ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 9, issue 1, Avgust 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
24
CHET TILLARNI O‘RGANISHDA LEKSIKANI YODLASHNING SAMARALI USULI
SIFATIDA AQLIY XARITALARDAN FOYDALANISH
Ashurova Diloro Tuxtasunzoda
Angren universiteti Pedagogika va tillar fakulteti
Xorijiy til va adabiyot yo‘nalishi CHT-11 guruhi talabasi
Ilmiy rahbar:
Raxmatullayeva D.A.
Annotatsiya
: Mazkur maqola chet tillarini o‘rganishda yangi so‘zlarni samarali yod olishda
aqliy xarita (Mind Mapping) metodining pedagogik, psixologik va amaliy jihatlarini atroflicha
yoritadi. O‘quvchilar va talabalar o‘rtasida keng qo‘llanilayotgan bu uslub kognitiv yondashuvga
asoslangan bo‘lib, xotirani faollashtiradi, vizual va assotsiativ aloqalarni kuchaytiradi, hamda
mustaqil va ijodiy tafakkurni rivojlantiradi. Tadqiqotda metodning afzalliklari, psixolingvistik
asoslari, dars jarayonidagi qo‘llanilishi va empirik tajribalar natijalari batafsil tahlil qilinadi.
Kalit so‘zlar:
aqliy xarita, leksika, yodlash strategiyasi, chet tili, ta’lim metodikasi, kognitiv
yondashuv, vizual xotira.
Kirish
Leksik kompetensiya chet tilini o‘rganishning asosiy elementlaridan biridir. Yangi so‘zlarni
samarali yodlash va ularni kontekstda to‘g‘ri ishlata olish til o‘rganuvchilarning kommunikativ
salohiyatini belgilaydi[1]. Biroq an’anaviy yodlash metodlari, masalan, so‘zlar ro‘yxatini yod
olish, kartochkalar usuli, repetitsiyalar kabi vositalar ko‘plab o‘quvchilarda zerikish,
motivatsiyaning pasayishi va uzoq muddatli xotirada saqlanmaslik kabi muammolarga sabab
bo‘ladi[2].
Shu nuqtai nazardan qaralganda, innovatsion va kognitiv yondashuvlarga asoslangan metodlar
— xususan, aqliy xaritalar — til o‘rganish samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Aqliy
xaritalar orqali so‘zlar orasidagi mantiqiy, semantik va assotsiativ bog‘liqliklar ko‘rsatiladi, bu
esa yodlashni qulaylashtiradi va tezlashtiradi[3].
Aqliy xarita metodining nazariy asoslari
Aqliy xarita tushunchasi
Aqliy xarita (inglizcha: Mind Map) bu — asosiy g‘oyani markazda joylashtirib, undan
tarmoqlar tarzida bog‘langan yordamchi tushunchalarni vizual tarzda tasvirlash uslubidir. Uni
birinchi bo‘lib ingliz nevrologi va ta’lim bo‘yicha mutaxassis Toni Buzan joriy qilgan bo‘lib, bu
uslub inson ongining assotsiativ fikrlash mexanizmiga asoslanadi[4].
Ushbu metodning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
Markaziy tushuncha (so‘z, mavzu, g‘oya) xarita yuragi hisoblanadi;
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 9, issue 1, Avgust 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
25
Asosiy tarmoqlar mavzuga oid yo‘nalishlarni ko‘rsatadi (masalan, rang, grammatik rol, mavzu
guruhi);
Yordamchi tarmoqlar so‘zlarning sinonimlari, antonimlari, tarjimalari, misollari bilan
to‘ldiriladi;
Ranglar, shakllar, belgilar va rasmlar vizual xotirani faollashtirishda muhim o‘rin tutadi[5].
Kognitiv-psixologik asoslar
Aqliy xarita usuli kognitiv yondashuv asosida ishlaydi. Kognitiv nazariyaga ko‘ra, inson miyasi
ma’lumotni mantiqiy bloklar orqali, vizual va verbal elementlar bilan birgalikda qayta ishlaydi.
Shu sababli, o‘quv materiallarini rangli va tarmoqli grafik shaklida berish orqali ko‘pkanalli
eslab qolish (dual coding) jarayoni amalga oshadi[6].
Psixolingvistik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki:
Vizual-kognitiv yondashuv orqali yodlangan so‘zlar 2-3 baravar uzoqroq muddatda xotirada
saqlanadi;
Assotsiatsiyalangan xaritalar orqali o‘rganilgan so‘zlar gapda mustaqil ishlatish jarayonida
tezroq chaqiriladi;
Aqliy xarita yaratish jarayonida o‘quvchi mustaqil fikrlaydi va ijod qiladi, bu esa ta’lim
samaradorligini oshiradi[7].
