ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
404
O‘SMIRLIK DAVRIDA SHAXSIY IDENTITET SHAKLLANISHI JARAYONINI
PSIXOLOGIK KUZATISH ASOSIDA BAHOLASH, YO‘NALTIRISH VA
MUSTAHKAMLASH MEXANIZMLARI
Solihonova Barira
Namangan viloyati Namangan shahar 19- maktab psixologi
ANNOTATSIYA:
Mazkur maqolada o‘smirlik davrida shaxsiy identitet shakllanishi jarayoni
psixologik nuqtai nazardan tahlil qilinadi. Identitet bu o‘smirning o‘zini anglash, jamiyatdagi
o‘rnini belgilash, shaxsiy qadriyatlar, maqsadlar va e’tiqodlar asosida o‘zligini shakllantirish
jarayonidir. Tadqiqotda ushbu jarayonni kuzatish, baholash, yo‘naltirish hamda
mustahkamlashda maktab psixologining roli, individual va guruhiy psixodiagnostika, kuzatuv,
suhbat, testlar kabi usullarning samaradorligi ochib beriladi. Shuningdek, maqolada
o‘smirlarning identitet inqirozi, rolga moslashishdagi psixologik to‘siqlar, ijtimoiy-emotsional
omillar, oila va maktab muhitining ta’siri tahlil qilinadi. Psixologik kuzatuv natijalariga
asoslangan holda shaxsiy identitetni barqaror shakllantirishga qaratilgan yo‘naltiruvchi va
rivojlantiruvchi mexanizmlar taklif etiladi. Maqola o‘smirlarning sog‘lom psixologik
rivojlanishini ta’minlashda samarali amaliy va nazariy asos bo‘la oladi.
Kalit so’zlar:
O’smirlik, anglash jarayoni, baholash, identitet shakllanishi, ichki barqarorlik,
kuzatuv, maktab psixologi, mexanizmlar, moslashuv, o‘zlikni anglash, psixodiagnostika,
psixokorreksiya, rivojlantirish, rol identifikatsiyasi, shakllantirish, yo‘naltirish
O‘smirlik davri inson hayotida murakkab psixologik o‘zgarishlar bilan ajralib turadigan, o‘zini
anglash va ijtimoiy muhitga moslashish ehtiyoji kuchayadigan bosqich hisoblanadi. Bu davrda
shaxsiy identitet shakllanishi asosiy rivojlanish vazifasiga aylanadi.
Identitet
bu shaxsning
o‘zini kim deb bilishi, qanday qadriyat va e’tiqodlar asosida hayotga qarash bildirishi hamda
ijtimoiy rollarni qabul qilish darajasidir. O‘smirning o‘zini anglashdagi muvaffaqiyatsizliklar
identitet inqiroziga olib kelishi mumkin bo‘lib, bu esa kelajakdagi psixologik muammolarning
ildiziga aylanadi. Shu bois, maktab psixologi tomonidan o‘smirlik davrida identitet
shakllanishini tizimli ravishda kuzatish, tahlil qilish, baholash, yo‘naltirish va mustahkamlash
juda muhim hisoblanadi. Psixologik kuzatuv orqali o‘quvchining o‘z-o‘ziga munosabati, ijtimoiy
rollarga nisbatan yondashuvi, atrofdagilarning unga bo‘lgan ta’siri, oilaviy va maktab muhitining
o‘rni aniqlanadi. Psixodiagnostik metodlar yordamida o‘smirning o‘zini baholash darajasi, o‘ziga
ishonch ko‘rsatkichi, emotsional barqarorligi, ijtimoiy identifikatsiya holati aniqlanib, individual
yoki guruhiy psixokorreksion mashg‘ulotlar rejalashtiriladi.
