ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
261
OILA MUHITINING O‘SMIRLAR PSIXOLOGIK RIVOJLANISHIGA TA’SIRI
Oripova Nigora Tursinboyevna
Namangan davlat Universiteti
Pedagogika fakulteti ijtimoiy ish yo'nalishi 3-bosqich talabasi
Ilmiy rahbari:
Rahmatova Hayrixon
Anotatsiya:
Mazkur maqolada oila muhitining o‘smirlar psixologik rivojlanishiga ta’siri tahlil
qilingan. O‘smirlik davri shaxsning eng sezgir va emotsional bosqichi sifatida talqin qilinadi va
bu bosqichda oila ichidagi ruhiy muhit, ota-onalar bilan bo‘lgan muloqot, hissiy qo‘llab-
quvvatlash va tarbiya uslublari o‘smirlarning ruhiy holatiga, o‘ziga bo‘lgan ishonchiga va
ijtimoiylashuviga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Maqolada zamonaviy oilalardagi muammolar, ota-
onalar va farzandlar o‘rtasidagi kommunikatsiya inqirozi, shuningdek sog‘lom psixologik
muhitni yaratish bo‘yicha ilmiy-amaliy tavsiyalar bayon etilgan.
Kalit so‘zlar:
Oila psixologiyasi, o‘smirlik davri, emotsional rivojlanish, tarbiya uslublari, ota-
onalik, muloqot, psixologik muhit.
Bugungi globallashuv va axborot tezligi sharoitida oilalarning ichki muhitiga bo‘lgan ijtimoiy
va psixologik talablar ortib bormoqda. Ayniqsa, o‘smir yoshidagi farzandlar tarbiyasi ota-
onalar uchun muhim sinovga aylanmoqda. O‘smirlik – bu inson hayotidagi o‘zgarishlarga boy,
psixologik jihatdan nozik davr bo‘lib, unda shaxsiylik, mustaqillik, o‘z-o‘zini anglashi jadallik
bilan rivojlanadi. Bu bosqichda oila, xususan ota-onalarning emotsional yondashuvi, muloqoti
va tarbiya uslubi o‘smir shaxsining shakllanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Ko‘plab psixologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, iliq va qo‘llab-quvvatlovchi oilaviy
muhitda voyaga yetayotgan o‘smirlar sog‘lom, ijtimoiy faol va o‘ziga ishonchli bo‘lishadi.
Aksincha, konfliktli, sovuq yoki befarq oilaviy muhitda ulg‘aygan bolalarda ruhiy tushkunlik,
tajovuzkorlik, yolg‘izlik va ijtimoiy moslashmovchilik holatlari yuzaga chiqadi. Shunday ekan,
zamonaviy oilalarda sog‘lom psixologik muhit yaratish, ota-onalarning psixologik
savodxonligini oshirish va farzandlar bilan samimiy muloqotni yo‘lga qo‘yish dolzarb
muammolardan biri sanaladi.
Ushbu maqolada oila muhitining o‘smir psixologik rivojiga ta’siri ilmiy manbalar, kuzatuvlar
va amaliy tavsiyalar asosida yoritiladi. Maqolaning maqsadi – ota-onalar va mutaxassislar
uchun o‘smirlar bilan ishlashda psixologik yondashuvning ahamiyatini ochib berish hamda
ijobiy oilaviy muhitni shakllantirish yo‘llarini ko‘rsatishdir.
O‘smirlik davri inson hayotidagi eng murakkab, o‘zgaruvchan va emotsional jihatdan nozik
bosqichlardan biridir. Bu davrda shaxsning o‘ziga xosligi shakllanadi, mustaqil fikrlash,
mustaqil qaror qabul qilish istagi kuchayadi. Aynan shu jarayonlarda oila muhitining, ya’ni ota-
onalar bilan bo‘lgan munosabatlar, oilaviy qadriyatlar va hissiy qo‘llab-quvvatlashning o‘smir
shaxsining rivojlanishiga bevosita ta’siri sezilarli bo‘ladi.
Oila – bu shaxsning ilk ijtimoiylashtiruvchi muhitidir. Bolaning ilk hissiy ehtiyojlari, xavfsizlik
hissi, o‘ziga bo‘lgan ishonchi aynan oila doirasida shakllanadi. O‘smirlik davriga kelib bu
munosabatlar murakkablashadi. Ota-onaning talablari va o‘smirning mustaqillikka intilishi
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
262
o‘rtasida ziddiyatlar paydo bo‘lishi mumkin. Bunday ziddiyatlar sog‘lom tarzda boshqarilmasa,
u o‘smirning psixologik holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Psixologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, iliq, tushunuvchan va emotsional barqaror oilalarda
ulg‘aygan o‘smirlar o‘z-o‘zini qadrlash darajasi yuqori, ijtimoiy munosabatlarga tayyor,
stressga chidamli bo‘ladi. Aksincha, nizoli, sovuq, befarq muhitda ulg‘aygan o‘smirlar xavotirli,
tajovuzkor, depressiyaga moyil bo‘lishadi. Ota-onaning tarbiya uslubi – autoritar, demokratik
yoki befarq bo‘lishi – o‘smirning qaror qabul qilish, o‘zini ifoda etish, ijtimoiy rollarni
egallashiga kuchli ta’sir qiladi.
