ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
68
DAVLAT MOLIYASINI BOSHQARISHDA MOLIYAVIY NAZORAT USULLARIDAN
SAMARALI FOYDALANISH YO`LLARI
Eshnazarov Baxtiyor Safar o`g`li
Bayaliyeva Perizat Saparaliyevna
O`zbekiston Respublikasi
Bank- moliya akademiyasi 2-kurs tinglovchisi,
Kalit so‘zlar:
davlat nazorati, korrupsiya, ichki va tashqi nazorat, xalqaro nazorat,
moliyalashtrish
Davlat moliyasini boshqarish, jamiyatning iqtisodiy barqarorligini ta'minlash va resurslardan
samarali foydalanishni nazorat qilishda juda muhim rol o‘ynaydi. Moliyaviy nazorat davlat
byudjeti va moliyaviy operatsiyalarni boshqarishning asosi bo‘lib, u byudjet mablag‘larining
to‘g‘ri taqsimlanishi va sarflanishini, shuningdek, iqtisodiy o‘sishning barqarorligini
ta'minlashda asosiy omil hisoblanadi. Ushbu maqolada davlat moliyasini boshqarishda moliyaviy
nazorat usullaridan samarali foydalanish yo‘llari ko‘rib chiqiladi.
KIRISH
Moliyaviy nazoratning samaradorligini oshirish uchun, avvalo, nazorat tizimi va uning
tarkibiy qismlarini takomillashtirish zarur. Bu jarayonning samaradorligini ta'minlashda quyidagi
asosiy yo‘nalishlar muhim:Davlat moliyaviy nazoratini amalga oshiradigan organlar (masalan,
Hisob palatasi, moliya vazirligi, audit xizmatlari) o‘z faoliyatini yuqori malakali mutaxassislar
bilan amalga oshirishi lozim. Ularning mustaqil va shaffof faoliyati davlat byudjeti va moliyaviy
operatsiyalarni nazorat qilishda ishonch hosil qilishni ta'minlaydi.Davlat moliyasini boshqarishda
zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish zarur. Elektron tizimlar yordamida byudjet
mablag‘larining sarflanishini real vaqt rejimida kuzatish va nazorat qilish mumkin. Bunda,
hisobotlar va ma'lumotlar onlayn tarzda yangilanib, tezkor tahlil qilish imkonini yaratadi.
Davlatni yangicha nazorat qilish — bu davlatning o'z tizimlarini va organlarini yangilash, ularni
samarali va adolatli ishlashini ta'minlash maqsadida amalga oshiriladigan jarayonlardir. Bu
jarayon, odatda, quyidagi yo'nalishlar orqali amalga oshiriladi. Qonunlarni zamon talablariga
moslashtirish, yangi qonunlarni ishlab chiqish yoki eski qonunlarni yangilash. Bu jarayon davlat
boshqaruvini yanada ochiq, shaffof va adolatli qilishga yordam beradi. Davlat organlarida
korrupsiyani kamaytirish va davlat resurslarining samarali foydalanilishini ta'minlash uchun
tizimli islohotlar o'tkazish. Davlat xizmatlari va boshqaruv tizimlarini raqamli texnologiyalar
yordamida takomillashtirish. Bu orqali fuqarolar uchun qulaylik yaratish, shaffoflikni oshirish va
xatoliklarni kamaytirish mumkin.Fuqarolarning fikrlarini olish, ularning takliflarini inobatga
olish, shuningdek, demokratik jarayonlarda faolliklarini oshirish orqali davlatni yangicha nazorat
qilish mumkin.Sud organlarining mustaqilligi va adolatliligini ta'minlash, sud-huquq tizimini
yanada samarali qilish.Davlat apparatining xodimlarini malakasini oshirish, o'qitish va ularni
professionallik darajasini yuqorilash orqali samarali ishlashini ta'minlash.