Yo‘naltiruvchi va mustahkamlovchi mexanizmlar sifatida shaxsiy muloqot, maqsadli treninglar,
ijtimoiy rollarni modellashtirish, o‘zini ifoda etish ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan
metodikalar qo‘llaniladi. Identitet shakllanishi shaxsiy barqarorlik, ijtimoiy moslashuvchanlik va
ruhiy sog‘lomlikning poydevori sifatida qaralishi lozim. Mazkur jarayonni psixologik jihatdan
kuzatish va boshqarish esa maktab psixologining eng muhim vazifalaridan biri bo‘lib,
o‘smirlarning ijtimoiy hayotga muvaffaqiyatli integratsiyasini ta’minlaydi. Psixologik kuzatuvlar
asosida shakllantirilgan tavsiyalar o‘smirning individual psixotipini, emotsional reaksiyalarini,
o‘z-o‘ziga nisbatan munosabatini chuqurroq tushunishga xizmat qiladi. Ayniqsa, identitet
shakllanishida yuzaga keladigan ichki ziddiyatlar, roldagi noaniqliklar, tengdoshlar ta’siri, ota-
onalar bilan munosabatlardagi disbalans kabi omillar aniqlangach, ular ustida maqsadli ishlash
zarur bo‘ladi. Shu nuqtai nazardan, maktab psixologi har bir o‘quvchining individual rivojlanish
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
405
trayektoriyasini belgilovchi psixoprofilaktik va psixokorreksion strategiyalarni ishlab chiqishi
muhim. Bunda o‘z-o‘zini anglash darajasini chuqurlashtirish, ijtimoiy rol va shaxsiy maqsadlar
o‘rtasida uyg‘unlikni ta’minlash, shaxsiy qarorlar qabul qilishga yo‘naltirish, ijtimoiy baho va
ichki baho o‘rtasidagi tafovutlarni tartibga solish bo‘yicha mashg‘ulotlar tashkil etiladi.
Psixopedagogik yondashuvda treninglar, rolli o‘yinlar, emotsional ifoda mashqlari, hayotiy
vaziyatlarni modellashtirish orqali o‘smirning ichki resurslarini aniqlash va faollashtirishga
alohida e’tibor qaratiladi. Shuningdek, identitet shakllanishida axborot texnologiyalarining ta’siri,
virtual muhitda o‘zini namoyon qilish holatlari, ijtimoiy tarmoqlardagi identifikatsiya jarayonlari
ham e’tiborga olinadi. Zero, o‘smirlarning identiteti nafaqat an’anaviy ijtimoiy institutlar orqali,
balki raqamli makon vositasida ham shakllanmoqda. Bu esa maktab psixologidan nafaqat klassik
yondashuvlar, balki zamonaviy muhitni hisobga olgan kompleks psixologik nazorat va
yo‘naltirish mexanizmlarini ishlab chiqishni talab qiladi. Identitet barqarorligi shaxsiy
rivojlanishning asosi bo‘lib, uni mustahkamlash uchun tizimli yondashuv, samarali kuzatuv, aniq
baholash va amaliy yordam zarurdir. Shu asosda o‘smirlar o‘zligini anglagan, maqsadli, ichki
uyg‘unlikka ega, ijtimoiy mas’uliyatni his qiladigan shaxs sifatida shakllanadi. Identitet
shakllanishini muvaffaqiyatli qo‘llab-quvvatlashda maktab psixologining samarali hamkorlik
tizimi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu tizim, bir tomondan, sinf rahbarlari, predmet
o‘qituvchilari, ijtimoiy pedagoglar bilan o‘zaro axborot almashinuvi, kuzatuv natijalarini tahlil
qilish va umumiy strategiyalarni belgilashni nazarda tutsa, ikkinchi tomondan, oila bilan bog‘liq
ishlarni, ota-onalarni psixologik ma’rifatlantirish, farzandining psixologik holatiga ongli
munosabatni shakllantirishni o‘z ichiga oladi. Ota-onalar bilan olib boriladigan suhbatlar,
seminar-treninglar, psixologik maslahatlar o‘smirlarning shaxsiy identiteti shakllanishidagi
ijtimoiy muhitni ijobiy yo‘nalishga burishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, o‘quvchilar orasida
o‘z-o‘zini anglagan, maqsadli, ijtimoiy mas’uliyatni his qiluvchi, o‘z fikrini erkin ifoda eta
oladigan shaxslarni targ‘ib qilish, ijtimoiy-psixologik iqlimni sog‘lomlashtirish orqali ijobiy
identifikatsiya imkoniyatlari kengaytiriladi.