Leksikani yodlashda aqliy xarita metodining afzalliklari
№ Afzalliklar Ta’siri
1 Vizual fikrlashni faollashtiradi Tasvir orqali eslab qolish osonlashadi
2 So‘zlar o‘rtasida mantiqiy bog‘liqlik yaratiladi Kontekstda ishlatish ko‘nikmasi rivojlanadi
3 Ijodiy fikrlash va mustaqillikni oshiradi O‘quvchini faol ishtirokga jalb etadi
4 Rang va simvolika yordamida diqqatni jalb qiladi Motivatsiyani oshiradi
5 Bir mavzu ichida ko‘p so‘zlarni jamlaydi Tizimlashtirish va umumlashtirish osonlashadi
Amaliy qo‘llanilishi: dars jarayonida foydalanish
1. Dars oldidan tayyorgarlik
O‘qituvchi mavzuga oid asosiy so‘zlarni belgilaydi va o‘quvchilarga markaziy g‘oyani beradi.
Misol: mavzu — Travelling (sayohat).
2. Aqliy xarita tuzish
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 9, issue 1, Avgust 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
26
O‘quvchilar:
Markazga Travelling so‘zini yozadi;
Tarmoqlarga Transport, Places, Activities, Documents kabi yo‘nalishlar ajratiladi;
Har bir yo‘nalishga mos so‘zlar, iboralar, rasmlar, sinonimlar, tarjimalar kiritiladi.
3. Mashg‘ulotda qo‘llash
Har bir o‘quvchi o‘z xaritasini sinfda taqdim etadi;
Guruhlarda solishtirish, savol-javob, gap tuzish mashqlari bajariladi;
Yakunda qisqa testlar yoki eslab qolish o‘yinlari o‘tkaziladi.
4. Raqamli ilovalar
Mobil yoki onlayn platformalar yordamida:
MindMeister, Coggle, XMind, SimpleMind ilovalari orqali aqliy xaritalar yaratiladi;
Talabalar ularni baham ko‘rish, onlayn taqdim etish imkoniyatiga ega bo‘ladi[8].
Tadqiqot natijalari: Empirik misollar
2022-yilda Farg‘ona davlat universitetida o‘tkazilgan tajriba darslarida 60 nafar talaba ishtirok
etdi. Ular ikki guruhga bo‘lindi:
Birinchi guruh: an’anaviy yodlash (so‘z ro‘yxatlari);
Ikkinchi guruh: aqliy xaritalar yordamida yodlash.
4 haftalik tajribadan so‘ng so‘z boyligini eslab qolish testida:
An’anaviy guruh o‘rtacha 62% natija,
Aqliy xarita metodini qo‘llagan guruh esa 86% natija ko‘rsatdi[9].
Xulosa va tavsiyalar
Aqliy xarita — chet tili so‘zlarini yod olishda nafaqat samarali, balki o‘quvchini
motivatsiyalovchi va ijodiy yondashuvni rivojlantiruvchi kuchli vositadir. Bu metod:
Leksikani kontekstual tarzda o‘rgatadi;
Mustaqil fikrlash va assotsiatsiyalar yaratish qobiliyatini shakllantiradi;
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 9, issue 1, Avgust 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
27
O‘rganilgan so‘zlarning uzoq muddatli xotirada saqlanishini ta’minlaydi.
Tavsiyalar:
1. Har bir yangi mavzu bo‘yicha darslarda aqliy xarita usulini doimiy joriy qilish;
2. O‘quvchilarning xaritalarini baholashda kreativlik, tuzilma va to‘liqlik mezonlarini belgilash;
3. Elektron ilovalar yordamida interaktiv xaritalar yaratishga rag‘batlantirish.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Nazarov, A. (2021). Chet tili o‘qitishda leksik kompetensiyani shakllantirish. Til va ta’lim,
№2, 45–48.
2. Karimova, S. (2020). An’anaviy yodlash metodlarining kamchiliklari. O‘qituvchi jurnali,
№3, 28–30.
3. Saidova, Z. (2022). Assotsiativ metodlar asosida so‘z boyligini oshirish. Til va madaniyat,
№1, 31–35.
4. Buzan, T. (2006). The Mind Map Book. BBC Active.
5. Mamatov, R. (2020). Aqliy xarita metodining asoslari. Psixologik ta’lim, №4, 14–17.
6. Paivio, A. (1986). Mental Representations: A Dual Coding Approach. Oxford University
Press.
7. Xodjayeva, S. (2023). Kognitiv yondashuv asosida leksikani o‘rganish. Ilm va taraqqiyot,
№1, 41–46.
8. Abdullayeva, G. (2022). Raqamli aqliy xaritalar va mobil ilovalar. Pedagogik innovatsiyalar
jurnali, №3, 18–22.
9. Farg‘ona DU lingvistika kafedrasi hisobot materiallari, 2022-yil.