Bu islohotlar nafaqat davlat tizimini yaxshilashga, balki jamiyatda barqarorlik va rivojlanishga
olib kelishi mumkin. Yangicha nazorat qilish jarayonlari davlatni yanada responsiv va adolatli
qilishga xizmat qiladi.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
69
Moliyaviy nazoratning samarali bo‘lishi uchun muntazam audit va taftish jarayonlarini olib
borish zarur. Davlat mablag‘larining maqsadli va samarali sarflanishini ta'minlashda audit
jarayonlari muhim o‘rin tutadi. Audit quyidagi usullar bilan amalga oshirilishi mumkin:
Ichki audit:
Davlat organlari ichidagi audit xizmatlari, davlat byudjeti va boshqa
moliyaviy operatsiyalarni ichki tekshiruvdan o‘tkazib, resurslar qanday sarflanganini,
boshqaruvning samaradorligini va huquqiy me'yorlarga muvofiqligini tahlil qiladi.
Mustaqil audit:
Tashqi audit tashkilotlari, masalan, xalqaro auditorlik kompaniyalari
yoki moliyaviy monitoring agentliklari, davlat moliyasining ochiqligini ta'minlashda va
korrupsiyaga qarshi kurashishda muhim rol o‘ynaydi. Mustaqil auditorlar byudjet
mablag‘larining to‘g‘ri va maqsadga muvofiq sarflanganini tekshirib, davlatning moliyaviy
hisobotlarini jamoatchilikka taqdim etadilar.
3. Byudjetni boshqarishni o`rganish
Davlat moliyasini samarali boshqarish uchun aniq prognozlar, byudjetni rejalashtirish va nazorat
qilishning kuchli tizimi zarur. Byudjetni boshqarishda quyidagi usullarni qo‘llash
mumkin:Byudjet rejasini tayyorlashda iqtisodiy o‘sish prognozlari, soliq yig‘imlari, davlat qarzi
va boshqa makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni inobatga olish zarur. Byudjetning balansli va real
bo‘lishi, davlatning moliyaviy muvozanatini saqlashda yordam beradi.Davlat byudjeti doirasida
barcha xarajatlar qat'iy nazorat qilinishi kerak. Bu, birinchi navbatda, yuqori prioritetga ega
sohalarga mablag‘ ajratilishini ta'minlaydi. Qolgan xarajatlar esa samarali tahlil qilinib, ortiqcha
xarajatlardan saqlanish imkonini yaratadi.Davlat qarzini boshqarish – moliyaviy nazoratning
yana bir muhim yo‘nalishi hisoblanadi. Samarali qarz boshqaruvi iqtisodiy barqarorlikni
ta'minlashda, davlatning moliyaviy mustahkamligini saqlashda, inflyatsiya va valyuta kursi
o‘zgarishlariga qarshi turishda katta ahamiyatga ega.
Qarzning qayta moliyalashtirilishi:
Davlat qarzining qayta moliyalashtirilishi va uni
to‘lash muddatlarini rejalashtirish orqali, qarz yukini kamaytirish mumkin. Bu, o‘z navbatida,
byudjetga tushadigan yukni yengillashtiradi.
Qarz boshqaruvining shaffofligi:
Davlat qarzini boshqarish jarayonlari jamoatchilikka
ochiq va shaffof bo‘lishi kerak. Bu qarzning qanday maqsadlar uchun olinayotganini va uning
qaytarilish shartlarini aniq tushuntirishni ta'minlaydi.
Moliyaviy nazoratning samarali ishlashi uchun, davlatning barcha moliyaviy operatsiyalarida
korrupsiyaga qarshi kurashish zarur. Korrupsiya – bu resurslarning noto‘g‘ri taqsimlanishiga olib
keladigan va davlatning moliyaviy boshqaruvini yomonlashtiradigan asosiy xavf.Davlat byudjeti
va xarajatlari bo‘yicha har bir operatsiya jamoatchilik uchun ochiq va shaffof bo‘lishi kerak.