O‘smirlarning identitetini mustahkamlashga qaratilgan psixologik yondashuvlar jarayoni
ularning mustaqil fikrlashi, tanlov erkinligi, o‘z hayot yo‘nalishini belgilay olish qobiliyatini
rivojlantiradi. Shuningdek, ushbu jarayonda yuzaga keladigan xavfli holatlar – identitet inqirozi,
o‘z-o‘zini rad etish, o‘zini qadrsiz his qilish, tengdoshlar bilan salbiy ta’sirli identifikatsiya
holatlari alohida e’tibor markazida turadi. Bu holatlarning oldini olish uchun psixoprofilaktik
tadbirlar, emotsional mustahkamlovchi mashg‘ulotlar, motivatsion treninglar, o‘z-o‘zini
baholashni muvozanatlashtirishga qaratilgan metodikalar tizimi ishlab chiqilishi zarur. Maktab
psixologi bu borada o‘smirlarning ichki dunyosini, individual ehtiyojlarini, ijtimoiy o‘rnini va
o‘zini anglash darajasini chuqur o‘rganish orqali ularni sog‘lom psixologik rivojlanish sari
yo‘naltirishda yetakchi o‘rin tutadi. Maktab psixologi tomonidan olib boriladigan bunday
chuqurlashtirilgan psixologik kuzatuvlar va tahlillar natijasida har bir o‘quvchining shaxsiy
rivojlanish dinamikasi aniq ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Bu esa psixologga har bir o‘smirga
individual yondashuvni ishlab chiqish, shaxsiy ehtiyoj va qiyinchiliklarini aniqlash, uni eng
qulay shaklda psixologik qo‘llab-quvvatlash imkonini beradi. Shuningdek, psixologik xizmat
faoliyatida o‘smirlarning identitet shakllanishini monitoring qilish uchun diagnostik kartalar,
kuzatuv jurnallari, emotsional holat xaritalari kabi maxsus vositalardan foydalanish tavsiya
etiladi. Bu vositalar yordamida o‘quvchining ruhiy holatidagi o‘zgarishlar, o‘z-o‘zini idrok
etishdagi ijobiy yoki salbiy siljishlar muntazam qayd etilib, ular asosida davriy psixologik
tahlillar o‘tkaziladi. Ana shu monitoring asosida o‘smirlarning umumiy identitet holati haqida
maktab miqyosida real psixologik manzara hosil qilinadi. Bunday tizimli yondashuv nafaqat
alohida o‘quvchilarni, balki butun sinf jamoasini psixologik sog‘lomlashtirish, ijtimoiy-
emotsional muhitni yaxshilashga xizmat qiladi. Ayniqsa, maktab muhitida qabul qilinmaslik,
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
406
e’tibordan chetda qolish, o‘zini kamsitilgan his etish kabi salbiy psixologik faktorlar mavjud
bo‘lgan taqdirda, identitet shakllanishi jiddiy xavf ostida qoladi. Shu sababli, psixolog
tomonidan har bir o‘quvchining ijtimoiy muhit bilan munosabatini doimiy nazorat qilish, uning
o‘ziga bo‘lgan ishonchini mustahkamlashga xizmat qiluvchi mashg‘ulotlarni tashkil etish lozim.
O‘quvchining o‘z shaxsiga bo‘lgan ijobiy munosabati – bu uning identiteti shakllanishining
markaziy omilidir. Bu omil ustida tizimli ishlash orqali o‘smir o‘zini ijtimoiy jihatdan kerakli,
qadrlangan, rivojlanishga qodir inson sifatida anglay boshlaydi. Ana shundagina identitet
barqaror shakllanadi, hayotda muvozanatli, maqsadli, o‘ziga ishonchli shaxs yetishib chiqadi.
Shaxsiy identitetning barqaror shakllanishi o‘smirning nafaqat hozirgi ruhiy holatiga, balki uning
kelajakdagi ijtimoiy pozitsiyasi, kasb tanlovi, hayotiy qarorlarida mustaqil bo‘lishi va o‘z
hayotiga egalik qila olishi darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli maktab psixologi
tomonidan amalga oshiriladigan har bir baholash, yo‘naltirish, mustahkamlash jarayoni nafaqat
korreksion maqsadga, balki tarbiyaviy va rivojlantiruvchi yo‘nalishga ham ega bo‘lishi zarur. Bu
borada zamonaviy psixologik yondashuvlar — konstruktivistik, humanistik, faoliyatga
asoslangan, kompetensiyaga yo‘naltirilgan metodlar asosida ish yuritish tavsiya etiladi. Ular
o‘smirning shaxsiy kuchli jihatlarini rivojlantirish, ichki motivatsiyasini oshirish, mustaqil
fikrlash va qaror qabul qilish salohiyatini faollashtirishga qaratilgan. Ayniqsa, o‘zini ifoda qilish,
o‘z fikrini himoya qilish, boshqalar fikrini hurmat qilish, mas’uliyatli tanlov qilish kabi
psixososial kompetensiyalarni shakllantirish orqali shaxsiy identitetni mustahkamlash mumkin.