Zamonaviy oilalarda ko‘plab o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Ota-onalarning bandligi, texnologik
vositalarga haddan tashqari berilib ketish, an’anaviy qadriyatlarning yo‘qolib borishi oilaviy
rishtalarning zaiflashuviga olib kelmoqda. Buning oqibatida o‘smirlar ko‘proq yolg‘izlikka,
tushkunlikka tushib qolmoqda. Bunday holatlarda psixologik qo‘llab-quvvatlovning mavjud
emasligi yoshlarning xatti-harakatida salbiy namoyon bo‘lishi mumkin: maktabdan chetlashish,
ijtimoiy tarmoqlarga haddan ortiq bog‘lanish, tajovuzkorlik, qaramlik va boshqalar.
Shuningdek, oilaviy ziddiyatlar, ajrashishlar yoki oilaning to‘liq emasligi holatlari ham
o‘smirlar psixikasiga salbiy ta’sir etadi. O‘smirlik davri murakkab kechadigan psixologik o‘tish
davri bo‘lganligi sababli, ota-onaning e’tibori, tushunishi va psixologik yaqinligi zarur
hisoblanadi. Har bir o‘smir o‘zining qadrlanishini, eshitilishini va tushunilishini istaydi. Agar
bu ehtiyojlar qondirilmasa, u bolada begonalashish, norozilik va ko‘pincha ruhiy tushkunlikni
keltirib chiqaradi.
Muammolarni bartaraf etish uchun avvalo ota-onalar o‘z farzandlarining yosh xususiyatlarini,
psixologik ehtiyojlarini chuqur anglashlari zarur. O‘smirlar bilan samarali muloqot yuritish,
ularni tinglash, birga vaqt o‘tkazish, ularga nisbatan ishonchli munosabatda bo‘lish ularning
psixologik barqarorligini ta’minlaydi. Bundan tashqari, oilalarda psixologik savodxonlikni
oshirish, ota-onalarga maslahat berish, zarur hollarda psixologik yordam xizmatlarini joriy
qilish muhimdir.
Oila muhitining o‘smirlar psixologik rivojlanishiga ta’siri chuqur, murakkab va ko‘p qirrali
jarayondir. Sog‘lom, iliq va qo‘llab-quvvatlovchi oilaviy muhit o‘smirning to‘laqonli shaxs
sifatida shakllanishiga asosiy omil hisoblanadi. Zamonaviy jamiyatda farzand tarbiyasi faqat
pedagogik emas, balki chuqur psixologik yondashuvlarni talab qilmoqda. Shu sababli har bir
ota-ona o‘z farzandining ichki dunyosiga e’tiborli bo‘lishi, uni tushunishga harakat qilishi,
uning rivoji uchun zarur shart-sharoitlar yaratishi muhim vazifalardan biridir.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Abdullayeva, M. (2020). Psixologiya asoslari. Toshkent: Fan va texnologiya nashriyoti.
2.
Karimova, Z. (2021). Oila psixologiyasi va farzand tarbiyasi. Toshkent: O‘qituvchi.
3.
Ergasheva, D. (2019). O‘smirlar psixologiyasi. Samarqand: SamDU nashriyoti.
4.
Vygotsky, L.S. (1997). Psixologiya va madaniyat. Moskva: Pedagogika.
5.
Mahkamova, S. (2022). Psixologik sog‘lom oila modeli. Toshkent: Ijtimoiy fanlar
nashriyoti.
6.
Bronfenbrenner, U. (2005). Ekologik tizimlar nazariyasi. Nyu-York: Harvard
University Press.
7.
G‘ofurov, Q. (2021). Yosh davrlari psixologiyasi. Toshkent: Innovatsiya.
8.
Xudoyberganova, D. (2023). Zamonaviy oilalarda tarbiya muammolari. Andijon: AMPI.
9.
Santrock, J.W. (2018). Life-Span Development. McGraw-Hill Education.
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
263
10.
Raximova, M. (2020). Oila va maktab hamkorligida tarbiya. Toshkent: Yangi asr avlodi.
11.
Erikson, E.H. (1968). Identity: Youth and Crisis. W. W. Norton & Company.
12.
Yunusova, L. (2022). Psixologik maslahat berish asoslari. Toshkent: TDPU nashriyoti.