Moliyaviy hisobotlar, audit natijalari va boshqa muhim ma'lumotlar internet orqali yoki boshqa
ommaviy kanallar orqali tarqatilishi lozim.Korrupsiya bilan bog‘liq holatlar aniqlanganda,
davlatning qonuniy va sud tizimi tomonidan jiddiy chora-tadbirlar qo‘llanilishi kerak
Davlat moliyasini boshqarishda
moliyaviy nazorat usullari
— bu davlatning byudjeti va
boshqa moliyaviy operatsiyalarini nazorat qilish, samarali boshqarish va resurslardan to‘g‘ri
foydalanishni ta'minlash uchun qo‘llaniladigan usullardir. Bu usullar orqali davlat, o‘zining
moliyaviy faoliyatini shaffof va samarali tarzda olib borishni maqsad qilgan. Moliyaviy
nazoratning asosiy maqsadi — davlat mablag‘larining maqsadga muvofiq, samarali va ehtiyojga
mos sarflanishini ta'minlashdir.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
70
Moliyaviy nazorat usullarining turli xil usullari mavjud bo‘lib, ular quyidagi asosiy turlarni o‘z
ichiga oladi:
Quyida
davlat boshqaruvi
tizimining asosiy elementlarini ko‘rsatuvchi jadvalni keltiraman.
Jadvalda davlat boshqaruvi strukturasining turli darajalari va asosiy funksiyalariga qisqacha
to‘xtalganmiz.
Ichki nazorat — bu davlat organlari va boshqa moliyaviy tashkilotlar tomonidan ichki
tekshiruvlarni amalga oshirish orqali bajariladigan nazoratdir. Ichki nazoratning asosiy vazifasi,
Daraja
Tashkiliy tuzilma
Funksiyalar
Markaziy daraja
Prezident,
hukumat
(Vazirlar
Mahkamasi), davlat organlari
- Davlat siyosatini belgilash
-
Qonunlarni
qabul
qilish
- Iqtisodiy siyosatni yuritish
- Ichki va tashqi xavfsizlikni
ta'minlash
- Byudjetni rejalashtirish
Mahalliy daraja
Viloyatlar,
tumanlar,
shahar
hokimliklari
-
Mahalliy
infratuzilmani
rivojlantirish
- Ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatish
- Mahalliy byudjetni boshqarish
-
Fuqarolarning
ehtiyojlarini
qondirish
Ijro
etuvchi
hokimiyat
Vazirliklar, davlat agentliklari
- Qonunlar va qarorlarni amalga
oshirish
- Davlat dasturlarini bajarish
- Xalqning ehtiyojlariga javob
berish
Qonun chiqaruvchi
hokimiyat
Oliy Majlis (Parlament)
- Qonunlar ishlab chiqish va
tasdiqlash
-
Byudjetni
tasdiqlash
- Hukumat faoliyatini nazorat
qilish
Sud hokimiyati
Sudlar (Oliy sud, tuman sudlari)
-
Qonunlarning
bajarilishini
ta'minlash
- Fuqarolik va jinoyat ishlarini
ko‘rib
chiqish
-
Fuqarolarning
huquq
va
erkinliklarini himoya qilish
Nazorat va audit
organlari
Hisob palatasi, moliya nazorati va
audit tashkilotlari
- Davlat byudjeti va xarajatlarini
nazorat
qilish
- Korrupsiyaga qarshi kurashish
-
Resurslardan
samarali
foydalanishni ta'minlash
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
71
davlatning moliyaviy operatsiyalarini ichki tizimlar yordamida tahlil qilish va xatoliklarni
aniqlashdir.
bu tashkilotlarning ichki auditorlari tomonidan amalga oshiriladi va ular byudjet mablag‘larining
qanday sarflanishini, qonunlarga rioya qilinishini va resurslarning samarali ishlatilishini
tekshiradilar.davlat tashkilotlari ichida moliyaviy operatsiyalarni kuzatish va tekshirish
jarayonidir, bu nazoratni kuchaytirish va muammolarni tezda aniqlashga yordam beradiTashqi
nazorat — bu davlat moliyasini mustaqil tashqi auditorlar yoki auditorlik tashkilotlari tomonidan
nazorat qilishni anglatadi. Tashqi nazoratning asosiy vazifasi, davlatning moliyaviy faoliyatini
mustaqil tarzda tekshirish va maqsadga muvofiq bo‘lishini ta'minlashdir.ko‘pincha davlat
moliyasini tashqi nazorat qiladi va hukumatning byudjet mablag‘larining to‘g‘ri sarflanishini
tekshiradi.xalqaro audit kompaniyalari yoki boshqa mustaqil tashkilotlar tomonidan amalga
oshiriladigan audit jarayoni, davlat byudjeti va xarajatlarining samaradorligini baholashga
yordam beradi.Byudjetni boshqarish va prognozlash moliyaviy nazoratning asosiy vositalaridan
biridir. Bu jarayon, davlatning iqtisodiy resurslarini rejalashtirish va ular qanday sarflanishini
belgilashga qaratilgan.yillik yoki choraklik byudjetlar tuzish orqali davlat mablag‘larining
qanday maqsadlar uchun sarflanishi belgilanadi.