Bu kompetensiyalar o‘smirlik davrida shakllanmasa, kelgusida yetuk shaxs sifatida ijtimoiy
hayotda to‘laqonli ishtirok etish jarayoni murakkablashadi. Maktab psixologi esa bu davrda
yo‘naltiruvchi, eshituvchi, tahlil qiluvchi, dalil asosida yondashuvchi, hissiy qo‘llab-
quvvatlovchi professional sifatida o‘z o‘rnini topmog‘i lozim. Uning faoliyati orqali o‘quvchi
o‘z hayoti, shaxsiy qadriyatlari, ijtimoiy pozitsiyasi haqida chuqur o‘ylashga undaladi. Bu esa
o‘z-o‘zini anglash darajasini oshirib, barqaror identitetning poydevorini yaratadi. Shaxsiy
identitetning shakllanishi o‘smirlik davrida rivojlanayotgan kognitiv jarayonlar, emotsional
o‘zgarishlar hamda ijtimoiy tajribaning uyg‘unlashuvi orqali sodir bo‘ladi. Erikson nazariyasiga
ko‘ra, bu bosqichda shaxs “identitetga erishish” yoki “rol chalkashuvi” orasidagi ziddiyat bilan
to‘qnashadi. Agar bu ziddiyat psixologik jihatdan to‘g‘ri boshqarilmasa, o‘smirda o‘zini rad etish,
begonalik, ichki qarama-qarshiliklar kuchayadi. Shu sababli identitet inqirozining oldini olish
psixologik xizmatning ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida qaraladi. Maktab muhitida olib
boriladigan psixodiagnostika, shaxsiy rivojlanishni kuzatish, reflektiv suhbatlar, o‘z-o‘zini
anglashni qo‘llab-quvvatlovchi mashg‘ulotlar identitet shakllanishiga zamin yaratadi. O‘smirlar
uchun ishlab chiqilgan Loyolla shkalasi, Marciyaning identitet statuslari diagnostikasi, Kettell
testlari kabi psixometrik vositalar orqali shaxsiy o‘zlik darajasi, emotsional muvozanat, ijtimoiy
rollarni qabul qilish darajasi aniqlanadi. Bu esa maktab psixologiga individual rivojlanish
strategiyalarini ishlab chiqish imkonini beradi. Bundan tashqari, identitet shakllanishiga ta’sir
qiluvchi kontekstual omillar — madaniy muhit, ijtimoiy normalar, gender stereotiplari,
tengdoshlar guruhi va ijtimoiy tarmoqlarning roli ham ilmiy tahlil doirasiga kiradi. Psixologik
yondashuvda bu omillarni inobatga olgan holda kompleks metodikalar ishlab chiqilishi, har bir
o‘quvchining shaxsiy xususiyatlarini hisobga olgan holda rivojlantiruvchi muhit tashkil etilishi
lozim. Bu jarayonlarning ilmiy asoslanganligi, psixologik qonuniyatlarga tayanilganligi identitet
shakllanishining muvaffaqiyat darajasini belgilovchi omil sifatida namoyon bo‘ladi. Shu bois,
zamonaviy maktab psixologiyasi nafaqat yordam beruvchi, balki o‘quvchining shaxsiy
taraqqiyotini boshqaruvchi, identitet muammolarini erta aniqlab, ular ustida tizimli ishlovchi faol
sohaga aylanishi zarur. Shu bilan birga, o‘smirlik davrida shaxsiy identitet shakllanishi ijtimoiy
identifikatsiya jarayonlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, bu holat o‘smirning o‘zini muayyan
ijtimoiy guruh, madaniy qatlam yoki axloqiy pozitsiya bilan qanday darajada bog‘lay olishini
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
407
ko‘rsatadi. Ijtimoiy identifikatsiya ijobiy shakllanganda, o‘smir o‘zining ijtimoiy o‘rnini aniq
anglaydi, o‘ziga mos guruhdagi axloqiy me’yor va qadriyatlarni ichkilashtiradi, o‘zini ushbu
jamiyatning to‘laqonli a’zosi sifatida his etadi. Bunday psixologik uyg‘unlik esa identitetning
barqaror shakllanishi uchun psixologik asos yaratadi. Aksincha, salbiy identifikatsiya holatida
o‘smir o‘zini begona his etadi, ijtimoiy chetlashuv, norozilik, isyonkorlik, rol tanlashdagi
noaniqlik va qarama-qarshiliklar kuchayadi. Bu holatda psixologik yordam ko‘rsatish — ya’ni
o‘quvchining ijtimoiy emotsional ehtiyojlarini tushunish, unga qabul qilinganligini his qilish
imkonini berish, individual e’tiborni kuchaytirish zarur bo‘ladi. Bunday vaziyatlarda samarali
kommunikatsiya texnikalari, emotsional qo‘llab-quvvatlash, ijobiy ijtimoiy model ko‘rsatish,
o‘zini ifoda etish mashqlari asosida ijtimoiy identitetni qayta barqarorlashtirish bo‘yicha amaliy
chora-tadbirlar ishlab chiqiladi.
