘rib
chiqish, optimallashtirish, dori o‘zaro ta’sirini baholash va depreskraybing strategiyalarini joriy
qilish zarur. Shunga qo‘shimcha ravishda, elektron tibbiy axborot tizimlari va mutaxassislar
o‘rtasidagi hamkorlik ham muhim rol o‘ynaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Maher, R. L., Hanlon, J., & Hajjar, E. R. (2014). Clinical consequences of polypharmacy in
elderly.
Expert
opinion
on
drug
safety
,
13(1),
57–65.
https://doi.org/10.1517/14740338.2013.827660
2. Fried, T. R., O’Leary, J., Towle, V., Goldstein, M. K., & Trentalange, M. (2014). Health
outcomes associated with polypharmacy in community-dwelling older adults: A systematic
review.
Journal
of
the
American
Geriatrics
Society
,
62(12),
2261–2272.
https://doi.org/10.1111/jgs.13153
3. Воробьёва, О. В., & Куликова, Ye. И. (2020). Полипрагмазия в геронтологической
практике: риски и стратегия рационализации фармакотерапии.
Клиническая геронтология
,
26(2), 98–104. https://doi.org/10.26442/2079-0619_2020.2.98-104
4. Spinewine, A., Schmader, K. E., Barber, N., Hughes, C., Lapane, K. L., Swine, C., & Hanlon,
J. T. (2007). Appropriate prescribing in elderly people: how well can it be measured and
optimized?
The Lancet
, 370(9582), 173–184. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(07)61091-5
5. Ожегова, А. А., & Трифонова, Е. А. (2021). Клиническая фармакология полипрагмазии
у пациентов с полиморбидной патологией.
Рациональная фармакотерапия в кардиологии
,
17(1), 67–74. https://doi.org/10.20996/1819-6446-2021-17-1-67-74
6. Scott, I. A., Hilmer, S. N., Reeve, E., et al. (2015). Reducing inappropriate polypharmacy: the
process
of
deprescribing.
JAMA
Internal
Medicine
,
175(5),
827–834.
https://doi.org/10.1001/jamainternmed.2015.0324
7. Sallevelt, B. T., van den Bemt, P. M., Egberts, T. C., et al. (2013). The association between
potentially inappropriate prescribing and medication-related hospital admissions in older patients.
Drugs & Aging
, 30(3), 219–227. https://doi.org/10.1007/s40266-013-0058-5
8. Турсунов, Ш. Ш., & Раҳимов, С. Ш. (2022). Полиморбидлик ва полипрагмазия:
фармакотерапиядаги муаммолар ва ечимлар.
Ўзбекистонда тиббиёт ва фармация илмий
амалиёт журнали
, №1(87), 44–50.
9. Reeve, E., Gnjidic, D., Long, J., & Hilmer, S. (2015). A systematic review of the emerging
definition of ‘deprescribing’ with network analysis: implications for future research and clinical
practice.
British
Journal
of
Clinical
Pharmacology
,
80(6),
1254–1268.
https://doi.org/10.1111/bcp.12732
10.
Pazan, F., Wehling, M., & The FORTA authors/expert panel. (2016). The FORTA (Fit
fOR The Aged) List 2015: Update of a valid list of potentially inappropriate drugs for older
people in Europe.
Drugs & Aging
, 33(6), 447–449. https://doi.org/10.1007/s40266-016-0377-9
11. Сайилов U., Турсункулов A., Ибадова D., & Сиддиков O. (2011). Dori vositalarining
salbiy
ta’sirlar!.
Журнал
вестник
врача,
1(2),
22–24.
извлечено
от
https://inlibrary.uz/index.php/doctors_herald/article/view/11910
12. Сиддиков
О.
А.
Нуралиева
Рано
Матьякубовна
РАЦИОНАЛЬНОЕ
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ И ОПТИМАЛЬНОЕ ДОЗИРОВАНИЕ АНТИБАКТЕРИАЛЬНЫХ
ПРЕПАРАТОВ ПРИ ЛЕЧЕНИИ ВНЕБОЛЬНИЧНОЙ ПНЕВМОНИИ //Вопросы науки и
образования. – 2021. – Т. 9. – С. 134.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
183
13. Muxammadievich H. M. et al. BURN SHOCK IN PEDIATRIC AFTER THERMAL
INJURY AND MULTIPLE ORGAN FAILURE SYNDROMES //World Bulletin of Public
Health. – 2022. – Т. 8. – С. 140-142.
14. Нуралиева Рано Матьякубовна, Тураев Хикматулло Негматович, Сиддиков Олим
Абдуллаевич
ЭФФЕКТИВНОСТЬ
ПРИМЕНЕНИЯ
ЛАНТОРОЛА
В
ТРЕХКОМПОНЕНТНОЙ
АНТИХЕЛИКОБАКТЕРНОЙ
ТЕРАПИИ
С
ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ ПРОПОЛИСА // Вопросы науки и образования. 2020. №37 (121).
URL: https://cyberleninka.ru/article/n/effektivnost-primeneniya-lantorola-v-trehkomponentnoy-
antihelikobakternoy-terapii-s-ispolzovaniem-propolisa.