Prognozlash
— davlatning kelajakdagi moliyaviy ehtiyojlarini prognozlash va ularni
oldindan rejalashtirish orqali byudjetning to‘g‘ri ishlashini ta'minlash.Moliyaviy nazorat
jarayonlarida korrupsiyaga qarshi kurashish juda muhim ahamiyatga ega. Bu usul orqali davlat
moliyasining shaffofligini oshirish va resurslarning noqonuniy ravishda sarflanishining oldini
olish mumkin. byudjet mablag‘lari va boshqa moliyaviy operatsiyalar haqida ochiq va aniq
hisobotlarni taqdim etish.davlat moliyasining samarali boshqarilishi uchun korrupsiyaga qarshi
kuchli qonunlar va qoidalarni joriy etish zarur.
Moliyaviy nazorat jarayonlarini samarali amalga oshirishda zamonaviy axborot
texnologiyalaridan foydalanish muhim vosita hisoblanadi. Elektron tizimlar, avtomatlashtirilgan
hisobotlar va onlayn monitoring tizimlari yordamida moliyaviy nazoratning samaradorligini
oshirish mumkin.
Elektron hisobot tizimlari
— davlat moliyasi haqidagi hisobotlarni tezda va aniq tarzda
olish uchun axborot texnologiyalaridan foydalanish.
Onlayn monitoring tizimlari
— byudjetning sarflanishini va daromadlarni onlayn
kuzatish imkonini beradi, bu esa nazoratni yanada shaffof va samarali qiladi.
Xalqaro hamkorlik
Davlat moliyasini boshqarishda xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik qilish, moliyaviy
nazoratning samaradorligini oshiradi. Xalqaro tashkilotlar va donorlar tomonidan qo‘llab-
quvvatlanadigan audit va monitoring tizimlari orqali davlat moliyasining shaffofligi va
hisobdorligini oshirish mumkin.
Xalqaro audit
— xalqaro audit tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladigan auditlar,
davlat moliyasining mustaqil baholanishi va global standartlarga mos kelishini ta'minlaydi.
Xulosa
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
72
Moliyaviy nazorat usullari davlat moliyasini boshqarishda juda muhim ahamiyatga ega. Ular
orqali davlat mablag‘larining samarali va maqsadga muvofiq sarflanishini ta'minlash,
korrupsiyaga qarshi kurashish, shaffoflikni oshirish va moliyaviy resurslarni samarali boshqarish
mumkin. Samarali moliyaviy nazorat tizimi davlatning iqtisodiy barqarorligini ta'minlash va
jamiyatning ijtimoiy farovonligini oshirishga xizmat qiladi.
Manbalar ro’yxati
1.
Meredith, J.R., Shafer, S.M. (2019). "Operations Management for MBAs". Hoboken, NJ:
John Wiley & Sons.
2.
Larson, E.W., & Gray, C.F. (2017). "Project Management: The Managerial Process".
New York, NY: McGraw-Hill Education.
3.
Project Management Institute. (2023). Project Management Body of Knowledge
(PMBOK). www.pmi.org.
4.
ISO. (2022). "ISO 21500 – Guidelines on project management". www.iso.org.
5.
IPMA (International Project Management Association). (2022). "Competence Baseline".
6.
Harvard Business Review. (2022). "Project Management Trends in 2022". www.hbr.org.