Shuningdek, o‘smirlik davrida identitetni shakllantirishning ko‘p bosqichli tabiatini e’tiborga
olish lozim. Maqsadli psixologik ta’sir doirasida o‘smirning ichki “Men”-konsepsiyasi, kelajak
tasavvuri, o‘z hayoti uchun mas’uliyat hissi, individual qadriyatlar tizimi izchil rivojlanishi kerak.
Bu esa o‘z navbatida, faqat diagnostika va korreksiya bilan cheklanmaydigan, balki ta’lim-
tarbiyaviy muhitni ongli ravishda tashkil etishga yo‘naltirilgan tizimli psixologik yondashuvni
talab etadi. O‘smirlik davrida qabul qilinadigan identitet shakllari kelajakda shaxsning kasbiy
yo‘nalishi, ijtimoiy munosabatlar sifati, hayotiy qarorlar va ruhiy sog‘lomlik darajasiga bevosita
ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, maktab bosqichidanoq identitet shakllanishi mexanizmlariga ilmiy
asoslangan, kompleks va individual yondashuv zarur bo‘lib, bu jarayonda psixolog asosiy
metodik yetakchiga aylanishi lozim.
Xulosa sifatida aytish mumkinki, o‘smirlik davri shaxsiy identitetning shakllanishida muhim
burilish nuqtasidir. Bu davrda insonning o‘z “Men”ini anglash, ijtimoiy rollarni qabul qilish,
hayotiy pozitsiyasini aniqlash kabi jarayonlar psixologik rivojlanishning markaziy
komponentlariga aylanadi. Shaxsiy identitetni shakllantirish jarayonini tizimli psixologik
kuzatish orqali nafaqat o‘smirning psixik holatini baholash, balki uni to‘g‘ri yo‘naltirish va
kerakli psixopedagogik yordamni ko‘rsatish imkoniyati paydo bo‘ladi. Tadqiqotlar shuni
ko‘rsatadiki, o‘smirlikda shaxsiy identitetni barqaror shakllantira olgan yoshlar, keyingi
bosqichlarda ijtimoiy moslashuvchanlik, emotsional barqarorlik, tanqidiy fikrlash va qaror qabul
qilish qobiliyatlariga ega bo‘lishadi. Shunday ekan, maktab, oila va jamiyatning hamkorlikdagi
sa’y-harakatlari, o‘smirning ichki resurslarini to‘g‘ri baholab, ijobiy yo‘nalishda
mustahkamlovchi muhit yaratishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Psixologik monitoring, diagnostik
testlar, treninglar va konsultativ yondashuvlar orqali identitet shakllanishi ilmiy asoslangan
tarzda qo‘llab-quvvatlanishi, yoshlarning sog‘lom psixik rivojlanishiga xizmat qiladi. Shu tariqa,
o‘smirlik davrida shaxsiy identitetni mustahkamlash bo‘yicha tizimli yondashuvlar, kelajak
avlodning barkamol va ijtimoiy faol shaxs sifatida shakllanishini ta’minlovchi muhim omil
hisoblanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz. –
T.:O‘zbekiston, 2017.
2. Davletshin M.G. va boshqalar. «Yosh davrlar va pedagogik psixologiya». — Т.: TDPU.
2009.
3. Karimova V.M., Sunnatova R.I., Tojibayeva R.N. Mustaqil fikrlash. — Т.: Sharq. 2000.
4. Nishanova Z.T. Mustaqil ijodiy fikrlash. — Т.: Fan. 2003.
5. Халперн Д. Психология критического мышления. Питер. 2000.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
408
6. G‘oziev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002.1-2 kitob.
7. Югай А.Х., Мираширова Н.А. “Oбщая психология” – Ташкент 2014.
8. Дружинина В.. “Психология “. Учебник. “Питер”, 2003.
9. Sulaymonov, J. B.IBN XALDUNNING „MUQADDIMA “ASARIDA JAMIYAT
TARAQQIYOTIGA TA’SIR QILUVCHI OMILLAR TALQINI. Oriental renaissance:
Innovative, educational, natural and social sciences, 1(4), 732-737. 2022
10. Sulaymonov, J. B. ABU ZAYD ABDURAHMON IBN XALDUNNING „MUQADDIMA
“ASARIDA DAVLAT TUSHUNCHASIGA YONDASHUVLAR TALQINI. Oriental
renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(6), 9-14.2021-y
